Həsən Nəzəri və ya Həsən Nəzəri Qazyani (fevral 1921, Ənzəli, Gilan ostanı – 1993) — hərbçi, iqtisad elmləri doktoru, 21 Azər hərəkatının iştirakçısı.
| Həsən Nəzəri | |
|---|---|
 | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | fevral 1921 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 1993 |
| Vətəndaşlığı | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Hərbi Hava Qüvvələri Akademiyası bitirib. Tudə partiyasının gizli hərbi təşkilatının üzvü olub. Zəncanda fədai dəstələrinin yaradılmasında və Qızılbaş Xalq Qoşunları Ordusunun qurulmasında iştirak edib.
Azərbaycan Milli Hökuməti dağıldıqdan sonra Bakı Ali Partiya Məktəbində təhsil alıb daha sonra təhsilini davam etdirib və Berlində iqtisad üzrə elmlər doktoru adını alıb. Almaniya Demokratik Respublikasında yaşadığı dövr ərzində bir neçə universitetdə dərs deyib və iqtisadiyyatla bağlı bir neçə kitab yazıb.
Həsən Nəzəri Qazyani 1921-ci ilin fevral ayında Ənzəli şəhərində anadan olub.[1][2] Orta məktəbdə Firudin İbrahimi ilə eyni sinifdə oxuyub.[3][4] Məktəbi bitirdikdən sonra Hərbi Hava Qüvvələri Akademiyasında təhsil alıb.[1]
1942-ci ildə Hərbi Hava Qüvvələri Akademiyasını birinciliklə bitirib, leytenant rütbəsi və "Biliyə görə" medalı alıb.[2] 1942-ci ildən 1945-ci ilə qədər İsfahanda yerəşən zabitlər üçün Hərbi Hava Qüvvələri məktəbində xidmət edib.[2] Bununla yanaşı Tudə Partiyasına qoşulub və gizli siyasi fəaliyyətlə də məşğul olub.[1][5] Partiyanın hərbi təşkilatını qurmaq üçün fəaliyyət göstərib və Əbülhəsən Rəhmani, Məhəmməd Agahi, Abbas Səqayi və Tağı Musəvi ilə birlikdə təşkilatlanıb.[6] Tehrana gəldikdən sonra "Dərya" qəzetində müxtəlif gizli adlar altında məqalələr yazmağa başlayıb. Bu dövrdə Mir Cəfər Pişəvəri ilə tanış olub.[4] 1945-ci il avqustun sonlarında həbs olunub. Ancaq elə həmin gün həbsdən qaçıb.[7] Bir müddət Tehranda gizləndikdən sonra əvvəlcə Bəndəre Pəhləvi şəhərinə,[8] daha sonra isə Qorqan şəhərinə gedib.[9] Bir müddət Qorqan şəhərində gizləndikdən sonra yoldaşları ilə birlikdə Bakıya gedib və bir neçə ay Şüvəlanda yaşayıb.[10]
1945-ci il oktyabrın 27-də Əbdülrza Azər, Əbdülqasım Əzimi, Mahmud Qazi Əsədullahi, Məhəmməd Ağayi, Seyid Yusif Murtəzavi və Tağı Musəvi ilə birlikdə əvvəlcə Culfaya[11] daha sonra isə Təbrizə gediblər.[2][12] Təbrizə gəldikdən sonra fədai dəstələrinin formalaşdırılması üçün Əbdülrza Azər və Seyid Yusif Murtəzavi ilə birlikdə Zəncana gedib.[13] 1945-ci il dekabrın 8-də şəhərin şah qoşunlarından təmizlənməsində iştirak etmək üçün Təbrizə qayıdıb.[14]
1945-ci il dekabrın 12-də Azərbaycan Milli Hökuməti quruldu.[15][16] Azərbaycan Milli Hökumətinin Milli Məclisi 1945-ci il dekabrın 20-də Qızılbaş Xalq Qoşunlarının yaradılması haqqında qanun qəbul etdi.[17][18] Milli Hökumət yeni yaranmış qoşunlarına Şah İsmayıl Xətainin öz ordusuna verdiyi adı, "Qızılbaş" adını verdi. Qızılbaş Xalq Qoşunlarının baş hərbi qərargahı yaradıldı.[17][19]
Həsən Nəzəri Azərbaycan Milli Hökuməti qurulduqdan sonra ordunun formalaşdırılmasında iştirak edib.[1] Zəncan ətrafında Zülfüqari dəstələri və eləcə də Teymur Bəxtiyarinin başçılıq etdiyi dəstələrə qarşı döyüşüb.[1][2] Şah ordusunun Təbrizə hücumunun qarşısını almaq məqsədilə Gilanın şah qoşunlarından təmizlənib tutulmasını nəzərdə tutan "Şəbihon" əməliyyatının ideya müəllifi olub.[20]
