Kömək
Bu səhifəni kitabınıza əlavə edin
Kitabı göstər (0 səhifə)
Səhifə təklif edinQettiyer problemi (ing. Gettier problem) — epistemologiya sahəsində deskriptiv bilik anlayışının izahı ilə bağlı olan əsas fəlsəfi problemlərdən biri. Amerikalı filosof Edmund Qettiyerə aid edilən Qettiyer tipli əks-nümunələr (adətən “Qettiyer halları” adlandırılır) biliyin uzun müddət qəbul edilmiş əsaslandırılmış doğru inanc (ing. Justified True Belief, JTB) anlayışına meydan oxuyur. JTB yanaşmasına görə bilik əsaslandırılmış doğru inanca bərabərdir; yəni hər hansı bir iddia üçün üç şərt — əsaslandırma, doğruluq və inanc — yerinə yetirilirsə, həmin iddia haqqında bilik mövcuddur. Qettiyer 1963-cü ildə dərc olunmuş “Is Justified True Belief Knowledge?” (“Əsaslandırılmış doğru inanc bilikdirmi?”) adlı üç səhifəlik məqaləsində[1][2] iki əks-nümunə vasitəsilə göstərməyə çalışır ki, elə hallar mövcuddur ki, fərdlər bir iddia ilə bağlı əsaslandırılmış və doğru inanca sahib olsalar da, yenə də həmin iddianı bilmirlər. Bunun səbəbi ondan ibarətdir ki, inanc üçün əsaslandırma mövcud olsa da, həmin əsaslandırmanı təşkil edən səbəblər sonradan yanlış çıxır. Beləliklə, Qettiyer iddia edir ki, JTB yanaşması yetərsizdir, çünki bilik üçün tələb olunan bütün zəruri və kifayət şərtləri əhatə etmir.
“Qettiyer problemi”, “Qettiyer halı” və ya hətta “Qettiyerləşdirilmiş” (Gettiered) sifəti bəzən epistemologiya sahəsində JTB yanaşmasını təkzib etməyi hədəfləyən istənilən halı təsvir etmək üçün istifadə olunur.
Qettiyerin məqaləsinə verilən cavablar çoxsaylı olmuşdur. Bəzi filosoflar onun nümunələrini qeyri-kafi əsaslandırma kimi rədd etmiş, digərləri isə JTB yanaşmasını dəyişdirməyə və bu əks-nümunələrin təsirini azaltmağa çalışmışlar. Qettiyer problemləri hətta sosioloji eksperimentlərdə də tətbiq edilmişdir; bu tədqiqatlarda müxtəlif demoqrafik qruplara aid insanların Qettiyer hallarına verdikləri intuitiv reaksiyalar öyrənilmişdir.[3]
“Bilik”in nə olduğu sualı fəlsəfənin özü qədər qədimdir. Bu mövzunun erkən nümunələrinə Platonun dialoqlarında, xüsusilə Menon (97a–98b) və Theaetetus əsərlərində rast gəlinir. Qettiyer özü adını daşıyan bu problemi ilk dəfə irəli sürən şəxs olmamışdır; problemin mövcudluğu həm Aleksius Meynonq, həm də Bertran Rassell tərəfindən tanınmışdı. Rassell bu məsələni özünün Human Knowledge: Its Scope and Limits adlı əsərində müzakirə etmişdir.[4]
Əslində, bu problem Orta əsrlərdən etibarən məlum idi və həm hind filosofu Dharmottara, həm də skolastik məntiqçi Mantualı Pyotr bu problemə dair nümunələr təqdim etmişdilər.[5]
Dharmottara, Dharmakirtinin Ascertainment of Knowledge (“Biliyin müəyyənləşdirilməsi”) əsərinə təq. 770 tarixli şərhində aşağıdakı iki nümunəni təqdim edir:[6][7][8]
|
Bir parça ət qızartmaq üçün yeni bir od qaladılıb. Od hələ tüstü çıxarmır, lakin ətin qoxusu bir sürü həşəratı cəlb edib. Uzaqdan baxan bir müşahidəçi üfüqdəki qara sürünü görüb onu tüstü ilə səhv salır və deyir: “Orada od yanır.” Bu halda müşahidəçi uzaqda odun yandığını bilirmi?[6] | 
