Elxanilər dövləti

"İlxan", və ya "elxan" anlayışı Hülakü xanla. Belə ki, o, "elxan" titulu ilə tanınırdı. Bu söz iki hissədən ibarətdir: "El" – itaət edən, və ya tabe olan mənasında, "xan" isə – hökmdar mənasındadır. Yəni, Elxanilər dövlətinin hökmdarı Qaraqorumda, sonra isə Çindəki Xanbalıq şəhərində yaşayan böyük xaqana tabe sayılırdı.^[15]

Bu titulun mənası barədə başqa bir variant isə isə "elxan" birləşməsinin türkcə olması haqındadır. Hansı ki, "el" yəni "tayfa", "xan" isə "rəhbər" mənasına gəlir. Bu zaman "elxan" ifadəsi "tayfa başçısı", yaxud "el rəhbəri" kimi tərcümə olunur.^[16][17]

Bəzi tədqiqatçılar bu titulun "sülh lideri" və "sülh xanı" mənasını verdiyini bildirirlər. Araşdırmaçı Dorotiya Kravolski bu terminin "sülh gətirən xan" kimi tərcümə edilməsinin daha doğru olduğunu hesab edir. Elxanilərin 1296-cı ildə islamı tam şəkildə qəbul etməsindən sonra Elxani sikkələrindən monqol xaqanının adı çıxarıldı və "elxan" və "ilxan" titulu "xan" titulu ilə əvəz olundu.^[18]

Böyük Monqol imperiyasının əsası 1206-cı ildə Çingiz xan tərəfindən qoyulmuşdur. Əvvəlcə Çinə yürüş edən monqollar, daha sonra Mərkəzi Asiyadakı Xarəzmşahlar üzərinə hərəkət etdilər. 1218-1221-ci illərdə Xarəzmşahları məğlub edərək Məvərənnəhr və Xarəzmi tamamilə ələ keçirdilər.^[19][20][21]

Çingiz xanın ölümündən sonra 1229-cu ildə Böyük monqol imperiyasının taxtına Ugedey xan keçdi. 1231-ci ildə Ugedey xanın əmri ilə Xarəzmşahların Əcəm İraqında və Azərbaycanda hakimiyyətini bərpa etmiş hökmdarı Cəlaləddin Məngüberdinin üzərinə ordu göndərildi. Tezliklə Rey və Həmədanı ələ keçirən monqol qüvvələri Azərbaycan sərhədlərinə çatdılar. Cəlaləddinin məğlub edilməsi və ölümündən sonra^[22][23] monqollar Xarəzm, Xorasan və Fars üzərində nəzarəti ələ keçirdilər.

Monqol ordusunun komandanı Çormoqun noyon Azərbaycanda möhkəmləndikdən sonra Ərəb iraqı, Diyarbəkir, Ərzurum, Mardin və Nüseybin, eləcə də Sincar bölgələrinə hücum etdi, irəliləyərək Fərat sahilinə çatdı.^[23] Həmçinin şimal istiqamətində irəliləyərək Gürcüstanın paytaxtı Tiflis daxil oldu. Müqavimət göstərə bilməyən Gürcüstan krallığı vassallığı qəbul etdi.^[24]

Monqolların növbəti hədəfi Anadolu (Kiçik Asiya) oldu. Rum sultanlığı və Əyyubilər arasında anlaşılmazlıqlardan istifadə edən monqollar^[25] 1243-cü ildə Kösedağ döyüşündə Rum sultanlığını məğlub etdilər.^[26] Beləliklə, Rum sultanlığı da monqollara tabe oldu.

