Gilan — İranın şimal-qərbində ostan.
Gilan | |
---|---|
37°16′39″ şm. e. 49°35′20″ ş. u. |
|
Ölkə | |
İnzibati mərkəz | Rəşt |
Tarixi və coğrafiyası | |
Sahəsi |
|
Əhalisi | |
Əhalisi |
|
Rəqəmsal identifikatorlar | |
ISO kodu | IR-01 |
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar |
Tarix
1920-ci ildə İranın mərkəzi hökumətindən və Rusiyanın müdaxiləsindən narazı qalan gilak sərkərdəsi Mirzə Kiçik xan Gilanın və Gilək xalqının müstəqilliyi üçün çalışaraq Yaxın Şərqdə ilk sosialist respublikası olan Gilan Respublikasını qurdu.
Ərazi
Ostan Xəzər dənizinin qərbində yerləşir. Gilan ostanının ərazisi 14.106 km² (İSM-nə görə 14.042 km²)-dir.
Əhali
Əhalisi 2006-cı il siyahıya almasına əsasən 669,221 ailədə 2.381.063 nəfərdir.
Milli tərkib
Ostan əhalisinin çoxluğu giləklərdən ibarətdir. Geridə qalan əhalini Azərbaycan türkləri (qeyri-rəsmi qaynaqlara görə əhalinin 1/3-ni) , talışlar, tatlar, kürdlər, türkmənlər, yunanlar, ermənilər, farslar, yəhudilər, Hind-Avropa dil ailəsinə aid olan bir neçə köçəri kiçik etnik qrup (Sasani , Ağacani və sairə) və qaraçılar təşkil etməkdədir. Giləklər, Azərbaycan türkləri, talışlar, tatlar və kürdlər etnik ərazi areallarına malikdirlər, yəni kompakt halda həm kəndlərdə həm də şəhərlərdə məskunlaşmışdırlar. Farslar, yunanlar, türkmənlər, ermənilər və yəhudilər dağılmış şəkildə yalnız şəhərlərdə yaşamaqdadırlar.
- Giləklər: Gilan ostanında ən böyük etnik qrup giləklərdir. Giləklər ana dil olaraq giləkcə, ikinci dil olaraq farsca danışırlar. Gilək dilinin dialektləri: Qaleşi, Rəşti, Rudbari, Someye Sarayi, Lahıcani, Ləngrudi, Rudsəri, Fuməni. Tarixən Təbəri dili adlandırılmış Mazandaran dili ilə Gilək dili olduqca yaxındır. Anadili və ya ikinci dil olaraq 3,000,000 nəfər gilək dilində danışmaqdadır.
- Azərbaycanlılar:Azərbaycan vilayətlərindən Talış şəhristanının şəhərlərinə güclü miqrasiya nəticəsində talış və gilək dilləri öz mövqelərini itirərək öz yerlərini türkcəyə verirlər. Azərbaycan türkləri Astara bölgəsi,Məncil, Lövşan,HəviqÇubər, Lisar və Həştpər şəhərlərində üstünlük təşkil etməklə, geniş olaraq ostanın başqa bölgələrində də yaşamaqdadırlar.
- Talışlar: Etnologue-nin verdiyi təxminə görə 1993-cü ilə əsasən Gilanda talış dilində danışanların sayı təxminən 112,000 nəfərdir. DAK-ın yayınladığı məlumatlara əsasən hazırda 2012-ci ildə Gilan ostanında 200,000 nəfər talış əsilli əhali yaşamaqdadır. İran İslam Respublikasının rəsmi dövlət saytlarından biri olan National Portal for Electronic Services of İran-a əsasən İran və Azərbaycan Respublikalarında toplam 500,000 nəfər talış əsilli əhali yaşayır.