|
|
|
Bir səyyah səhrada su axtarır. Qarşıdakı vadidə mavi rəngdə parıldayan bir sahə görür. Təəssüf ki, bu bir ilğımdır. Lakin xoşbəxtlikdən, o həmin yerə çatdıqda, qayanın altında həqiqətən də su mövcuddur. Səyyah təpənin üstündə ilğımla qarşılaşdığı anda qarşıda su olduğunu bilirdimi?[6] |
|
Qettiyerdən sonra Qərb fəlsəfəsində irəli sürülmüş bilik nəzəriyyələrinin bir çoxu Dharmottaradan əvvəl və sonra fəaliyyət göstərmiş Hind–Tibet epistemoloqları tərəfindən artıq müzakirə olunmuşdur.[6][9] Xüsusilə, XIV əsrdə Qanqeşa biliyin ətraflı səbəbiyyət (kausal) nəzəriyyəsini inkişaf etdirmişdir.[6]
Rasselin nümunəsi, dayanmış saat nümunəsi (ing. stopped clock case) adlanan hal, aşağıdakı kimidir:[10] Alisa saatın üzərində ikini göstərən bir saat görür və vaxtın iki olduğunu düşünür. Həqiqətən də saat ikidir. Lakin burada bir problem var: Alisanın bilmədiyi bir fakt ondan ibarətdir ki, baxdığı saat on iki saat əvvəl dayanıb. Beləliklə, Alisa təsadüfən doğru olan və əsaslandırılmış bir inama sahibdir. Rassel bu problemə özünəməxsus bir cavab təqdim edir. Edmund Qettiyer tərəfindən problemin formalaşdırılması isə mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir, çünki bu, U. V. O. Kuayn və başqaları tərəfindən təşviq edilən fəlsəfi naturalizmin yüksəlişi dövrünə təsadüf etmiş və əsaslandırmanın eksternalist nəzəriyyələrinə doğru bir keçidin əsaslandırılması üçün istifadə olunmuşdur.[11] Con Pollok və Cozef Kruz bildirmişlər ki, Qettiyer problemi “müasir epistemologiyanın xarakterini köklü şəkildə dəyişdirmiş” və “biliyin təhlilinə açıq və ciddi maneə yaratdığı üçün epistemologiyanın mərkəzi problemlərindən birinə çevrilmişdir”.[12]:13–14
Elvin Plantinqa bu tarixi təhlili rədd edir:
|
|
Epistemoloji tayfanın miras qalmış rəvayətinə görə, JTB (əsaslandırılmış doğru inam) yanaşması 1963-cü ilə qədər epistemoloji ortodoksiya statusuna malik idi və Edmund Qettiyer tərəfindən darmadağın edildi... Halbuki burada maraqlı bir tarixi ironiya mövcuddur: Qettiyerdən əvvəl bilik haqqında JTB təhlilinin açıq şəkildə ifadə olunduğu nümunələri tapmaq elə də asan deyil. Sanki seçilən bir tənqidçi onu məhv edərkən eyni zamanda bir ənənə yaratmışdır.[13]:6–7 |
|
Buna baxmayaraq, Plantinqa qəbul edir ki, Qettiyerdən əvvəl bəzi filosoflar, xüsusilə Klarens İrvinq Lyuis və Alfred Culs Ayer, bilik haqqında JTB yanaşmasını irəli sürmüşlər.[13]:7
Bilik haqqında JTB yanaşması iddia edir ki, bilik anlayışı konseptual olaraq əsaslandırılmış doğru inam kimi təhlil edilə bilər. Başqa sözlə, “Smit bu gün yağış yağdığını bilir” kimi cümlələrin mənası aşağıdakı şərtlər toplusu ilə izah edilə bilər; bu şərtlər biliyin mövcud olması üçün zəruri və kifayət şərtlərdir:
Bu bilik anlayışı ilk dəfə Platona aid edilsə də, Platon özü Theaitetos dialoqunda (210a) bu yanaşmaya qarşı arqumentlər irəli sürmüşdür. Məhz bu bilik anlayışı Qettiyer tərəfindən tənqid obyektinə çevrilmişdir.
