Iris haussknechtii (lat. Iris haussknechtii) — bitkilər aləminin qulançarçiçəklilər dəstəsinin süsənkimilər fəsiləsinin süsən cinsinə aid bitki növü. Türkiyədə yetişən ətirli, sarı çiçəklərdir. Mülayim bölgələrdə dekorativ bitki kimi becərilir.[1]
| Iris haussknechtii | ||||
|---|---|---|---|---|
| Elmi təsnifat | ||||
|
Domen: Klad: Ranqsız: Aləm: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Fəsilə: Yarımfəsilə: Triba: Cins: Növ: Iris haussknechtii |
||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||
|
||||
| ||||
Tez-tez daha böyük yarpaqları olan Iris halophila ilə qarışdırılır.[2] Çiçəklərin rəngindən başqa digər bir çox xüsusiyyətləri ilə İris sintenisii ilə də bənzərdir.[3]
Uzun, nazik köklərə malikdir.[4] Bu, bitkilərin sürünən dəstələrini əmələ gətirə bilər.[5]
Nazik,[6] otabənzər,[7] parlaq və ya solğun yaşıl yarpaqları var.[5][8] 30 santimetr (12 düym) uzunluğuna,[4] 2–3 mm (nadir hallarda 1 sm) eninə qədər böyüyə bilərlər.[2] Iris graminea-dan daha sıxdırlar.[8]
Çiçək sapları normal olaraq dar yarpaqlardan daha uzun olur.[8][9] 20–45 santimetr arasında hündürlüyə qədər böyüyə bilərlər.[10][11][12] Çox nadir hallarda 55 santimetrə çatırlar.[2][13]
Aid olduğu cinsin digər növlərinə nisbətən daha geniş çətirə malikdir və sapda 2–4 çiçək açır.[4][7][14] Geniş şəffaf hüdudları olan kasayarpaqları var.[2]
Ətirli çiçəklər[4][10][13] yaz və yazın əvvəllərində,[4][5][6] may-iyul ayları arasında görünməyə başlayır.[2][5][12] Çiçəklər bir sıra sarı rəng çalarlarında: kükürdü sarı,[4][8][14] limon sarısı,[3][7][14] saman sarısı,[4][10] solğun sarı[5][7][13] və tutqun krem rəngində[8][9][13] ola bilər. Çiçəklər 5–12 diametrində olur.[2][7] 2 cüt, 3 böyük tək yarpağı var.[5]
İrislərin çoxu diploid olduğundan, iki dəst xromosoma sahibdir. Bu, hibridləri və qruplaşmaları təsnif etmək üçün istifadə edilə bilər.[5] 2n =18 sayına malikdir.[13][15] Bu rəqəm La Cour, (lakin nəşr olunmamış) və Lenzin hər ikisi tərəfindən 1963-cü ildə, 2n = 18 olaraq sayılmışdır.[10]
2011-ci ildə, Türkiyədən gələn 3 növ yerli iris içərisində müxtəlif uçucu kimyəvi birləşmələrin tapılması üçün bir iş aparıldı. Iris pseudacorus, Iris haussknechtii və Iris sofarana, Beyşehir və Trabzonda becərilərək toplanmışdı. Qaz xromatoqrafiyası və kütləvi spektrometriya metodlarından istifadə edildi. Araşdırmalarda Iris haussknechtii çiçəklərində α-kessil asetat (14.7%), longipinene (10.8%), kaprit turşusu (10.6%), heptakosan (10.2%), heksadekanoik turşusu (9.5%) aşkar edilidi. Iris haussknechtii kökləri tetradekanoik turşusu (31.5%), heptakosan (10.0%), α-kessil asetat (9.5%), nonakosan (8.8%) və 6-metil-5-hepten-2-bir (7.7%) ehtiva edirdi. Iris haussknechtii da isə nonakosan (18.3%), heptakosan (16.7%), pentakosan (10.3%) və trikosan (6.0%) aşkar edildi.[16]
2013-cü ildə, Iris növlərinin müxtəlif kimyəvi birləşmələri üzərində aparılan bir araşdırma zamanı, İris soforana və Iris haussknechtii sapılarında b-iron, Iris haussknechtii saplarında trans-bionon-5,6-epoksid olduğu aşkar edildi.[17]
Qərbi Asiyanın kiçik bir mülayim bölgəsi üçün tipikdir.
Şimali Türkiyədə,[6][9]Bolunun şərqindən Ərzuruma və cənubda Kaz Dağından Ankaraya qədər tapılır.[2] O cümlədən Amasya şəhəri və Direkli, Yassucal və Abacu kəndləri ətrafında aşkar edilmişdir.
Iris haussknechtii açıq şam meşələrində, quru otlu çəmənliklərdə və quru torpaqlarda,[2][6][14] dəniz səviyyəsindən 300–2300 m yüksəkliklərdə yetişir.[2]
Avropada və İngiltərədə yetişdirilməsi çətindir.[12]
Neytral olaraq bir qədər turşulu,[18] qidalı maddələrlə zəngin çınqıllı torpaqlarda böyüməyə üstünlük verir. Əhəngli torpaqları sevmir.[4] Tam günəşli mövqelərə üstünlük verir.[2][8][12] Yazda, böyümək dövründə sərbəst axan su olmalıdır.[6][14] Ayrıca, payız zamanı yuxusuz dövrdə bir qədər su içməlidir.