Monqol hökmdarı Münke xan 1251-ci ildəki qurultayda Hülakünü İran üzərində hakim təyin etdi və ona Mazandaran bölgəsindəki xaşxaşi təriqətinin məhv edilməsini, Abbasi xilafətinə son qoymağı, habelə Suriya və Misir ərazilərini ələ keçirməyi tapşırdı.^{[ْ 1]}

1252 ilin iyul ayında Hülakü böyük ordu ilə Qaraqorumdan Xorasan və İrana doğru hərəkətə başladı. Əksər yerlərdə müqavimətlə qarşılaşmadı, çünki bəzi ərazilər artıq monqolların hakimiyyəti altında idi və yerli hökmdarlar zəif vəziyyətdə olduğundan, monqollara təslim olmağı üstün tuturdular.^[27]

Xaşxaşilər üzərinə hərəkət edən monqol ordusu onlara məxsus əksər qalaları ələ keçiridi. Yalnız Meymundiz, Ələmut və Kürdəkuh qalaları hələ də müqavimət göstərirdilər. Bundan sonra Hülakü xan xaşxaşi şeyxi Ruknuddin Xurşaha təslim olmaları barədə xəbərdarlıq məktubu göndərdi. Xaşxaşilərin rəhbəri artıq müqavimətin mənasız olduğunu başa düşdü və 20 noyabr 1256-cı il təslim oldu.^[28] Hülakü xanın əmri ilə Ələmut qalası dağıdıldı və^[27] Ruknuddin Xurşah başda olmaqla bütün xaşxaşilər qətlə yetirildilər. Bununla da İsmaili dövləti süqut etdi.^[29]

Hülakü xaşxaşi qalalarını mühasirəyə aldığı zaman xəlifə əl-Müstəsim ilə əlaqə saxlayaraq, ondan hərbi yardım göndərməsini istədi. Lakin xəlifə bunun Bağdadın müdafiəsinin zəifləmək üçün plan olduğundan narahat olduğu üçün bu yardımı göndərməkdən imtina etdi. Hülakü xaşxaşiləri məğlub etdikdən sonra xəlifəyə sərt məzmunlu məktub göndərərək onu təhqir etdi və hədələdi. Bağdadın qala divarlarını dağıtmasını, şəhərin xəndəklərini doldurmasını və şəxsən ona təslim olmasını tələb etdi. Əks təqdirdə ölkəsinə dağıntı və fəlakət gətirəcəyini, heç kimin sağ qalmayacağını bildirdi.^[30][31][32] Xəlifənin də eyni məzmunlu cavabından sonra Hülakü Bağdada hücuma keçdi.^[31]

Bağdad 1258-ci ilin 20 yanvarında mühasirəyə alındı və ay sonuna qədər mühasirə davam etdi. Mancanaqlarla hücum edən monqollar qısa müddətdə şəhərin şərq hissəsini ələ keçirirdilər. Bundan sonra xəlifə Hülakü ilə sülh yolu tapmaq istəsə də, bu cəhd uğursuz oldu. Nəticədə 10 fevral 1258-ci il tarixində özü, ailəsi və yaxınları ilə birlikdə Hülakünun qarşısına çıxaraq təslim oldu.^[33]

Monqol əsgərləri şəhərdə dağıntılar törətməyə və qarətə başladılar, böyük kitabxanalardakı çoxsaylı qiymətli kitablar məhv edildi, elm adamları qətlə yetirildi. Təxminən qırx gün ərzində Bağdadın 80 min sakini həyatını itirdi.^[34] Bu hadisələr zamanı xəlifə əl-Müstəsim, onun iki oğlu və ona sadiq beş nəfər Abbasi əyanı da öldürüldü.^[32]

Bu hadisələrdən Hülakü xan Marağanı özünə paytaxtı seçdi. Həmçinin Məcidəddin Təbriziyə Urmiya gölünün sahilində qala tikmək tapşırığı verdi. Yürüş zamanı ələ keçirilmiş xəzinə, pul və qiymətli əşyaları həmin qalaya daşıtdı. Ələ keçirilmiş qiymətli əşyaların və pulun bir hissəsi Qaraqoruma, Münke xana göndərildi. Hülakü Bağdadın əvvəlki idarəedicilərini — İbn əl-Əlqəmi (vəzir), Fəxrəddin Damğani (divan sahibi), Nizaməddin əl-Yəncədhi (baş qazı) — öz vəzifələrində saxladı. Əli Bəhaduri isə Bağdada vali təyin edildi.^[35] Elxanilər 1258-ci ildən 1338-ci ilə qədər, yəni 82 il boyunca Bağdada hökm sürdülər.^[36]