1946-cı il noyabrın 26-da Mir Cəfər Pişəvərini "Şəbihon" əməliyyatını icra etməyə razı salmaq üçün Təbrizə gedib.[21] Bir neçə gün Təbrizdə qaldıqdan sonra 1946-cı il dekabrın 2-də Mir Cəfər Pişəvərinin tapşırığı ilə Miyanaya gedib.[22] 1946-cı il dekabrın 5-də Miyana istiqamətində hücum edən şah qoşunları Qulam Yəhyanın rəhbərlik etdiyi fədailər tərəfindən dayandırıldı.[23][24] Azərbaycanın müxtəlif ərazilərindən insanlar silahlanmaq və şah qoşununa qarşı mübarizə aparmaq üçün Milli Hökumətə müraciətlər edirdilər.[25] Bundan sonra Mir Cəfər Pişəvərinin rəhbərliyi ilə Müdafiə Komitəsi quruldu.[26][27] Komitənin ilk işi Təbrizdə hərbi vəziyyət elan edib, "Babək" adlı könüllü dəstələr qurmaq oldu.[25][28][29] Könüllü dəstələrə ilk etapda 600 nəfər üzv oldu.[27][30] Bundan sonra Pişəvəri yenidən hərbi dəstək üçün Sovet İttifaqına müraciət etdi.[25][31] Lakin bu istəyi cavabsız qaldı.[32]
1946-cı il dekabrın 11-də Azərbaycan Əyalət Əncüməni qan tökülməsinin qarşısını almaq məqsədilə Qızılbaş Xalq Qoşunlarına və fədai qüvvələrinə şah qoşunlarına qarşı müqavimət göstərməmək və döyüş meydanlarını tərk etmək haqqında qərar verdi.[33][34][35] Elə həmin gündən etibarən İran ordusu iri şəhərlərə girməzdən əvvəl bu şəhərlərdə ərbabların quldur dəstələri eləcə də mülki geyimli jandarmalar qırğınlar törətməyə başladılar.[36][37] Bu dəstələr Tehran radiosu tərəfindən "İran vətənpərvərləri" adlandırılırdılar.[37] Dəstələrin əsas məqsədi demokratların məhv edilməsi və şah qoşununun şəhərlərə girişini təmin etmək idi.[36][37] Təbriz və Azərbaycanın digər şəhərləri talana və qırğınlara məruz qaldılar.[36][38] Həsən Nəzəri də bir neçə gün cəbhə xəttində olsa da daha sonra Təbrizə gedib.[39]1946-cı il dekabrın 11-də Azərbaycan Milli Hökuməti süqut etdi.[40][41] Təbrizə gələn Həsən Nəzəri bir neçə gün Salamulla Cavidin və Təbriz valiliyinin qorunmasında iştirak edib. Daha sonra isə Təbrizi tərk edib və dekabrın 14-də Culfaya gedib.[42] 1946-cı il dekabrın 14-də ABŞ və Böyük Britaniya tərəfindən dəstəklənən İran ordusu Təbrizə daxil oldu.[43][44] Bundan sonra da qırğınlar və talan davam etdi.[38][43] Minlərlə insan həbs olundu, sürgün edildi.[45] Baş verən qırğınlarda ADF üzvləri, fədailər eləcə də tanınan şairlərdən Əli Fitrət, Sədi Yüzbəndi, Cəfər Kaşif və Məhəmmədbağır Niknam qətlə yetirildilər.[46][47][48]
Həsən Nəzəri Azərbaycan Milli Hökuməti dağıldıqdan sonra Azərbaycan SSR-ə mühacirət edib.[2][49] Mühacirət edənlər yaşamaq və işləmək üçün müxtəlif bölgələrdə yerləşdirildilər.[50] Həsən Nəzəri də əvvəlcə Naxçıvanda, bir neçə gündən sonra isə Beyləqan rayonunda 6 nömrəli Sovxoza yerləşdirilib.[51] Pişəvərinin təklifi ilə 1947-ci ildə gələcəkdə partizan müharibəsi aparmaq, Cənubi Azərbaycanda şah qoşunlarına müqavimət göstərmək üçün seçkin fədai və hərbçilərdən 2 dəstə yaradıldı.[50] Onlardan biri Hacıkəndə, digəri isə Şəki şəhərinə göndərildilər.[52][53] Hacıkənddəki dəstəyə Tağı Musəvi, Şəkidəki dəstəyə isə Həsən Nəzəri başçı təyin olundu.