Qettiyer öz məqaləsində əks-nümunələrdən istifadə edərək göstərməyə çalışır ki, JTB yanaşmasına görə biliyin bütün üç şərtini — doğruluq, inam və əsaslandırmanı — ödəyən, lakin buna baxmayaraq, bilik kimi qəbul edilməyən hallar mövcuddur. Buna görə də Qettiyer iddia edir ki, onun əks-nümunələri biliyin JTB təhlilinin yanlış olduğunu və “bilik” anlayışını düzgün izah etmək üçün fərqli konseptual təhlilə ehtiyac olduğunu göstərir.
Qettiyerin nümunələri Smit adlı uydurma bir obraz üzərində qurulmuş iki əks-nümunədən ibarətdir. Hər iki nümunə iki iddiaya əsaslanır: birincisi, əsaslandırmanın məntiqi nəticə çıxarma yolu ilə qorunması; ikincisi isə bu prinsipin Smitin iddia edilən “inamına” ardıcıl şəkildə tətbiq olunmasıdır. Yəni əgər Smit P-yə inanmaqda əsaslandırılmışdırsa və P-nin doğruluğunun Q-nun doğruluğunu tələb etdiyini anlayırsa, o zaman Q-ya inanmaqda da əsaslandırılmış sayılır. Qettiyer bu əks-nümunələri “I Hal” və “II Hal” adlandırır.
Qettiyerin hər iki klassik nümunəsində əsaslandırılmış doğru inam, Smitin iddiaları mübahisəli olsa da, yalan ilkin inanclardan məntiqi nəticə çıxarma yolu ilə əldə edilmişdir: I halda “Cons işi alacaq”, II halda isə “Consun Fordu var”. Bu, Qettiyerə verilən erkən cavabların bəzilərini belə bir nəticəyə gətirmişdir ki, biliyin tərifi asanlıqla dəyişdirilə bilər: bilik — yalan ilkin müddəalara əsaslanmayan əsaslandırılmış doğru inamdır. Lakin burada daha maraqlı bir problem ortaya çıxır: nəticə çıxarılarkən hansı ilkin müddəaların həqiqətən doğru, hansılarının isə yanlış olduğunu necə müəyyən etmək olar? Çünki Qettiyer hallarında göründüyü kimi, ilkin müddəalar inanmaq üçün olduqca əsaslı və ehtimalən doğru ola bilər, lakin inanclı şəxs üçün naməlum olan əlavə faktorlar və məlumat çatışmazlığı mövcud ola bilər. Bu da belə bir sual yaradır: bir nəticəni möhkəmləndirməzdən əvvəl arqumentdəki bütün ilkin müddəaları “sübut etməyə” nə dərəcədə qədər getmək lazımdır?
- ↑ 1 2 Gettier, Edmund L. "Is Justified True Belief Knowledge?". Analysis. 23 (6). 1 iyun 1963: 121–123. doi:10.1093/analys/23.6.121. hdl:10366/127431. İstifadə tarixi: 5 aprel 2018.
- ↑ "Is Justified True Belief Knowledge?"
- ↑ Popiel, Maximilian. A Systematic Review of Studies Using Gettier-Type Thought Experiments (Tezis). University of Denver. 2016. İstifadə tarixi: 25 dekabr 2020.
One use of the Gettier cases has been to test cross-cultural differences on epistemic intuitions.