- Kürdlər: Kürd əsilli əhali üç müxtəlif tarixi mərhələdə Gilan ostanında məskunlaşmışdır. Onlardan ilk mərhələdə gələnləri rişvan tayfasına mənsub insanlar təşkil edir. XVII əsrin əvvəllərində 1622–1623-cü illərdə İrak torpaqlarını yenidən tamamiylə Səfəvilər İmperiyasının tərkibinə qaytaran I Şah Abbas tərəfindən Osmanlı tərəfində Səfəvi dövlətinə qarşı savaşmış ancaq müharibədə yenilərək tabe edilmiş və o zaman indiki Ərbil vilayətinin dağlıq bölgələrində yaşayan köçəri kürd tayfalarını Səfəvi dövlətinin ucqar sərhəd bölgələrinə sürgün etdirmişdir. O zaman Ərbil ətrafında yaşayan Rişvan (digər deyilişləri-Reşvan, Reşvand, Raşvand, Rəşvənd və s.) tayfası da Gilan vilayətinə sürgün olunmuşdur. Müəyyən iddialara əsasən Rişvan tayfası türk kökənlidir. Rişvan tayfasından olan əhali Siyahkəl şəhristanının Deyləman bəxşində, Rudbar şəhristanının Amarlu (əslində Ömərli) bəxşində, Rudbar şəhristanının Rəhmətabad və Blukat bəxşində yaşamaqdadırlar. 2-ci mərhələdə gələnləri Nadir şah (1736–1747) hakimiyyəti dövründə Xorasanın Quçan bölgəsindən buraya köçürmüşdür, onlar isə Rudbare Zeytun bölgəsində bəzi kəndlərdə yaşayırlar. 3-cü mərhələdə gələnlərin isə burada məskunlaşması XX əsrin əvvələrinə təsadüf edir. Bu mərhələdə gələnlər Kirmanşah ostanı ərazisindən buraya Ruslara qarşı mübarizədə istifadə edilmək üçün yerləşdirilmişdilər, onlar az saylıdırlar və hazırda Siyahkəl şəhristanının kənd əraziləri qismən bu kürdlərlə məskunlaşdırılmışdır.
Bölgə (Şəhristan) | Əhalisi (2006 s.a.) | Ərazisi (km²) | Etnik çoxluq | Digər millətlər |
---|---|---|---|---|
Astara | 79,416 | 432 | Azərbaycanlılar | Talış |
Talış | 179,499 | 291,9 | Talış, Azərbaycanlı | Gilək |
Rizvanşəhr | 64,193 | 783,5 | Talış, Azərbaycanlı | Gilək |
Masal | 47,648 | 633 | Talış | Gilək |
Sövməə Sara | 129,628 | 572,9 | Gilək, Talış | Azərbaycanlı, Kurmanc |
Bəndər Ənzəli | 130,851 | 304,7 | Gilək | Azərbaycanlılar |
Fumən | 96,788 | 777,9 | Gilək | Azərbaycanlı, Kurmanc |
Rəşt | 847,680 | 127,2 | Gilək | Azərbaycanlılar, Fars, Erməni |
Şəft | 63,375 | 586,9 | Gilək | Talış |
Astaneyi-Əşrəfiyyə | 107,801 | 42,8 | Gilək | məlumat yoxdur |
Rudbar | 101,884 | 237,2 | TatAzərbaycanlı | Talış, KurmancGilək |
Siyahkəl | 46,991 | 1088 | Gilək | Kurmanc |
Əmləş | 46,108 | 410 | Gilək | məlumat yoxdur |
Lahican | 161,491 | 436,7 | Gilək | məlumat yoxdur |
Ləngərud | 133,133 | 438 | Gilək | məlumat yoxdur |
Rudsər | 144,576 | 1331,1 | Gilək | məlumat yoxdur |
İstinadlar
- (fars.). 1965.
-
. . I.B.Tauris. 2009. səh. . ISBN 978-0857731876.
Leaders of regional movements like Ra'is Ali Dilvari, Mirza Kuchik Khan, Muhammad Khiyabani and others or revered politically active intellectuals such as Mirza Hassan Khan Pir Nia Mushir al-Dawlah or Hassan Mudarris have become unquestioned national heroes (...)
- World Gazetteer : 2012-04-17 at the Wayback Machine
- (Farsca:پورتال — مرکز آمار ایران) Portal — Statistical Center of Iran (Markaz-e Amar-e Iran) : 2012-07-05 at the Wayback Machine
- 2012-11-15 at the Wayback Machine 2006-inci il
- Statoids.com : 2016-12-27 at the Wayback Machine
- Majzooban.org : 2014-04-01 at the Wayback Machine:…The majority of the population speaks Gilaki as their first language while many children, particularly in the cities, tend to use Standard Persian amongst themselves. Gilan has some Azerbaijani-speaking people in Astara and Manjil. The northern part of the province is inhabited by Talesh people. The Kurdish language is used by some Kurds who have moved from Arbil to the Amarlu region. The language of Rudbar is Tati. Gilanis call themselves gilamard, which is a combination of 'Gil' and 'Amard.'