Hülakü Marağada uzun müddət dayanmadı, Suriyaya doğru sürətlə hərəkət etməyi əmr etdi.^[37] Həmin dövrdə bu ərazi üç gücün hakimiyyəti altında idi: Əyyyubilər, səlibçilər və Klikiyadakı Ermənistan krallığı. Əyyubilər Mayyafariqin, Hasankeyf, Kərək, Hələb, Hüms, Həma və Dəməşq kimi şəhərlərə nəzarət edirdilər. Lakin onların vahid birliyi yox idi. Belə ki, buradakı Əyyubi şahzadələri və əmirlər bir mərkəzdən yox, müstəqil hakimiyyət sürürdülər. Səlibçilər isə monqollara qarşı qarşı qərarsız mövqe tutmuşdular. Onlar arasında yalnız Antioxiya knyazı VI Bohemond 1260-cı ildə Hülakü xanın vassallığını qəbul etmişdi.^{[1 1]} Həmçinin erməni kralı I Haytum da bölgədə monqolların müttəfiqlərindən biri idi.^{[1 2]}

Hülakü 1259-cu il Hələbə doğru yürüşə başladı. Monqol ordusu Mayyafariqin, Mardin, Nüseybin, Harran, Urfa, Birəcik və Harim kimi şəhərləri ələ keçirərək 1260-cı il 18 yanvarında Hələbə çatdı və şəhəri mühasirəyə aldı.^[38] Erməni kralı I Haytum və Antioxiya knyazı VI Bohemond da buraya gələrək, mühasirəyə yardım etdilər. Beləliklə, 1260-cı ilin yanvarında şəhər ələ keçirildi. Monqol ordusu tərəfindən çox sayda insan qətlə yetirildi.^[39] Bundan sonra monqol ordusu Dəməşqə (Şam) doğru irəlilədi. 1260-cı ilin mayında artıq şəhər tamamilə nəzarətə götürüldü. ^[40]

Suriyanın ələ keçirilməsindən sonra Hülakü xan 1260-cı ildə ildə Məmlük sultanı Seyfəddin Qutuza təslim olmasını tələb edən xəbərdarlıq göndərmişdi. Məktubun məzmunun bir hissəsi:

Məktub belə bir şeirlə bitirdi:^[41][42]

Bu xəbərdarlıqdan sonra Seyfəddin Qutuz Məmlük əmirləri və ordu komadanları ilə təcili toplantı keçirdi. Alınan qərara əsasən monqol xəbərdarlığı rədd edildi və monqol elçiləri edam edildilər. Onların başları Qahirə qalasının Zuvalə qapısından asıldı.^{[ْ 2]} Bu dövrdə Hülakünün böyük qardaşı, monqol hökmdarı Münke xanın ölümü və Hülakünün digər qardaşları Xubilay xan və Arıq Buğa arasında taxt uğrunda mübarizənin başlaması səbəbindən Hülakü ordusunun böyük hissəsini özü ilə apararaq bölgədən uzaqlaşdı və burada Kit Buğa noyonun rəhbərliyi altında 10 minlik qüvvə saxladı.^{[ْ 3][ْ 4]}

Qutuz cihad çağırışı edərək ordu toplamağa, Misir və Qahirə əhalisindən yeni vergilər yığmağa başladı.^[43] Həmçinin müharibəyə razı olmayan əmirləri döyüşə qatılmağa inandırdı.^[44][45] 1260-ci ildə Qutuz əmir Baybars Bəndəqdarı Qəzzaya vəziyyəti qiymətləndirmək üçün göndərdi. Bu vaxt Bəəlbək yaxınlığında monqolların hərbi qarnizonu var idi. Baybars Bəəlbəkdəki monqol qüvvələrini Qəzzadan çıxardı və onları İordan çayına qədər təqib etdi. Kit Buğa bundan xəbər tutduqdan sonra ordusu ilə İordan vadisinə doğru yollandı. Monqol ordusuna erməni və gürcü dəstələri də qoşulmuşdu. Məmlük ordusu 3 sentyabr 1260-cı ildə tarixində İordan çayına doğru hərəkət etdi. Baybars ordunun önündə gedərək Əyn Cəllud yaxınlığında monqol ordusuna hücum etdi. Qutuz isə əsas qüvvələrini yaxın təpələrin arxasında gizlətdi. Döyüş başladıqdan Baybars geri, təpələrə çəkilməyə başladı. Monqollar onu təqib edərkən mühasirəyə düşdülər və monqollar ordusu tamamilə məhv edildi. Kit Buğa əsir düşdü və edam edildi.^[41][46]

