Kömək
Bu səhifəni kitabınıza əlavə edin
Kitabı göstər (0 səhifə)
Səhifə təklif edinKontekstualizm (ing. Contextualism, həmçinin epistemik kontekstualizm kimi tanınır) — fəlsəfədə fəaliyyətin, ifadənin və ya ifadə olunan məzmunun baş verdiyi konteksti ön plana çıxaran baxışlar ailəsi. Kontekstualizmin tərəfdarları iddia edirlər ki, müəyyən mühüm mənada fəaliyyət, ifadə və ya məna yalnız baş verdiyi kontekst nəzərə alınmaqla düzgün başa düşülə bilər.[1]
Kontekstualist mövqelərə görə, fəlsəfi baxımdan mübahisəli anlayışlar — məsələn, “P-nin mənası”, “P-ni bilmək”, “A-nı etmək üçün əsasın olması” və hətta bəzən “doğru olmaq” və ya “haqlı olmaq” — yalnız müəyyən edilmiş kontekst daxilində məna daşıyır. Digər filosoflar isə[2] kontekstdən asılılığın tam relativizmə gətirib çıxardığını iddia edirlər.[3]
Etika sahəsində “kontekstualist” baxışlar çox vaxt situativ etika və ya əxlaqi relativizm ilə sıx əlaqələndirilir.[4]
Memarlıqda kontekstualizm müasir bina tiplərinin ənənəvi şəhər formaları ilə uzlaşdırılmasını əsas götürən dizayn nəzəriyyəsidir.[5]
Epistemologiyada kontekstualizm “bilmək” felinin kontekstə həssas ifadə kimi şərh edilməsidir. Kontekstə-həssas ifadələr müxtəlif istifadə kontekstlərinə görə fərqli müddəalar ifadə edən sözlərdir.[6] Məsələn, ümumilikdə kontekstə-həssas sayılan terminlərə indeksikal ifadələr — “mən”, “burada”, “indi” — daxildir. “Mən” sözü bütün kontekstlərdə sabit linqvistik məna daşısa da, istinad etdiyi şəxs kontekstdən asılı olaraq dəyişir. Eyni şəkildə, epistemik kontekstualistlər “bilir” sözünün də kontekstdən asılı olduğunu və müxtəlif kontekstlərdə fərqli münasibətlər ifadə etdiyini iddia edirlər.
Kontekstualizm qismən aşağıdakı quruluşa malik skeptik arqumentləri zəiflətmək məqsədilə irəli sürülmüşdür:
- Mən skeptik ssenaridə olmadığımı bilmirəm (məsələn, qabda saxlanılan beyin olmadığımı).
- Əgər mən bu ssenarinin doğru olmadığını bilmirəmsə, onda adi bir müddəanı da bilmərəm (məsələn, əllərimin olduğunu).
- Nəticə: Deməli, mən bu adi müddəanı bilmirəm.
Kontekstualist həll yolu nə bu müddəalardan hansınısa inkar etmək, nə də arqumentin etibarsız olduğunu deməkdir. Əksinə, (3)-cü nəticənin doğruluq dəyərinin kontekstdən asılı olduğu vurğulanır və gündəlik danışıq kontekstində — bilik üçün tələblərin daha zəif olduğu şəraitdə — bu nəticənin qəbul edilməsindən imtina edilə biləcəyi iddia olunur.
Epistemik kontekstualizmin əsas tezisi ondan ibarətdir ki, bilik atribusiyaları kontekstə-həssasdır və “bilir” ifadəsinin doğruluq dəyəri onun işlədildiyi kontekstdən asılıdır. Məsələn, “Mən əllərimin olduğunu bilirəm” cümləsi skeptik kontekstdə yanlış ola bilər. Lakin adi gündəlik kontekstdə — məsələn, dostlarla kafedə söhbət zamanı — eyni cümlə doğru sayılır və onun inkarı yanlış olur. Skeptik fəlsəfi diskussiyalarda iştirak etdikdə bilik iddialarımız sanki aradan qalxır; lakin bu kontekstdən çıxdıqda yenidən bilik iddialarını doğru şəkildə irəli sürə bilirik.
Başqa sözlə, kiməsə bilik isnad edərkən “bilik” terminindən istifadə etdiyimiz kontekst, bu bilik üçün tətbiq olunan standartları müəyyənləşdirir. Gündəlik danışıq kontekstlərində kontekstualistlərə görə bilik iddialarımızın əksəriyyəti doğrudur, skeptik arqumentlərin əksinə olaraq. Lakin skeptik hipotezlərin müzakirə edildiyi kontekstlərdə biz çox az şeyi, bəlkə də heç nəyi bilmirik. Kontekstualizm bununla skeptik arqumentlərin niyə inandırıcı göründüyünü, eyni zamanda gündəlik bilik iddialarımızın niyə düzgün olduğunu izah etməyə çalışır.