- . 2022-03-28 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-02-01.
- Science Alert : 2012-01-18 at the Wayback Machine
- ↑ Ethnologue report for language code : 2012-12-11 at the Wayback Machine
- ↑ Encyclopædia Iranica: Donald Stilo : 2021-02-22 at the Wayback Machine--Originally Published: December 15, 2001
- . 2019-12-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-02-01.
- . 2022-05-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-02-01.
- . 2022-03-28 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-02-01.
- . 2022-09-24 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-05-01.
- Etnologue report for language code : 2011-06-28 at the Wayback Machine
- Dünya Azərbaycanlıları Konqresi (DAK): GAMOH Umumi Əlaqələr Məsulu Məmməd GOLAN :[ölü keçid]---yayınlanma tarixi: 07.01.2012
- National Portal for Electronic Services of İran (farsca: درگاه ملی خدمات الکترونیکی ایران): About İran :
- ↑ Encyclopædia Iranica: Christian Bromberger : 2013-10-16 at the Wayback Machine--Originally Published: November 12, 2010
- Kahta ilçesi Adıyaman ili , Nemrut ve Menzil hakkında her şey — Kahtanet.com : 2012-11-10 at the Wayback Machine
- Gurmanc ve Kürtlerin Kökeni — Gurmanc.com : 2012-10-31 at the Wayback Machine
- Kalemler ve Kılıçlar :[ölü keçid]
- ↑ World Gazetteer :[ölü keçid]
- ↑ Guilans Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism Organization : 2013-11-27 at the Wayback Machine
- ↑ Guilan İnformation : 2013-06-02 at the Wayback Machine:…themselves and also guilan has large Azeri speaking population in the city,s like Anzali, Astara, Rasht, Masouleh .
- ↑ Guilans Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism Organization : 2012-06-23 at the Wayback Machine
- . 2022-03-28 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-02-01.
- ↑ Guilans Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism Organization : 2012-06-23 at the Wayback Machine
- İran Radio Culture (İRİB — English Radio)-Department in Guilan : 2013-10-29 at the Wayback Machine
- ↑ Guilans Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism Organization : 2012-06-23 at the Wayback Machine
- Encyclopædia Iranica : 2022-05-18 at the Wayback Machine
- (Excel)
- ↑ Guilans Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism Organization : 2012-06-22 at the Wayback Machine
- . 2022-08-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-02-01.
- Guilans Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism Organization : 2012-06-23 at the Wayback Machine
- ↑ Encyclopædia Iranica : 2012-05-17 at the Wayback Machine
- Guilans Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism Organization : 2012-06-23 at the Wayback Machine
- وبسایت ادبیات گیلکی، مسعود پورهادی
- Encyclopædia Iranica : 2021-11-19 at the Wayback Machine, Talış
- . 2022-08-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-02-01.
- ↑ Guilans Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism Organization : 2012-06-23 at the Wayback Machine
- Guilans Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism Organization : 2012-06-23 at the Wayback Machine
- ↑ Encyclopædia Iranica : 2022-05-17 at the Wayback Machine
- ↑ Guilans Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism Organization : 2012-06-23 at the Wayback Machine
- ↑ Guilans Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism Organization : 2012-06-23 at the Wayback Machine
- . 2022-03-28 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-08-21.
- زبان تاتی (توصیف گویش تاتی رودبار)، دکتر جهاندوست سبزعلیپور.
- Iran Review : 2012-04-26 at the Wayback Machine:…Compiled By Deputy Editor of Iran Review-Firouzeh Mirrazavi
- ↑ Guilans Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism Organization : 2012-06-23 at the Wayback Machine
- Guilans Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism Organization : 2012-06-23 at the Wayback Machine
- . 2022-03-28 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-08-21.
- ↑ Guilans Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism Organization : 2013-05-31 at the Wayback Machine
- ↑ Guilans Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism Organization : 2012-05-02 at the Wayback Machine
- ↑ Guilans Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism Organization : 2012-06-23 at the Wayback Machine