Jül Vern

8 fevral 1828-ci il də Fransanın Nant şəhərində doğulub. Varlı bir vəkil olan Pyer Vern ilə həyat yoldaşı Sofia Henriyet Allotta de la Fuyenin beş uşağından ən böyüyüdür. Qış aylarında sıx trafik bir liman şəhəri olan Nantda yaz aylarında isə Luara çayı sahilində yelkənli gəmiləri izləyərək keçirdiyi uşaqlığı, səyahət və macəra üstünə xəyallarını odladı. Jül Vern ilk övladı oldu. Ondan sonra bir qardaş, Paul (1829) və üç bacı dünyaya gəldi: Anna (1836), Matilda (1839) və Marie (1842)^[8]. 1834-cü ildə 6 yaşlı Jül Vern Nantdakı internat məktəbinə göndərilir və burada ilk yaradıcılıq qabiliyyətləri müəllimi Madam Sambinin hekayələri sayəsində inkişaf etməyə başlayır. 1836-cı ildə dindar atasının xahişi ilə Jül Vern École Saint-Stanislas seminariyasına daxil olur və burada latın, yunan, coğrafiya və musiqini öyrənir^[9]. 12 yaşında ikən köç etmək üzrə bir gəmiyə minib evdən qaçmağa cəhd edən kiçik Jül Vern, atası tərəfindən tutulub gəmidən çıxarılır. "Bundan sonra tək xəyal dünyasında səyahət edəcəyinə" dair ailəsinə söz verdiyinə rəvayət edilər. Bu hekayənin həqiqəti haqqında şübhələr vardır. Jül Vernin dəniz və macəra ehtirasını qardaşı Paulla da paylaşırdı; Paul, sonunda bir dəniz mühəndisi oldu. 1842-ci ildə Jül Vern təhsilini başqa bir seminariyada, Petit Séminaire de Saint-Donatiendə davam etdirdi. Jül Vern qısa hekayələr və şeirlər yazmağa başladığı internat məktəb dövrünün ardından 1846-cı ildə atasının işini davam etdirə bilmək üçün hüquq təhsili görmək üzrə Parisə getdi.

19 yaşında Jül Vern, atası Pyer Jül oğlunun oxumasını istədiyi hüquq^[10] təhsili almaq üçün Parisə göndərildi və Nantdan gənc Jülenin eşq yaşadığı əmisi qızı Karolinadan uzaqlaşdı. 27 aprel 1847-ci ildə qız 40 yaşlı Emili Dejunay ilə evləndi^[11]. Birinci kurs imtahanlarını verdikdən sonra Jül Vern Nantaya qayıtdı və burada Rouz Hermini Arnaud Qrossetiye aşiq oldu. O, ona 30-a yaxın şeir, o cümlədən "Havanın qızı" (fransızca: La Fille de l'air) həsr etmişdir. Qızın valideynləri onu gələcəyi qeyri-müəyyən olan tələbə ilə yox, varlı torpaq sahibi Armand Terriyen Delahaye ilə evləndirməyi seçdilər^[12]. Bu xəbər gənc Jül Verni alkoqolla "müalicə etməyə" çalışdığı kədərə qərq etdi. Bədbəxt sevgililər və iradəsiz evlilik mövzusunu müəllifin bir neçə əsərində izləmək olar: “Usta Zaxari” (1854), “Üzən şəhər” (1870), “Mattias Sandor” (1885) və s. Jül Vern, Parisə getdikdən sonra qısa müddətdə hüquq diplomunu aldı ancaq bu müddət içində ədəbiyyat həvəsinin hüquqa marağında daha böyük olduğunu fərqinə vardı. Əmisi vasitəsilə Paris ədəbiyyatı ilə ətraflı tanış oldu. Şəxsən tanıdığı Viktor Hüqo, Aleksandr Düma kimi yazarların təsirində teatr oyunları qələmə aldı; "Bohem bir həyat davam etdirdi". Ata-peşəsini davam etdirmək yerinə teatr və ədəbiyyata yönəlməsinə əsəbləşən atası maddi dəstəyini kəsdikdə dolanışını yazaraq qarşılamaq məcburiyyətində qaldı. Yazıçılığa, yoldaşı musiqiçi Jean Louis Aristide Hignard ilə birlikdə teatr oyunları yazaraq başladı. İlk teatr əsəri 12 iyun, 1850-ci ildə səhnəyə qoyuldu. 1852–1855-ci illərdə bir Paris teatrında katiblik etdi; komediyalar, operettalar yazdı; qısa hekayələr qələmə alıb jurnallarda yayınlamağa başladı. Çoxu Parisdə çıxan "Musée des familles" adlı jurnalda nəşr olundu. Amerikalı yazıçı Edqar Allan Ponun əsərlərini oxuduqdan sonra onun böyük bir pərəstişkarı olan Jül Vern, Po təsirindən yazılar çıxarmağa başladı. Bir gəmi ilə dünyanı gəzmiş olan Fransız səyyah Jak Arago ilə dost oldu. Bu dostluq ona, Parisdən daha geniş və maraqlı dünyalar haqqında yazılar yazması üçün ilham verdi; Fransa xaricinə heç çıxmamış olsa da xəyal gücünü istifadə edərək, başqa dünyaları izah etdi.