Bu nəzəriyyə iddia etmir ki, şəxs bir anda bilik sahibi olub başqa anda olmur. Əksinə, kontekstualizmə görə, eyni bilik isnadı bir kontekstdə doğru, daha yüksək bilik standartlarının tətbiq olunduğu başqa bir kontekstdə isə yanlış ola bilər. Bu, “mən” sözünün müxtəlif şəxslər tərəfindən eyni anda düzgün şəkildə istifadə olunmasına bənzəyir.
Kontekstlə dəyişən məqam ondan ibarətdir ki, subyektin bir müddəanı “bilmək” üçün həmin müddəa qarşısında nə dərəcədə möhkəm epistemik mövqedə olması tələb olunur. Bu baxımdan, epistemologiyada kontekstualizm “bilir” sözünün ingilis dilində necə işlədiyi ilə bağlı semantik tezisdir, bilik, əsaslandırma və ya epistemik mövqenin mahiyyəti haqqında ayrıca nəzəriyyə deyil.[7] Bununla belə, epistemoloqlar kontekstualizmi skeptisizm, Qettiyer problemi və Lotereya paradoksu kimi problemləri izah etmək üçün müxtəlif bilik nəzəriyyələri ilə birləşdirirlər.
Epistemik kontekstualist yanaşmalar XX əsrin sonlarına doğru, xüsusilə skeptisizm probleminə cavab kimi geniş yayılmışdır. Müasir kontekstualistlərə Maykl Blome-Tillmann, Maykl Vilyams, Stüart Kohen, Keyt DeRoz, Devid Lyuis, Qeyl Stayn və George Mattey daxildir.
Kontekstualistlərə görə, kiməsə bilik isnad etmək üçün tətbiq olunan standartlar istifadəçinin kontekstindən asılı olaraq dəyişir. Məsələn, “Con avtomobilinin onun qarşısında olduğunu bilir” cümləsi yalnız o halda doğrudur ki, (1) Con buna inansın, (2) avtomobil həqiqətən də onun qarşısında olsun və (3) Con danışanın kontekstinin müəyyən etdiyi epistemik standartlara cavab versin. Bu, kontekstualist bilik anlayışının ümumi, elastik bir formasıdır və bu çərçivəyə uyğun gələn müxtəlif bilik nəzəriyyələri mövcuddur.
Məsələn, evidensializm kontekstualist forma ala bilər, əgər əsaslandırmanın gücünün kontekstdən asılı olduğu qəbul edilərsə. Eyni şəkildə, relevant alternativlər nəzəriyyəsi kontekstə-həssas alternativlər dairəsinin müəyyən edildiyini iddia etdikdə kontekstualist ola bilər. Keyt DeRoz bilik anlayışını modal və ya “təhlükəsizlik” (safety) yanaşması ilə izah edir: bir inancın bilik sayılması üçün o, yalnız faktiki dünyada deyil, həm də kifayət qədər yaxın mümkün dünyalarda səhvə yol verməməlidir. Lakin hansı mümkün dünyaların “kifayət qədər yaxın” sayılması kontekstdən asılıdır. Yüksək standartlı kontekstlərdə inanc daha geniş mümkün dünyalar diapazonunda doğru olmalıdır.
Bəzi müəlliflər neyrofəlsəfənin məqsədinin kontekstləşdirmə olduğunu iddia edirlər.[8]
Kontekstualist epistemologiya bir sıra filosoflar tərəfindən tənqid edilmişdir. Kontekstualizm, bilik anlayışının kontekstdən asılı olmadığını iddia edən İnvariantizmin bütün formalarına ziddir. Daha yeni tənqidlər isə alternativ nəzəriyyələr şəklində ortaya çıxmışdır: Subyektə-həssas invariantizm (SSI) — əsasən Con Hotorn (2004) tərəfindən irəli sürülmüşdür — və Maraqla-əlaqəli invariantizm (IRI) — Ceyson Stenli (2005) tərəfindən müdafiə olunmuşdur. SSI-yə görə epistemik standartları müəyyən edən bilik isnad edən şəxsin deyil, bilik subyektinin kontekstidir. IRI isə subyektin praktiki maraqlarının epistemik standartları müəyyən etdiyini iddia edir. Stanley yazır ki, IRI-nin əsas iddiası ondan ibarətdir ki, “bir şəxsin p-ni bilib-bilməməsi qismən onun mühitindəki praktiki faktlardan asılı ola bilər”.[9]
Kontekstualizmə alternativ olaraq kontrastivizm yanaşması Conatan Şaffer tərəfindən təklif edilmişdir. Kontrastivizm də skeptisizm problemini semantik yanaşmalar vasitəsilə həll etməyə çalışır.[10]
Son dövrlərdə eksperimental fəlsəfə sahəsində kontekstualizmin iddialarını empirik üsullarla yoxlamağa yönəlmiş tədqiqatlar aparılmışdır. Bu tədqiqatlarda adi insanlar müxtəlif ssenarilərlə tanış edilir və bilik isnadlarının doğruluğu barədə fikirləri soruşulur. Kontekst, məsələn, bilik əldə etməyin nə dərəcədə vacib olması dəyişdirilir.