- ↑ Turri, John. In Gettier's wake // Hetherington, Stephen Cade (redaktor). Epistemology: the key thinkers. Key thinkers in philosophy (2nd). London, England: Zed Books. 2019. ISBN 978-1-350-08529-9.
- ↑ Ichikawa, Jonathan Jenkins; Steup, Matthias. The Analysis of Knowledge // Zalta, Edward N. (redaktor). The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2018). Metaphysics Research Lab, Stanford University. 2018. İstifadə tarixi: 23 fevral 2019.
- ↑ 1 2 3 4 5 Nagel, Jennifer. Knowledge: A Very Short Introduction. Oxford University Press. 2014. səh. 58. ISBN 9780199661268.
- ↑ Dreyfus, Georges B. J. Recognizing Reality: Dharmakirti's Philosophy and its Tibetan Interpretations. Albany, NY: SUNY Press. 1997. səh. 292. ISBN 9780791430972.
- ↑ Stoltz, Jonathan. "Gettier and Factivity in Indo-Tibetan Epistemology". Philosophical Quarterly. 57 (228). 2007: 394–415. doi:10.1111/j.1467-9213.2007.493.x.
- ↑ Ganeri, Jonardon. The Concealed Art of the Soul: Theories of Self and Practices of Truth in Indian Ethics and Epistemology. Oxford University Press. 2007. 132–138. ISBN 978-0-19-920241-6.
- ↑ Scheffler, Israel. [[1](https://archive.org/details/conditionsofknow00sche) Conditions of Knowledge: An Introduction to Epistemology and Education] (#bad_url). Chicago: Scott, Foresman. 1965. ISBN 978-0-226-73668-6.
- ↑ McGrew, Timothy; McGrew, Lydia. Chapter 1: Internalism and the Collapse of the Qettiyer Problem // Internalism and Epistemology: The Architecture of Reason. Routledge. 2007. 7–34. ISBN 978-0-415-77067-5.
- ↑ Pollock, John L.; Cruz, Joseph. Contemporary Theories of Knowledge (2nd). Rowman & Littlefield Publishers. 1999. ISBN 978-0-8476-8936-1.
- ↑ 1 2 Plantinga, Alvin. Warrant: The Current Debate. Oxford University Press. 1992. ISBN 978-0-19-507862-6.
- Alai, Mario. "Subjective and Objective Justification in the Solution of Gettier's Problem" (PDF). L&PS - Logic and Philosophy of Science. IX (1). 2011: 493–501. İstifadə tarixi: 13 noyabr 2019.
- Rodrigo Borges, Claudio de Almeida, and Peter D. Klein (eds.), Explaining Knowledge: New Essays on the Gettier Problem, Oxford University Press, (Oxford), 2017. ISBN 978-0-198-72455-1
- Floridi, Luciano. "On the Logical Unsolvability of the Gettier Problem" (PDF). Synthese. 142 (1). 2004: 61–79. doi:10.1023/B:SYNT.0000047709.27594.c4. 26 sentyabr 2007 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
- Alvin Goldman: "A Causal Theory of Knowing" in The Journal of Philosophy v. 64 (1967), pp. 357–372.
- Stephen Hetherington, Knowledge and the Gettier Problem, Cambridge University Press, (Cambridge), 2016. ISBN 978-1-107-14956-4
- Richard Kirkham, "Does the Gettier Problem Rest on a Mistake?" Mind, 93, 1984.
- Lehrer, Keith; Paxson, Thomas Jr. "Knowledge: Undefeated Justified True Belief". The Journal of Philosophy. 66 (8). 24 aprel 1969: 225–237. doi:10.2307/2024435. ISSN 0022-362X. JSTOR 2024435.
- Swain, Marshall. "Epistemic Defeasibility". American Philosophical Quarterly. University of Illinois Press. II (1). yanvar 1974: 15–25. doi:10.4324/9780415249126-P012-1. JSTOR 20009512.