Bu növlərin bağ daxilində becərilməsinin çətil olduğu bilinir.[5][14] Əkildikdən sonra narahat olmağa təşəbbüs göstərir, kolluqlar bir neçə il (ideal şəkildə 10–15 il) eyni ərazidə qalmalıdır. Bu növü rododendronla birlikdə torfun içində də böyütmək olar.[9] Kyu kral botanika bağlarında böyüdülməsi mümkündür.[5]
Iris haussknechtii vegetativ yolla və ya toxum yetişdirməklə də yayıla bilər.[18] Uyğunlaşma probleminə görə toxum yetişdirmə ən yaxşı seçimdir. Toxumlar irisdəki qurudulmuş toxum kapsulalarından toplana bilər (çiçəkləndikdən sonra). Toxumlar istənilən vaxt əkilə bilər, ancaq qış və ya yazın əvvəli daha yaxşı nəticələr verir, çünki nəm şəraitdə soyuğa üstünlük verirlər. Toxumlar çox incə bir qum təbəqəsi və ya çınqıl ilə örtülməlidir. Toxum cücərmək üçün çox uzun vaxt tələb edir, bəzən aylarla görünmür. Bu müddət 6–12 aya qədər uzana bilər.[6]
Bir çox digər iris növləri kimi, bitkinin əksər hissəsi zəhərlidir (xüsusən kök və yarpaqlar) və əgər yeyilərsə mədə ağrısı və qusmayla nəticələnə bilər. Bitki ilə işləmək dəri qıcıqlanmasına və ya allergik reaksiyaya səbəb ola bilər.[18]
- Chamaeiris haussknechtii (Bornm. ex Baker) M.B.Crespo
- Iris kerneriana Asch. & Sint. ex Dykes
- Xyridion kernerianum Rodion.
- Iris graminifolia Freyn
- ↑ Phillips, Roger; Rix, Martyn. Perennials Vol. 1. Pan Books Ltd. 1991. səh. 188. ISBN 9780330327749.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Phillips, Roger; Rix, Martyn. Perennials Vol. 1. Pan Books Ltd. 1991. səh. 188. ISBN 9780330327749.
- ↑ 1 2 Dykes, William Rickatson. "Handbook of Garden Irises" (PDF). beardlessiris.org (The Group for Beardless Irises). 2009. 3 noyabr 2014 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 1 noyabr 2014.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 Cassidy, George E.; Linnegar, Sidney. Growing Irises (Revised). Bromley: Christopher Helm. 1987. səh. 146. ISBN 978-0-88192-089-5.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Austin, Claire. Irises: A Gardener's Encyclopedia. Timber Press, Incorporated. 2005. ISBN 978-0881927306. OL 8176432M.}
- ↑ 1 2 3 4 5 6 "Iris kerneriana". plant-world-seeds.com. 3 mart 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 fevral 2015.
- ↑ 1 2 3 4 5 Christopher Bricknell, redaktorGardeners' Encyclopedia of Plants and Flowers. Dorling Kindersley. 1994 [1989]. səh. 522. ISBN 978-0751301472.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 "Spuria Irises". herbs2000. 21 aprel 2005 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 yanvar 2015.
- ↑ 1 2 3 4 Stebbings, Geoff. The Gardener's Guide to Growing Irises. Newton Abbot: David and Charles. 1997. səh. 61. ISBN 978-0715305393.
- ↑ 1 2 3 4 Franco, Alain. "(SPEC) Iris kerneriana Aschers. & Sint. ex Baker". wiki.irises.org (American Iris Society). 20 aprel 2010. 31 oktyabr 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 sentyabr 2014.
- ↑ "Iris kerneriana". gardenaway.com. 11 fevral 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 fevral 2015.
- ↑ 1 2 3 4 "Iris kerneriana". jardinsdugue.eu. 21 aprel 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 fevral 2015.
- ↑ 1 2 3 4 5 "Iris summary" (PDF). pacificbulbsociety.org. 14 aprel 2014. 16 may 2011 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 23 noyabr 2014.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 "Iris kerneriana". rareplants.co.uk. 11 fevral 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 fevral 2015.
- ↑ Ozkan, Mustafa; Kandemir, Nezahat; Senel, Gulcan. "Karyological study on some endemic Iris L. (Iridaceae) species from Turkey" (PDF). Pakistan Journal of Botany. 33 (2). 2001: 167–171. 11 fevral 2015 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 9 fevral 2015.
- ↑ Başera, Kemal H.C.; Demircia, Betül; Orhanb, Ilkay Erdogan; Kartalc, Murat; Sekeroglud, Nazim; Senerb, Bilge. "Composition of Volatiles from Three Iris Species of Turkey". Journal of Essential Oil Research. 23 (4). 2011: 66–71. doi:10.1080/10412905.2011.9700471.
- ↑ Kukula-Koch, Wirginia; Sieniawska, Elwira; Widelski, Jarosław; Urjin, Otgonbataar; Głowniak, Paweł; Skalicka-Woźniak, Krystyna. "Major secondary metaboloities of Iris spp". Phytochemistry Reviews, Fundamentals and Perspectives of Natural Products Research. 12 (4). 2013: 51–80. doi:10.1007/s11101-013-9333-1. 27 yanvar 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 fevral 2015.
- ↑ 1 2 3 "Iris kerneriana". davesgarden.com. 11 aprel 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 fevral 2015.