2010-cu ilə qədər aparılmış tədqiqatlarda kontekstualizmə dəstək tapılmamışdır:[11] yəni “maraq səviyyəsi” sübutun qiymətləndirilməsinə təsir göstərmir. Daha dəqiq desək, qeyri-fəlsəfi intuitiv bilik isnadları bilik dəqiqliyinin subyekt üçün nə dərəcədə vacib olmasından asılı olaraq dəyişmir.
- ↑ Price (2008).
- ↑ Feldman (1999).
- ↑ Mackie (1977)
- ↑ Timmons (1998).
- ↑ Jencks, s. 78–79
- ↑ Stanley (2005), s. 16.
- ↑ Stanley (2005), s. 17.
- ↑ Northoff, Georg (2014), s. 351
- ↑ Stanley (2005), s. 85.
- ↑ Schaffer (2004).
- ↑ Feltz və Zarpentine (2010); May, Sinnott-Armstrong, Hull və Zimmerman (2010); Buckwalter (2010)
- Annis, David. 1978. "A Contextualist Theory of Epistemic Justification", in American Philosophical Quarterly, 15: 213–219.
- Buckwalter, Wesley. "Knowledge Isn't Closed on Saturday: A Study in Ordinary Language". Review of Philosophy and Psychology. 1 (3). 2010: 395–406. doi:10.1007/s13164-010-0030-3.
- Cappelen, H. & Lepore, E. 2005. Insensitive Semantics: A Defense of Semantic Minimalism and Speech Act Pluralism, Blackwell Publishing.
- Cohen, Stuart. 1998. "Contextualist Solutions to Epistemological Problems: Scepticism, Gettier, and the Lottery." Australasian Journal of Philosophy, 76: 289–306.
- Cohen Stuart. 1999. "Contextualism, Skepticism, and Reasons", in Tomberlin 1999.
- DeRose, Keith. 1992. "Contextualism and Knowledge Attributions", Philosophy and Phenomenological Research 52: 913–929.
- DeRose, Keith. 1995. "Solving the Skeptical Problem," Philosophical Review 104: 1-52.
- DeRose, Keith. 1999. "Contextualism: An Explanation and Defense", in Greco and Sosa 1999.
- DeRose, Keith. 2002. "Assertion, Knowledge, and Context," Philosophical Review 111: 167–203.
- DeRose, Keith. 2009. The Case for Contextualism: Knowledge, Skepticism and Context, Vol. 1, Oxford: Oxford University Press.
- Feldman, Richard. 1999. "Contextualism and Skepticism", in Tomberlin 1999.
- Feltz, Adam; Zarpentine, Chris. "Do You Know More When It Matters Less?". Philosophical Psychology. 23 (5). 2010: 683–706. CiteSeerX 10.1.1.174.4685. doi:10.1080/09515089.2010.514572.
- Greco, J. & Sosa, E. 1999. Blackwell Guide to Epistemology, Blackwell Publishing.
- Hawthorne, John. 2004. Knowledge and Lotteries, Oxford: Oxford University Press.
- Jencks, Charles. New Paradigm In Architecture (7th). Yale University Press. 2002. ISBN 978-0-300-09512-8.
- Mackie, J.L. 1977, "Ethics: Inventing Right and Wrong", Viking Press, ISBN 0-14-013558-8.
- May, Joshua, Sinnott-Armstrong, Walter, Hull, Jay G. & Zimmerman, Aaron. 2010. "Practical Interests, Relevant Alternatives, and Knowledge Attributions: An Empirical Study", Review of Philosophy and Psychology (formerly European Review of Philosophy), special issue on Psychology and Experimental Philosophy ed. by Edouard Machery, Tania Lombrozo, & Joshua Knobe, Vol. 1, No. 2, pp. 265–273.
- Northoff, Georg. Neurophilosophy of consciousness: from mind to consciousness // Minding the Brain: A Guide to Philosophy and Neuroscience. Palgrave Macmillan. 2014. səh. 351. ISBN 9781137406057.
- Price, A. W. 2008. ' 'Contextuality in Practical Reason' ', Oxford University Press.
- Schaffer, Jonathan; Knobe, Joshua. "Contrastive Knowledge Surveyed". Noûs. 46 (4). 2011: 675–708. CiteSeerX 10.1.1.641.7164. doi:10.1111/j.1468-0068.2010.00795.x.
- Schaffer, Jonathan. 2004. "From Contextualism to Contrastivism," Philosophical Studies 119: 73–103.
- Schiffer, Stephen. 1996. "Contextualist Solutions to Scepticism", Proceedings of the Aristotelian Society, 96:317-33.
- Stanley, Jason. 2005. Knowledge and Practical Interests. New York: Oxford University Press.
- Timmons Mark, 1998 "Morality Without Foundations: A Defense of Ethical Contextualism Oxford University Press US.
- Tomberlin, James (ed.). 1999. Philosophical Perspectives 13, Epistemology, Blackwell Publishing.
- A Brief History of Contextualism Arxivləşdirilib 2013-01-18 at Archive.today - DeRose on the history of contextualism in epistemology.
- Contextualism in Epistemology - an article by Tim Black on the Internet Encyclopedia of Philosophy.