Bu məqalədəki məlumatların yoxlanıla bilməsi üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Edqar Allan Po (ing. Edgar Allan Poe 19 yanvar 1809[1][2][…], Boston, Massaçusets, ABŞ[4][5] – 7 oktyabr 1849[1][2][…], Baltimor, Merilend, ABŞ[4][5]) — ABŞ yazıçısı, şair, dramaturq, naşir, esseist, ədəbiyyatşünas, redaktor, Amerika romantizminin nümayəndəsi.və ədəbi tənqidçisi. Klassik dedektiv və psixoloji nəsr janrının[6] yaradıcısı[7][8]. Edqarın bəzi əsərləri elmi fantastikanın formalaşmasına, inkişafına kömək etdi[9] və əsərinin irrasionalizm, mistisizm, əzab, təsvir olunan vəziyyətlərin xüsusiyyətləri dekadensiya ədəbiyyatında özünü göstərir[10]. Ən çox "qorxulu" və mistik hekayələrin, eləcə də "Qarğa" şeirinin müəllifi kimi tanınır. Edqar Po romanı yaradıcılığının əsas janrına çevirən ilk Amerika yazıçılarından biri idi. Yalnız ədəbi fəaliyyətlə pul qazanmağa çalışdı, nəticədə həyatı və karyerası ağır maddi çətinliklərlə üzləşdi, alkoqol istifadəcisinə çevrildi. İyirmi illik yaradıcılıq fəaliyyəti ərzində Edqar Po jurnallarda və almanaxlarda çap olunan və daha sonra toplulara yığılmış iki roman, iki şeir, bir pyes, yetmişə yaxın hekayə, əlli şeir və on esse yazdı. Edqar Po sağlığında əsasən ədəbi tənqidçi kimi tanınsa da, sonradan onun bədii əsərləri dünya ədəbiyyatına, eləcə də kosmologiya və kriptoqrafiyaya əhəmiyyətli təsir göstərmişdir. Vətənindəki şöhrəti Avropa yazıçılarından xeyli aşağı olan ilk Amerika yazıçılarından biri idi. Şeirindən öz estetikası ideyalarını toplayan simvolistlər onun yaradıcılığına xüsusi diqqət yetirirdilər. Edqar Po tərəfindən yüksək qiymətləndirildi Jül Vern, Artur Konan Doyl, Hovard Phillips Lovecraft, populyarlaşdırdıqları janrlarda qabaqcıl rolunu tanıyaraq.
| Edqar Allan Po | |
|---|---|
| ing. Edgar Allan Poe | |
 | |
| Doğum adı | Edgar Allan Poe |
| Təxəllüsü | Edgar A. Perry[3] |
| Doğum tarixi | 19 yanvar 1809[1][2][…] |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 7 oktyabr 1849[1][2][…] (40 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Vəfat səbəbi | bilinmir |
| Dəfn yeri |
|
| Təhsili | |
| Fəaliyyəti | şair, yazıçı, esseist, ədəbi tənqidçi, romançı, hekayə yazıçısı[d] |
| Fəaliyyət illəri | 1827–1849 |
| Əsərlərinin dili | ingilis dili |
| İstiqamət | romantizm |
| Janrlar | detektiv, poeziya |
| Tanınmış əsərləri | |
 |
|
 Edqar Allan Po Vikimənbədə | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Edqar Allan Po Amerika ədəbiyyatında Romantik hərəkatının liderlərindən biridir. Qısa oçerklər, detektiv və kriminoloji-fantastik janrlarda hekayələr yazan ilk Amerika yazıçılarından biri kimi qəbul olunur[11]. O həmçinin elmi-fantastik janra da töhfələr vermişdir. Belə zəngin ədəbi irsə malik olan yazıçı bu nailiyətlərə qırx illik qısa ömrü çərçivəsində nail olmuşdur. Ölümünün səbəbi hələ də sirr olaraq qalır. Alkoqol və narkotik maddələrdən ifrat istifadədən başlayaraq, vəba xəstəliyi, quduzluğa yoluxma, intihar, vərəm, ürək çatışmazlığı və s. ölümünə mümkün səbəblər kimi göstərilmişdir.