Monqolların məğlubiyyətindən sonra Məmlük ordusu irəliləyərək Suriya və Fələstini nəzarətə götürdü.^[41][46][47]

Münke xanın vəfatı və Xubilay xanın taxta çıxması ilə Monqol imperiyasının birliyi sarsılmağa başladı. İmperiyanın geniş ərazilərindəki xanlar əllərindəki torpaqlarda müstəqillik arzulayırdılar. Hülakü xan Qızıl Orda xanlığının əksər hissəsini təşkil edən Dəşti Qıpçaq ərazilərini Elxanilərə birləşdirmək istəyirdi.^[48] Digər tərəfdən Qızıl Orda taxtına keçən Bərkə xan 1252-ci ildə İslamı qəbul etmişdi.^[49][50] Hülakü xan isə xristianları dəstəkləyirdi. Bərkə xan Hülakünün Bağdada hücumu zamanı ona ordu ilə yardım etmək məcburiyyətində olsa da, bundan imtina etdi. Həmçinin Hülakünün Suriya və Misirə etdiyi yürüşlər zamanı da hərbi qüvvə göndərmədi. Bu isə Məmlüklərin Əyn Cəllud döyüşündə qalib gəlməsini asanlaşdırdı. Əksinə, Bərkə Elxanilərə yox, Məmlüklərə dəstək üçün ordu göndərmək fikrində idi. Bu proseslər Elxanilər ilə Qızıl Orda arasında münasibətlərin pozulması ilə nəticələndi.^[51] Bundan əlavə, Qara dənizin şimal sahilləri "ağ qul" ticarətinin mərkəzi idi. Hansı ki, buradan Misirə çox sayda qul göndərilirdi. Bu isə Məmlükləri davamlı insan və hərbi qüvvə axını ilə təmin edirdi. Hülakü bunu başa düşərək Bərkə xandan Misirə qul satışını dayandırmasını tələb etdi amma bu tələb qəbul edilmədi.^{[citation 1]} Hülakü həmçinin Çingiz xanın qərarı ilə Cuci nəsli üçün ayrılmış qənimətin beşdə bir hissəsini göndərməkdən imtina etdi ki, bu da tərəflər arasında münaqişəni daha da dərinləşdirdi.^[52]

1262-ci ildə Bərkə xan yaxın qohumu Noqayın komandanlığı altında 30 minlik ordunu Elxanilər üzərinə yürüşə göndərdi. Qızıl Orda qüvvələri Dərbənddən keçərək Şirvan ərazisində düşərgə qurdular. Burada üzərlərinə hücum təşkil edən Elxani ordusunun öncü qüvvələrini ağır məğlubiyyətə uğratdılar. Bundan sonra Hülakü xan oğlu Abaqanı çoxsaylı qoşun ilə yardıma göndərdi. Noqayı məğlub edən Abaqa onu sıxışdırıb Şirvan ərazisindən çıxardı. Daha sonra Dərbəndi keçərək Qızıl Orda ərazisinə doğru irəlilədi. 15 gün ərzində Elxani ordusu heç bir müqavimətlə üzləşmədən irəliləməyə davam etdi.^[53] Lakin 1263-cü ilin martında Abaqa Terek çayını keçərkən Bərkə xanın hücumuna məruz qaldı və çox sayda itki verərək geri çəkildi. Hülakü xan bu məğlubiyyətə cavab olaraq Təbrizdəki Qızıl Orda tacirlərini edam etdirdi.^[52][53]