[52][50] Mir Cəfər Pişəvəri avtomobil qəzasında dünyasını dəyişdikdən sonra təlimdə olan fədai dəstələri ləğv olunur. Bundan sonra Həsən Nəzəri ali təhsilini davam etdirib.[49] Bakı Ali Partiya Məktəbində təhsil alıb.[54] Sonra Şərqi Almaniyaya köçüb.[55] 1970-ci illərin əvvəllərində Berlində iqtisad üzrə elmlər doktoru adını alıb.[2][49] Şərqi Almaniyada yaşadığı dövr ərzində bir neçə universitetdə dərs deyib və iqtisadiyyatla bağlı bir neçə kitab yazıb.[2]
1979-cu ildə İran İslam İnqilabından sonra İrana geri qayıdıb. Bir müddət burda yaşadıqdan sonra Qərbi Almaniyaya köçüb.[55] Öz xatirələrini qələmə alıb.[56] Xatirələrinin birinci hissəsini çap etdirib.[2] İkinci və üçüncü hissələri nəşrə hazırlasa da 1993-cü ildə dünyasını dəyişdikdən sonra bu xatirələri yoxa çıxıb.[2][49]
- ↑ 1 2 3 4 5 Nəzəri, 1997. səh. 5
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Fərzad, 2006. səh. 220
- ↑ Fərzad, 2006. səh. 164
- ↑ 1 2 Nəzəri, 1997. səh. 83
- ↑ Nəzəri, 1997. səh. 52
- ↑ Nəzəri, 1997. səh. 64
- ↑ Nəzəri, 1997. səh. 99
- ↑ Nəzəri, 1997. səh. 103
- ↑ Nəzəri, 1997. səh. 108
- ↑ Nəzəri, 1997. səh. 113
- ↑ Nəzəri, 1997. səh. 119
- ↑ Nəzəri, 1997. səh. 121
- ↑ Nəzəri, 1997. səh. 122
- ↑ Nəzəri, 1997. səh. 132
- ↑ Balayev, 2018. səh. 25
- ↑ İbrahimov, 1948. səh. 32
- ↑ 1 2 Qasımlı, 2012. səh. 49
- ↑ "Azərbaycan Demokrat Firqəsinin xalqa müraciətində nə deyilirdi?". Aznews.az (az.). 2024-09-05. 2024-12-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-06.
- ↑ Çingizoğlu, Ənvər. "Mahmud Pənahiyan - Pənahəli xanın kommunist törəməsi". xudaferin.eu (az.). 2020-05-04. 2024-07-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-02-06.
- ↑ Nəzəri, 1997. səh. 217
- ↑ Nəzəri, 1997. səh. 219
- ↑ Nəzəri, 1997. səh. 222
- ↑ Rəhmanifər, Məhəmməd. "Güney Azərbaycanda Milli Hökumətin süqutundan sonra nələr yaşandı?". Apa.az (az.). 2015-01-04. 2025-01-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-02-06.
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 437
- ↑ 1 2 3 Həsənli, 2006. səh. 438
- ↑ Rəhimli, Əkrəm. Güney Azərbaycan: tarixi, siyasi və kulturoloji müstəvidə. / S.C.Pişəvəri gənclik illərində (PDF) (az.). Bakı: Azərnəşr. 2010. 83. ISBN 9952310031. 2022-07-08 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-02-06.
- ↑ 1 2 Hasanli, 2006. səh. 366
- ↑ Atabaki, 2000. səh. 172
- ↑ Sultanlı, 2010. səh. 83
- ↑ Rəhimli, 2003. səh. 143
- ↑ Rəhimli, Əkrəm. Pişəvəri S.C. Məqalə və çıxışlarından seçmələr (Təbriz 1945-1946-cı illər) (az.). Bakı: Nurlar nəşriyyatı. 2016. 415. ISBN 9789952504444.
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 441
- ↑ Rossow, 1956. səh. 30
- ↑ Rəhimli, 2003. səh. 149
- ↑ Hasanli, 2006. səh. 370
- ↑ 1 2 3 Hasanli, 2006. səh. 373
- ↑ 1 2 3 Balayev, 2018. səh. 36
- ↑ 1 2 Duqlas, Vilyam. Strange lands and friendly people (ingilis). Nyu-York: Harper & Brothers Publishers. 1951. 45.
- ↑ Nəzəri, 1997. səh. 232
- ↑ Lenczowski, George. United States' Support for Iran's Independence and Integrity, 1945–1959 (ingilis). 401. Annals of the American Academy of Political and Social Science. 1972. 49. doi:10.1177/000271627240100106. ISSN 0002-7162.