Edqar Po 19 yanvar 1809-cu ildə Bostonda anadan olub, Yelizabet Arnold Po və David Po olan aktyorlar ailəsində doğulub. Yeizabet Po İngiltərədə anadan olub. 1796-cı ilin əvvəlində anası ilə birlikdə ABŞ-a köçdü və burada yaşadıqları ilk illərindən səhnədə çıxış etməyə başladı. Ata Po İrlandiyada anadan olub. Edqar Ponun babası mayor rütbəsinə sahib idi, ABŞ-da inqilabi hərəkatı fəal şəkildə dəstəklədi və inqilab müharibəsinin birbaşa iştirakçısı idi[12]. Kiçik David po Vəkil olmalı idi, ancaq atasının iradəsinə zidd olaraq aktyor peşəsini seçdi.
Edqar ailənin ortancıl uşağı idi, böyük qardaşı Vilyam Henri Leonard və kiçik bacısı Rozali var idi[13]. Qastrol aktyorların həyatını daimi hərəkətdə saxlayırdı, buna görə kiçik Edqar müvəqqəti olaraq Baltimorda babasının yanında qaldı. Ömrünün ilk bir neçə ayını orada keçirdi[14]. Edqarın doğulmasından bir il sonra atası ailəni tərk etdi. Onun gələcək taleyi haqqında heç nə məlum deyil. 8 dekabr 1811-ci ildə Ponun anası vərəmdən öldü[15]. Valideynlərinin himayəsindən məhrum olan kiçik oğlan Riçmonddan varlı bir tacir olan Con Allanın həyat yoldaşı Fransis uşağı sevdi və tezliklə övladlığa götürdü. Rozalini Makkenzi ailəsi götürdü, Henri Baltimorda atasının qohumları ilə yaşadı.
Edqar Ponun himayədar ailəsi Riçmondda varlı və hörmətli insanlardan idi. Con Allan tütün, pambıq ticarəti ilə məşğul olan bir şirkətin ortaq sahibi idi. Allanların uşaqları yox idi, buna görə də uşaq sevinclə ailəyə qəbul edildi. Edqar Po sülh şəraitində böyüdü, paltar, oyuncaq, kitab alırdilar, evdə keçmiş bir müəllim onunla məşğul oldu[19].
1815-ci ildə ailə İngiltərəyə getdi. İşi Napoleon müharibələrindən sonra iqtisadiyyatın tənəzzülü ilə əlaqədar müəyyən çətinliklər yaşayan John Allan, Avropa ilə ticarət əlaqələrini yaxşılaşdırmağa çalışdı. Liverpula gələn ailə, Allanın qohumları ilə birlikdə Şotlandiyaya, Ervin və Kilmarnock şəhərlərinə yaşamağa getdi. Bir neçə həftə sonra başqa bir hərəkət baş verdi — Edgar Poe madam Dubois ibtidai məktəbini bitirdiyi Londona. 1817-ci ildə Stock Nyuington 'daki möhtərəm John Bransby' nin məktəbində davam etdi.], paytaxtın ətrafı. Edqar Poenin həyatının bu dövrü ilə bağlı xatirələri "Uilyam Vilson"hekayəsində öz əksini tapıb [20].
Edgar son tədris ilini vaxtından əvvəl başa vurdu. Bunun səbəbi ABŞ-a tələsik geri çəkilmə idi, çünki John Allanın İngiltərədəki işləri düzəlmədi, ciddi maddi çətinliklər oldu, həyat yoldaşı Francis ağır xəstələndi. Tacir hətta yoldaşından geri qayıtmaq üçün pul borc almalı idi. 1820-ci ilin yayında dəniz transatlantik səfəri baş verdi və artıq 2 avqustda ailə Riçmona gəldi[21]. Əvvəlcə İngiltərədə tərbiyə alan Edqar 1826-cı ildə Virciniya universitetinə xarici dilləri öyrənmək istəyilə qəbul olunmuşdur. 1830-cu ildə hərbi akademiyada təhsilini davam etdirir, lakin tezliklə buradan uzaqlaşır və bu hadisə ögey atası ilə münasibətlərinə son qoyur. Gənc Edqar bütün maliyyə imkanlarından məhrum olaraq yoxsulluğa düçar olur, lakin tezliklə özünü peşəkar ədəbiyyatçı və jurnalist kimi göstərən Edqar Po çox ağır və sonu faciə ilə yekunlaşacaq həyata başlayır. Edqar Allan Po 1849-cu ilin 7 oktyabrda Baltimorda vəfat etmişdir. Həkimlər onun quduzluğa yoluxma səbəbindən öldüyünü iddia edirlər.