Əyn Cəllud döyüşündə və Qızıl Ordayla qarşıdurmada məğlubiyyətdən sonra Hülakü xan xristianlarla müsəlmanlara qarşı ittifaq qurmağa çalışdı. O, Akkadakı səlibçilərlə əlaqə saxlayaraq birlikdə hərəkət etməyi təklif etdi. Səlibçilər də Qərbi Avropaya bir neçə məktub göndərərək Papalığı və Qərbi Avropa hökmdarlarını Elxanilər ilə mütəfiqliyə çağırdılar. Lakin Qərbi Avropada monqollarla əvvəlki uğursuz mütəfiqlik təcrübələri səbəbindən onlara ciddi inam yox idi və bu məktublara ciddi əhəmiyyət verilmədi. Həmçinin Qərbi Avropada monqollarla ittifaqı dəstəkləyə biləcək birlik və güclü hökmdar da mövcud deyildi. 1262-ci ildə Hülakü xan papa IV Urbana və Fransa kralı IX Lüdovikə rəsmi səfirlik göndərdi.^[54] Lakin elçilər Siciliya kralı, papaya qarşı düşmən mövqeyində olan Manfredo tərəfindən həbs edildilər.^[55] Hülakü məktublarında monqolların qlobal hakimiyyət iddiasını təkrarlayır, papadan və Fransa kralından monqolların rəhbərliyinə tabe olmalarını tələb edirdi. Nümayəndə heyəti arasında yalnız Macarıstanlı Yohan adlı bir şəxs qaçmağı bacararaq IV Urbana məktubların və səfirliyin məqsədlərini çatdıra bildi.^[56]

Hülakü xüsusilə Bizansı və Şərqi xristianlarını Rum sultanlığına qarşı möhkəmlənmək və Məmlüklərə qarşı mübarizədə dəstək kimi görürdü. O, həmçinin Bizans imperatoru VIII Mixail Paleoloqa yaxınlaşmaq üçün Bizansa imperatoruna onun qızı ilə evlənmək istədiyini bildirdi. Sarayda mövqeyini möhkəmləndirmək istəyən VIII Mixail Paleoloq bu təklifi qəbul edərək qızı Mariyanı Təbrizə göndərdi.^[57][58][59] Həmçinin bu dövrdə papa Hülaküyə xristianlığı qəbul etməsi üçün məktub göndərmişdi.^[60] Lakin Hülakü həyatının son dövrlərində göndərilmiş bu məktuba cavab vermədi. Bunun səbəbi Qızıl Ordaya qarşı yürüşə hazırlaşması və daxili problemlərlə məşğul olması idi. Hülakü xan 1265-ci ildə vəfat etdi.^[61]

Bizans imperatorunun qızı Mariyanın Təbrizə çatması Hülakünün ölümündən sonra baş verdi. O, Hülakünün oğlu və varisi Abaqa xan ilə evləndi və "Dəspinə xatun" adı ilə tanındı.^[62]

Abaqa atası kimi xristian qüvvələrinə yaxınlaşma siyasəti yürüdürdü. Çünki Elxani dövləti cənubda Məmlüklər, şimalda Qızıl Orda və Mərkəzi Asiyada Çağatay xanlığı kimi müsəlman dövlətlərin təzyiqi altında idi.^[63] Bu dövrdə Suriya və Klikiyadakı xristian qüvvələri üzərinə hərəkət edən Məmlük sultanı Baybars,^[63] 1265-ci Qeysəriyyə, Yafa, Arsuf kimi əraziləri tutdu. Sonrakı iki ildə isə Safed, Rəmle, Tibnin, Qalət, Halba və Ərqə kimi əraziləri nəzarətə götürərək Tripolinin geri alınmasına hazırlaşdı.^[64][65] Baybars geniş hücumlar təşkil edərək Erməni krallığı, Antakiya knyazlığı və Tripoli qraflıqlarını zəiflətmiş, Suriyanın şimalında mövqeyini gücləndirmişdir. Daha sonra 1266-cı ilin avqustunda erməniləri məğlub edərək irəliləyən Baybars Ayas, Adana, Tarsus kimi yerləri talan etmiş və Erməni krallığının paytaxtı Sisi tutaraq dağıtmışdı. Baybars 1266-cı ilin sentyabrında əsirlər və qənimətlər ilə birlikdə geri qayıtdı.^[66] Erməni kralı I Haytum Baybars ilə sülh müqaviləsi bağlamağa məcbur oldu.^[63]