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 445
- ↑ Nəzəri, 1997. səh. 246
- ↑ 1 2 Həsənli, 2006. səh. 448
- ↑ McEvoy, Joanne; O'Leary, Brendan. Power Sharing in Deeply Divided Places. Filadelfiya: University of Pennsylvania Press. 2013. 191. ISBN 9780812245011.
- ↑ Hasanli, 2006. səh. 375
- ↑ Balayev, 2018. səh. 137
- ↑ Əmirov, 2000. səh. 51
- ↑ Əliqızı, 2001. səh. 24
- ↑ 1 2 3 4 Nəzəri, 1997. səh. 6
- ↑ 1 2 3 Rəhimli, 2009. səh. 118
- ↑ Fərzad, 2006. səh. 181
- ↑ 1 2 Fərzad, 2006. səh. 210
- ↑ Balayev, 2018. səh. 68
- ↑ Haşimi, 2002. səh. 55
- ↑ 1 2 Rəhimli, 2009. səh. 162
- ↑ Rəhimli, 2009. səh. 191
- Atabaki, Touraj. Azerbaijan: Ethnicity and the Struggle for Power in Iran (ingilis). London: I.B.Tauris. 2000. səh. 288. ISBN 9781860645549.
- Balayev, Xaqan. Azərbaycanın sosial-siyasi həyatında cənublu mühacirlərin iştirakı (1947-1991) (az.). Bakı: Elm və təhsil nəşriyyatı. 2018. səh. 198. ISBN 9789952370911.
- Əliqızı, Almaz. Azadlıq və istiqlal poeziyası (PDF) (az.). Bakı: Bakı Dövlət Universiteti nəşriyyatı. 2001. səh. 160. ISBN 9789952817607. 2025-01-28 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-03-14.
- Əmirov, Sabir. Cənubi Azərbaycan milli-demokratik ədəbiyyatı (1941-1990) (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 2000. səh. 257. ISBN 5806612600.
- Fərzad, Şahruh. فرقه دموکرات آذربایجان از تخلیهی تبریز تا مرگ پیشهوری: خاطراتی از شهود عینی به انضمام اسناد منتشر نشده / Azərbaycan Demokrat Firqəsi Təbrizin boşaldılmasından Pişəvərinin ölümünə qədər: Şahidlərin xatirələri, o cümlədən dərc olunmamış sənədlər (fars). Tehran: اوحدی. 2006. səh. 788. ISBN 9789648234404.
- Hasanli, Jamil. At the Dawn of the Cold War: The Soviet-American Crisis over Iranian Azerbaijan, 1941–1946 (az.). Lanham: Rowman & Littlefield Publishers. 2006. səh. 416. ISBN 978-0742540552.
- Haşimi, Əbülfəz. Mübarizələrdə keçən ömür (az.). Bakı: Maarif nəşriyyatı. 2002. səh. 136. ISBN 9789952370911.
- Həsənli, Cəmil. СССР-Иран: Азербайджанский кризис и начало холодной войны: 1941-1946 гг (PDF) (rus). Moskva: Герои Отечества. 2006. səh. 560. ISBN 5910170120. 2024-12-21 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-12-25.
- İbrahimov, Mirzə. O демократическом движении в Южном Азербайджане (rus). Bakı: Elm nəşriyyatı. 1948. səh. 48.
- Qasımlı, Aydın. Güney Azərbaycan Türkləri son 100 ildə (PDF) (az.). Bakı: Adiloğlu nəşriyyatı. 2012. səh. 202. 2024-12-21 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-12-18.
- Nəzəri, Həsən. Uğursuz təyinatlar (fars). Tehran. 1997. səh. 313.
- Rəhimli, Əkrəm. Güney Azərbaycan milli-demokratik hərəkat (1941-1946) (az.). Bakı: Meqa nəşriyyatı. 2003. səh. 207. 2024-12-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-26.
- Rəhimli, Əkrəm. Mübarizə burulğanlarında keçən ömür: Seyid Cəfər Pişəvəri (az.). Bakı: Nurlar NPM. 2009. səh. 400. ISBN 9789952450064.
- Rossow, Robert. "The Battle of Azerbaijan, 1946". Middle East Journal (ingilis). X (1). 1956: 17–32. JSTOR 4322770. 4 February 2022 tarixində arxivləşdirilib.
- Sultanlı, Vaqif. Güney Azərbaycan tarixi siyasi və kulturoloji müstəvidə (məqalələr toplusu) (az.). Bakı: Azərnəşr. 2010. səh. 172.