Parisdə Jül Vern Nantlı dostu Eduard Bonami ilə kiçik bir mənzildə məskunlaşdı. Yaxınlıqda həvəskar bəstəkar Aristid Guignard yaşayırdı, Vern onunla dost qaldı və hətta musiqi əsərləri üçün şanson mahnıları yazdı. Qohumluq əlaqələrindən istifadə edən Jül Vern ədəbi məclislərə daxil olur. Gənclər 1848-ci il inqilabı zamanı, İkinci Respublikanın ilk prezidenti Lui Napoleon Bonapartın rəhbərlik etdiyi vaxtda özlərini Parisdə tapdılar. Vern ailəsinə yazdığı məktubda şəhərdəki iğtişaşları təsvir etdi, lakin hər il Bastiliya Gününün dinc şəkildə keçdiyinə əmin olmağa tələsdi. Məktublarında əsasən xərclərindən yazır, ömrü boyu çəkdiyi mədə ağrılarından şikayətlənirdi. Müasir ekspertlər yazıçının kolit xəstəliyindən əziyyət çəkdiyindən şübhələnirlər. 1851-ci ildə Jül Vern dörd üz iflicindən birincisini keçirdi. Səbəb psixosomatik deyil, orta qulağın iltihabı ilə əlaqələndirilir^[13]. Xoşbəxtlikdən Jülü orduya çağırılmadı və bu xəbəri atası ilə bölüşdü. 1851-ci ilin yanvarında Jül Vern təhsilini başa vurdu və hüquqla məşğul olmaq üçün icazə aldı^[14].

1849-cu ildə bir ədəbi məclisdə gənc müəllif Jül Vern Aleksandr Dümanın oğlu ilə tanış olur. Vern yeni ədəbi dostu ilə birlikdə Aleksandr Dümanın şəfaəti sayəsində 1850-ci il iyunun 12-də Tarixi Teatrda tamaşaya qoyulan “Sınıq çöplər” (Les Pailles rompues) pyesini tamamladı. 1851-ci ildə Vern, Musée des familles jurnalının baş redaktoru olan Nantlı həmkarı Pyer-Mişel-Fransua Şevalyerlə tanış oldu. O, coğrafiya, tarix, elm və texnologiya haqqında cəlbedici yazılar yaza bilən müəllif axtarırdı. Vern elmə, xüsusən də coğrafiyaya olan həvəsi ilə uyğun namizəd olduğunu sübut etdi. Nəşrə təqdim olunan ilk əsər “Meksika donanmasının ilk gəmiləri” Fenimor Kuperin macəra romanlarının təsiri ilə yazılmışdır. Pitr-Şevaliyer hekayəni 1851-ci ilin iyulunda nəşr etdi və avqustda o, "Havada dram" adlı yeni hekayəsini buraxdı. O vaxtdan etibarən Jül Vern əsərlərində macəra romanları ilə tarixi ekskursiyaları birləşdirdi^[15]. Düma vasitəsilə teatr rejissoru Jül Sevestlə tanışlığı sayəsində Vern orada katib vəzifəsini alır. Maaşın aşağı olmasından narahat olan Vern Guignard və librettist Mişel Karre ilə birlikdə yazılmış bir sıra komediya operalarını səhnələşdirməyə ümid edirdi. Teatrdakı işini qeyd etmək üçün Vern "On Bir Bakalavr" adlı nahar klubu təşkil etdi. Ata Pyer Vern vaxtaşırı oğlundan ədəbiyyatı tərk etməyi və hüquqi məsləhətxanası açmağı xahiş etdi və ondan imtina məktubları aldı. 1852-ci ilin yanvarında Pyer Vern oğluna ultimatum verdi və Nantdakı məsləhətxanasını ona verdi. Jül Vern Fransa Milli Kitabxanasında elmi araşdırmalar aparır, əsərlərinin süjetlərini tərtib edir. Ömrünün bu dövründə görmə qabiliyyətinin pisləşməsinə baxmayaraq sərgərdan gəzməyə davam edən səyyah Jak Araqo ilə tanış olur. Kişilər dostlaşdılar və Araqonun orijinal səyahət hekayələri Verneni inkişaf etməkdə olan ədəbi janrla məşğul olmağa ruhlandırdı^[16]. Musée des familles jurnalı da Vernə aid edilən məşhur elmi məqalələr dərc edirdi. 1856-cı ildə Vern Pitr-Şevaliyer ilə mübahisə etdi və jurnalla əməkdaşlıq etməkdən imtina etdi. 1854-cü ildə daha bir vəba epidemiyası teatr direktoru Jül Sevestin həyatına son qoydu. Bundan sonra bir neçə il ərzində Jül Vern teatr tamaşaları üzərində işləməyə və bir çoxu heç vaxt səhnələşdirilməmiş musiqili komediyalar yazmağa davam etdi.