Məmlüklər Elxanilərin müttəfiqlərinə qarşı Suriyada mübarizə apararkən, Abaqa Qızıl Ordaya və Çağatay xanlığına qarşı iki cəbhədə mübarizə aparırdı. 1265-ci ilin noyabr ayında Azərbaycana daxil olan Qızıl Orda qoşunları məğlub edilərək geri çəkildilər. Bərkə xan müharibəni davam etdirmək istəsə də, buna nail ola bilmədi və ara müharibələri nəticəsində öldürüldü. Bu Abaqaya Çağataylar və Məmlüklərə diqqət yetirmək imkanı yaratdı.^[67]

3 avqust 1268-ci ildə Abaqa xan papa IV Klimentə məktub göndərərək Elxanilərin vəziyyəti haqqında məlumat vermiş, Antakiyanın müsəlmanların əlinə keçdiyini və Klikiya erməni krallığının zəiflədiyini bildirmişdir. 1269-cu ildə Elxani səfiri Roma şəhərinə çatanda IV Kliment ölmüşdü.^[68] Daha sonra səfir Araqon krallığına və Qərbi Avropanın digər dövlətlərinə üz tutaraq onları müsəlmanlara qarşı əməkdaşlığa çağırmışdır. Bu çağırış Araqon kralı I Haymeni 1269-cu ildə Akkaya kiçik səlib yürüşü təşkil etməyə sövq etmişdir. Lakin Araqon donanması Fransanın sahillərində güclü fırtına nəticəsində məhv olmuş və yürüş baş tutmamışdır.^{[primary 1]}

Bəzi Avropa hökmdarları monqolların Məmlükləri məğlub etdikdən sonra Avropaya hücum edəcəyini düşünürdülər. Bu səbəbdən onlarla hərbi ittifaq qurmaq fikrinə isti yanaşmırdılar.^[68] Bu vəziyyətə görə Abaqa xan Məmlük sultanı Baybarsa məktub göndərərək sülh təklif etdi. Amma məktubu həm təklif, həm də təhdid mahiyyəti daşıyırdı. Baybars barışıq təklifini rədd etdi.^[69] Beləcə bu münaqişənin taleyini həll etmək üçün müharibə qaçılmaz oldu.

Bu ərəfədə Elxanilər şərqdən Çağatayların hücumuna məruz qaldı. Amudəryanı keçən Çağatay ordusu Herat və Badğis yaxınlığında baş vermiş döyüşdə Elxani ordusunu məğlub etdi. Çağataylar Elxani ordusunun qalıqlarını təqib edərək onları Xorasandan çıxardılar və bu bölgəni ələ keçirdilər. 1270-ci ilin aprelində bölgəyə hərəkət edən Abaqa xan^[70][71] Çağatay ordusunu ağır məğlubiyyətə uğradaraq onları Xorasandan çıxardı.^{[ْ 5]}

Bundan sonra Abaqa Məmlüklər üzərinə hərəkətə keçdi. 1271-ci ildən başlayaraq Suriyaya bir neçə dəfə yürüş etdi. Lakin bu yürüşlər nəticəsiz oldu. 29 iyun 1277-ci ildə Baybarsın vəfatından sonra Məmlük əyanları arasında hakimiyyət uğrunda ara müharibələri başladı. Bundan sonra Abaqa xan yenidən, 1280-ci ilin sentyabrında Suriyanın şimalına kəşfiyyat dəstəsi göndərərək burada Məmlük hakimiyyətinin təsirini yoxladı. Bu dəstə Hələb və ətraf bölgələrə daxil olaraq burada talançılıq fəaliyyəti ilə məşğul oldu, həmçinin Böyük Hələb məscidin minbərini yandırdı və bölgədə dağıntılar törətdi.^[72]

Həmin ərəfədə Məmlük taxtına çıxan Seyfəddin Kalavun 30 min nəfərlik ordu ilə Suriya istiqamətində hərəkət etdi.^{[ْ 6]} 29 oktyabr 1281-ci ildə Məmlüklər ilə Elxanilər arasında baş tutmuş Hüms yaxınlığında döyüşdə Elxani ordusu ağır məğlubiyyətə uğrayaraq geri çəkildi. Bu döyüşdən qısa müddət sonra, 1 aprel 1282-ci ildə Abaqa xan vəfat etdi. Beləliklə, Elxani-Məmlük qarşıdurmasına bir müddətlik fasilə verildi.^{[ْ 7][ْ 8]}