Poeziya
- "Anabel Li"
- "Zınqırovlar"
- "Qaranquş"
- "Quzğun"
- "Ulalum"
Hekayələr
- Qara pişik
- Amontiladon dolu çəllək (Amontiladon-ispan şərabı)
- Diri diri basdırımla
- Qızıl böcək
- Berenika
- Hans Pfal adlı birinin görünməmiş macəraları
- Kütlə adamı
- Nəfəssiz
- Səssislik
- Butulkada tapılan əlyazma
- Görüş
- Hersoq De L'omelet
- Metzengerşteyn
- Morella
- Qırnızı ölümün maskası
- Ligeya
- Gözlük
- Bir həftədə üç bazar günü
- Mistifikasiya
- Faciəvi vəziyyət. Zamanın kərəntisi
- "Təlxək Hopfroq"
- "Xanım Liqeya"
- Morq küçəsində qətl
- Çuxur və kəfkir
- "Oğurlanmış məktub"
- Satqın ürək
- Mumiya ilə söhbət (hekayə)
- ↑ 1 2 3 4 Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
- ↑ 1 2 3 4 Edgar Allan Poe // Benezit Dictionary of Artists (ing.). OUP, 2006. ISBN 978-0-19-977378-7
- ↑ Çex Milli Hakimiyyət Məlumat bazası.
- ↑ 1 2 3 4 По Эдгар Аллан // Большая советская энциклопедия (rus.): [в 30 т.]. 3-е изд. Москва: Советская энциклопедия, 1969.
- ↑ 1 2 3 4 Archivio Storico Ricordi. 1808.
- ↑ Howard, W. Introduction // Twentieth Century Interpretations of Poe's Tales (ingilis) (A Collection of Critical Essays.). Englewood Cliffs,. 1971. P. 4.
- ↑ Silverman,, Kenneth. Edgar A. Poe: Mournful and Never-ending Remembrance (ingilis). — New York:: Harper Perennial,. 1991. . ISBN 0-06-092331-8..
- ↑ Meyers,, Jeffrey. Edgar Allan Poe: His Life and Legacy (ingilis). New York:: Cooper Square Press,. 1992. ISBN 0-8154-1038-7..
- ↑ Stableford,, Brian. Science fiction before the genre // James, Edward; Mendlesohn, Farah (ingilis) (The Cambridge Companion to Science Fiction.). Cambridge: Cambridge University Press,. 2003. P. 17—18. ISBN 978-0-521-01657-5..
- ↑ А. М., Прохоров. По Эдгар Аллан // Большая Советская Энциклопедия / (rus). Mосква: Советская Энциклопедия,. 1975. Т. 20 : Плата — Проб. — С. 67. — 630 000 экз.
- ↑ Edqar Allan Po "Qara pişik" (hekayələr), Bakı, QANUN nəşriyyatı, "Əli və Nino" nəşriyyatı, 2017, 328 səh
- ↑ Танасейчук, А. Б. Эдгар По. Сумеречный гений (rus). Москва: Молодая гвардия,. 2015. 448 с. — (Жизнь замечательных людей). ISBN 978-5-235-03764-9..
- ↑ Аллен, Г. Эдгар По (rus). Москва: Молодая гвардия,. 1984. 334 с. ISBN 978-5-235-03764-9..
- ↑ Ingram,, John Henry. Edgar Allan Poe: his life, letters, and opinions (ingilis). London:: W. H. Allen,. 1886. 488 p. ISBN [[Special:BookSources/.|.]].
- ↑ Quinn,, Arthur Hobson. . Edgar Allan Poe: A Critical Biography (ingilis). New York:: D. Appleton-Century Company, . 1941. 770 p. ISBN 978-0-8018-5730-0..