1856-cı ilin may ayında Vern Amyendə ən yaxşı dostunun toyuna getdi və burada gəlinin bacısı, iki uşaqlı 26 yaşlı dul qadın Onorin de Vian-Morelin diqqətini çəkdi. Honorina adı yunan dilindən gəlir və "kədərli" deməkdir. Maddi vəziyyətini yaxşılaşdırmaq və Onorin ilə evlənmək imkanı qazanmaq üçün Jül Vern qardaşının broker təklifi ilə razılaşdı. Pyer Vern oğlunun seçimini bəyənmədi. Toy 1857-ci il yanvarın 10-da baş tutdu. Yeni evlənənlər Parisdə məskunlaşdılar. Jül Vern teatrdakı işini tərk etdi, istiqrazlar götürdü və Paris fond birjasında tam zamanlı birja brokeri kimi çalışdı. İşə getməzdən əvvəl yazmaq üçün erkən oyanırdı. Boş vaxtlarında o, müxtəlif bilik sahələrindən kartotekasını tərtib edərək kitabxanaya getməyə davam edir, həmçinin bu vaxta qədər hamısı evlənmiş "On Bir Subay" klubunun üzvləri ilə görüşürdü. 1858-ci ilin iyulunda Vern və dostu Aristid Qinyard Qinyardın qardaşından Bordodan Liverpula və Şotlandiyaya dəniz səyahətinə çıxmaq təklifini aldılar. Vernin Fransadan kənara ilk səfəri onda böyük təəssürat yaratdı. 1859-60-cı ilin qış və yaz aylarında etdiyi səyahətə əsaslanaraq, o, ilk dəfə 1989-cu ildə nəşr olunan "İngiltərə və Şotlandiyaya Geriyə Səyahət" əsərini yazdı.Dostlar 1861-ci ildə Stokholma ikinci dəniz səyahətinə çıxdılar. Bu səyahət “9672 No-li lotereya bileti” (1886) əsərinin əsasını təşkil etmişdir. Vern Danimarkada Qinyarddan ayrılaraq Parisə tələsdi, lakin yeganə oğlu Mişelin (ö. 1925) dünyaya gəlməsinə vaxtında çata bilmədi. Yazıçının oğlu Mişel 1912-ci ildən kino ilə məşğul olur, Le Film Jules Verne kino şirkətini qurdu və atasının bir neçə əsərini lentə aldı.

• "Dəniz altında iyirmi min liqa" (1916)
• "Jan Morenin taleyi" (1916)
• "Qara Hindistan" (1917)
• "Cənub ulduzu" (1918)
• "Begimin 5 yüz millionu" (1919)

Mişelin üç övladı var idi: Mişel, Corj və Jan[25]. Nəvəsi Jan Jül Vern (1892-1980) babasının həyat və yaradıcılığından bəhs edən, 40 ilə yaxın çalışdığı monoqrafiyanın müəllifidir (1973-cü ildə Fransada nəşr olunub, rus dilinə tərcüməsi 1978-ci ildə "Tərəqqi" nəşriyyatı tərəfindən həyata keçirilib). Nəvəsi - Jan Vern (d. 1962) - məşhur opera tenoru. Uzun illər ailə mifi hesab edilən “20-ci əsrdə Paris” romanının əlyazmasını məhz o tapıb. Belə bir fikir var ki, Jül Vernin 1859-cu ildə tanış olduğu Estel Henindən Mari adında qeyri-qanuni bir qızı var. Estel Henin Aniyer-sür-Seyində yaşayırdı, əri Şarl Düşesn isə Kavr-e-Valseridə notariusda məmur işləyirdi. 1863-1865-ci illərdə Jül Vern Anyerdə Estelə baş çəkdi. Estel 1865-ci ildə (və ya 1885-ci ildə) bir qızı dünyaya gətirdikdən sonra öldü.

1862-ci ildə ortaq dostu vasitəsilə Vern məşhur naşir Pyer-Jül Hetzel (Balzak, Jorj Sand, Viktor Hüqonun əsərlərini nəşr etdirən) ilə tanış oldu və ona son əsəri olan "Hava şarında səyahət"i təqdim etməyə razılaşdı. Hetzel Vernenin bədii ədəbiyyatı elmi detallarla ahəngdar şəkildə birləşdirməsi üslubunu bəyəndi və o, yazıçı ilə əməkdaşlığa razı oldu. Vern bəzi düzəlişlər etdi və iki həftə sonra bir az düzəldilmiş yeni bir başlıqlı romanı təqdim etdi, "Hava şarında beş həftə". Roman 31 yanvar 1863-cü ildə çap olundu. Ayrı bir jurnal olan Magasin d'Éducation et de Récréation yaratmaq istəyən Hetzel Verne ilə müqavilə bağladı və bu müqaviləyə əsasən yazıçı sabit bir ödəniş qarşılığında hər il üç cild verməyə razılaşdı. Vern sevdiyi işlə məşğul olarkən sabit gəlir əldə etmək ümidindən məmnun idi. Əsərlərinin əksəriyyəti kitab şəklində nəşr edilməzdən əvvəl jurnal şəklində çıxdı, bu təcrübə Hetzel üçün 1864-cü ildə "Kapitan Haterasın səyahəti və sərgüzəştləri" adlı ikinci romanının ortaya çıxması ilə başladı. Sonra Hetzel Vernenin bir sıra əsərlərini "Qəribə səyahətlər" adı altında nəşr etməyi planlaşdırdığını bildirdi, burada söz ustası "müasir elmin topladığı bütün coğrafi, geoloji, fiziki və astronomik bilikləri təyin etməli və onları əyləncəli və mənzərəli bir formada təkrarlamalıdır".

Jül Vern 1859-cu və 1861-ci ildə yoldaşı Aristide Hiqnard ilə etdiyi ilk xarici səyahətlərində sonra 1867-ci ildə qardaşı Paul ilə birlikdə Amerika qitəsinə səyahət etdi. Vernenin bu səyahətinin 26 günü gəmidə keçmiş oldu. Yalnız səkkiz günündə Nyu-Yorku və Niaqara Şəlaləsini görə bildi. Ancaq bu səfər, "Üzən Şəhər" adlı kitabına "20 000 lye su altında" adlı romanındakı çox fikirə ilham təmin etdi. Yazar, 1872-ci ildə həyat yoldaşının doğulduğu şəhər olan Amiensə yerləşdi. Kitablarından əldə etdiyi qazancla "St. Michel" adı verdikləri bir yaxta aldı və öz həyatında da kitablarındakı kimi macəralar yaşamaq üzrə yaxta ilə səyahətlərə çıxdı. Səyahətləri yeni kitabları üçün ilham təmin etdi. 1872-ci ildə London və Vulidç, 1871–1873-cü illər arasında nəşiri Hertzelin dəvətiylə Manş Adalarına gəzintilər etdi, 1876-cı ildə İngiltərə sahillərini gəzdi. 1878-ci ildə yaxta ilə uzun bir gəzintiyə çıxaraq Lissabon, Tanca və Cəbəllütariqi gəzdi. 1881-ci ildə Hollandiya, Danimarka, Almaniyanı ziyarət etdi. 1884-cü ildə yenidən yaxtla Aralıq dənizi gəzintisinə çıxaraq Əlcəzair, Malta, İtaliyanı gəzdi. 1883-cü ildə nümayiş və məkan olaraq Osmanlı torpaqlarını seçdiyi "İnadçı Keraban" adlı kitabındakı ətraflı İstanbul təsvirlərindən ötəri yazarın Türkiyəyə də səyahət etmiş olduğu düşünülür ancaq bunun da Vernenin həqiqətdə heç Türkiyədə olmadığı, bunun da onun haqqındakı əfsanə və söz-söhbətlərdən biri olduğu deyilər.

Jül Vern ümumilikdə 66 romanın (bunlardan üçü – "Keşiş 1839-cu ildə" (1991), "Robinzon dayı" (1991) və əfsanəvi "Paris XX əsrdə" (1994) ölümündən sonra nəşr edilmişdir), 20-dən artıq povest və hekayənin, 30-dan artıq pyes və bir neçə elmi və sənədli işin müəllifidir. Jül Vern özünün "Sen-Mişel I", "Sen-Mişel II" və "Sen-Mişel III" yaxtalarında səyahətlərə çıxmış, 1859-cu ildə İngiltərə və Şotlandiyaya, 1861-ci ildə Skandinaviyaya səfər etmişdir. 1867-ci ildə "Greyt İstern" paroxodunda ABŞ-yə səyahət etmiş, Nyu-Yorkda və Niaqara şəlaləsində olmuşdur. 1878-ci ildə "Sen-Mişel III" yaxtasında Aralıq dənizi boyunca böyük səyahətə çıxmış, Lissabon, Tanjer, Cəbəllütariq və Əlcəzairdə olmuşdur. 1879-cu ildə həmin yaxtası ilə yenidən İngiltərə və Şotlandiyada olmuşdur. 1881-ci ildə Niderland, Almaniya və Danimarkaya səfər etmişdir. 1884-cü ildə son böyük səyahətinə çıxmış, "Sen-Mişel III" yaxtasında Əlcəzairdə, Malta, İtaliya və digər Aralıq dənizi ölkələrində olmuşdur. Bu səfərlərin bir çoxu sonradan onun bir sıra məşhur əsərlərinin süjet xəttini təşkil etmişdir – "Üzən şəhər" (1870), "Qara Hindistan" (1877), "Yaşıl şüa" (1882), Lotereya bileti (1886) və s. Onun "Klodius Bombarnak" əsərində Azərbaycan, Bakı və Xəzər dənizi təsvir olunmuşdur. Jül Vernin bir neçə tarixi romanı da var. "Arxipelaq alovlanır" əsəri onun tarixi romanlarının zirvəsi hesab olunur.

9 mart 1886-cı ildə Jül Vern, ruhi xəstə olan 26 yaşlı qardaşı oğlu Qaston Vern tərəfindən revolverlə iki dəfə güllələndi. Birinci güllə boşa getsə də, ikinci güllə yazıçının topuq nahiyəsini yaralayıb, və bu da onun axsamağına səbəb oldu. Səyahət etməyi həmişəlik unutmalı oldu. Hadisəni ört basdır etdilər, lakin Qaston həyatının qalan hissəsini psixi xəstəxanada keçirdi^[17]. Hadisədən bir həftə sonra Hetzelin ölüm xəbəri gəldi^[18]. 1887-ci il fevralın 15-də yazıçının anası Sofi öldü və Jül Vern səhhəti ilə əlaqədar onun dəfnində iştirak edə bilmədi. Yazıçı uşaqlıq illərinə olan bağlılığını tamamilə itirdi. Elə həmin il o, vərəsəlik hüququnu əldə etmək və valideynlərinin bağ evini satmaq üçün tranzit yolu ilə məmləkətinə baş çəkdi^[19]. 1888-ci ildə Vern siyasətə qədəm qoydu və Amyena şəhər hökumətinə seçildi, burada bir neçə islahatlar apardı və 15 il xidmət etdi[^[20]. Vəzifə sirklərin, sərgilərin və tamaşaların fəaliyyətinə nəzarəti əhatə edirdi. Eyni zamanda, o, onu irəli sürən cümhuriyyətçilərin fikirlərini bölüşməmiş, özünə inamlı monarxist-orleançı olaraq qalmışdır. Onun səyləri ilə şəhərdə hazırda Jül Vernin adını daşıyan böyük bir sirk tikildi. 1892-ci ilin iyulunda yazıçı "Fəxri Legion" ordeninin zabiti oldu.

• "Yerin mərkəzinə səyahət" (1864)
• "Kapitan Haterasın səyahət və macəraları" (1865)
• "Yerdən Aya" (1865)
• "Kapitan Qrantın uşaqları" (1867)
• "Ay ətrafında" (1869)
• "20 000 lye su altında" (1870)
• "80 gün dünya ətrafında" (1872)
• "Sirli ada" (1874)
• "Mixail Stroqov" (1876)
• "On beş yaşlı kapitan" (1878)
• "İstilaçı Robur" (1886) və başqaları
• "İki il məktəb tətili"
• "Xanım Branican"
• "Gənc Səyyahlar"

• Jül Vern. İyirmi min lye su altında /Tərcümə edənləri: M. Təhmasib, M. Mustafayev.- Bakı: Şərq-Qərb, 2006.- 416 s.
• Jül Vern. Arxipelaq alovlanır /Rus dilindən tərcümə ed. və ön sözün müəll. Ə. Ağayev.- Bakı: Şərq-Qərb, 2006.- 416 s.
• Jül Vern. Kapitan Qrantın uşaqları /Tərcümə edəni: Cabbar Məcnunbəyov; Ön sözün müəllifi: Əziz Gözəlov..- B.: Öndər , 2004.-552 s.
• Jül Vern. Sirli ada /tərc. ed. İ. Nəfisi, Z. Adbullayev, Ə. Məmmədxanlı; ön söz. C. Nağiyev.- B.: Şərq-Qərb, 2007.- 528 s.

1. ↑ ^{1 2} Jules Gabriel Verne // Léonore verilənlər bazası (fr.). ministère de la Culture.
2. ↑ ^{1 2 3 4} Evans A. B. Jules Verne // Encyclopædia Britannica (ing.).
3. ↑ ^{1 2} Jules Verne // Internet Broadway Database (ing.). 2000.
4. ↑ ^{1 2} Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
5. ↑ ^{1 2 3 4} Наркевич А. Ю. Верн Жюль // Большая советская энциклопедия (rus.): [в 30 т.]. / под ред. А. М. Прохорова 3-е изд. Москва: Советская энциклопедия, 1971. Т. 4 : Брасос — Веш. С. 536.
6. ↑ ^{1 2 3 4} Archivio Storico Ricordi. 1808.
7. ↑ А. М., Прохорова. Верн Жюль // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] (rus). Moskva: Советская энциклопедия,. 1969. 3-е изд.
8. ↑ Butcher,, William. Jules Verne: The Definitive Biography (ingilis). New York:: Thunder's Mouth Press,. 2006.
9. ↑ Herbert R., Lottman. Jules Verne: An Exploratory Biography (ingilis). St. Martin's Press,. 1996. — P. 9. — 366 p. ISBN 9780312146368..
10. ↑ Венгерова, З. А. Верн, Жюль // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (rus). СПб.,. 1890—1907. (82 т. и 4 доп.).
11. ↑ Martin,, Charles-Noël. Les amours de jeunesse de Jules Verne (fransız). Bulletin de la Société Jules Verne. — 1973. No 28. — P. 79—86.
12. ↑ Martin,, Charles-Noël. Les amours de jeunesse de Jules Verne, 2e partie (fransız). Bulletin de la Société Jules Verne. 1974. No 29. — P. 103—113.
13. ↑ Olivier, Dumas. Voyage à travers Jules Verne: biographie (fransız). Montréal: Stanké,. 2000. P. 51. ISBN 2760407446. — 9782760407442..
14. ↑ Evans,, Arthur B. Jules Verne rediscovered: didacticism and the scientific novel ( (ingilis). New York: Greenwood Press,. 1988. 230 p. ISBN 9780313260766..
15. ↑ Sherard,, Robert H. Jules Verne at Home (ingilis). // McClure's Magazine. 1894.
16. ↑ Jean-Paul, Dekiss. Jules Verne, l'enchanteur (fransız). Paris:: du Félin,. 1998. P. 29. ISBN 2866453115..
17. ↑ Lynch,, Lawrence. Twayne's World Authors Series 832 Jules Verne (ingilis). New York: Twayne Publishers,. 1992. P. 12.
18. ↑ James Buckley Jr,, Who HQ. Who Was Jules Verne? (ingilis). — Penguin,. 2016. P. 82—88. — 114. ISBN 9780451532725..
19. ↑ Stéphane, Pajot. Nantes histoire de rues (ingilis). — Orbestier,. 2010. P. 208. — 215. ISBN 978-2-84238-126-4..
20. ↑ Adrien, Carré. Jules Verne et les Princes d'Orléans (fransız) (No 53.). Bulletin de la Sociéte. 1980.