Abaqanın ölümündən sonra monqol əmirləri hökmdar seçmək üçün qurultay keçirdilər. Hülakü xanın oğlu Təkudarın və Abaqa xanın oğlu Arqunun hökmdar elan edilməsi haqqında fikir ayrlılıqları mövcud idi. Nəhayət 6 may 1282-ci ildə Təkudar hökmdar seçildi.^[73][74]

İslamı qəbul edən Təkudar "Əhməd" adını götürdü və o vaxtdan etibarən "Əhməd Təkudar" adı ilə tanındı.^[74] O, Elxanilər dövlətini idarə edən ilk müsəlman hökmdar idi. Elxanilər dövlətində fəthlər dövrü səngidikdən sonra, Elxanilərlə Qaraqorumdakı böyük xaqanlar arasındakı əlaqələr tədricən zəiflədi. Beləliklə, monqollar Azərbaycan və İran başda olmaqla ələ keçirdikləri coğrafiyada məskunlaşaraq yerli xalqların bir hissəsinə çevrildilər. Bu vəziyyət onların İslam mədəniyyəti və sivilizasiyasını mənimsəməsinə və nəticədə İslamı qəbul etmələrinə səbəb oldu.^[75]

Təkudar taxta çıxan kimi Bağdaddakı İslam alimlərinə məktub göndərərək özünü islamın müdafiəçisi və Məhəmməd peyğəmbərin ardıcılı kimi təqdim etdi. Xəlifələr dövründəki kimi məscidlər tikilməsini və dini ayinlərin icrasını əmr etdi. Əhməd Təkudar Məkkəyə gedən zəvvar karvanlarını himayə etməyə başladı və vəqf gəlirlərinin əvvəlki kimi istifadə olunmasını əmr etdi.^[76]

Məmlüklərlə əlaqələri inkişaf etdirmək məqsədilə 1282-ci ilin sentyabrında Məmlük sultanı Seyfəddin Kalavunun sarayına nümayəndə heyəti göndərildi. Bu heyət vasitəsilə Məmlük hökmdarına Əhməd Təkudar xanın İslamı qəbul etməsi, siyasi məqsədləri, monqol cəmiyyətində və bütün İslam dünyasında şəriəti dirçəltmək istəyi, müsəlman qonşularla sülh və monqollar ilə Məmlüklərlə arasında kök salmış düşmənçiliyi aradan qaldırmaq istəyi bildirilirdi.^[77] Seyfəddin Kalavun həmin ilin dekabrında Əhməd Təkudara cavab məktubu göndərdi. Məktubda Məmlük sultanı İslamı qəbul etməsi münasibətli ilə Əhməd Təkudarı təbrik edir və müsəlmanların xeyrinə əməkdaşlığa, ticarət yollarının asanlaşdırılmasına və tacirlərin qorunmasına hazır olduğu bildirirdi.^[78][79][80]

Əhməd Təkudarla Abaqa xanın oğlu Arqun arasında münasibətlər Əhməd Təkudarın Elxani taxtına çıxmasından bəri gərgin idi. Bu münasibətləri daha da pisləşdirən əsas amillərdən biri də Arqunun Xorasanda əhaliyə qarşı sərt olması idi. Digər tərəfdən isə Arqun atasının taxtını geri almaq istəyirdi, çünki əmisinin bu taxtı ondan qəsb etdiyini düşünürdü. Həmçinin Təkudarın İslamı qəbul etməsi xristian yönümlü monqol əmirlərini narazı saldı. Onlar Təkudarı xristianlara qarşı təzyiq göstərməkdə ittiham etdilər və onu böyük xaqan Xubilaya şikayət etdilər. Həmçinin onu əcdadlarının adətlərindən kənarlaşmaqda – İslamı qəbul etməkdə və monqol Yasalarını tətbiq etməməkdə ittiham etdilər.^[81]

Beləliklə Elxani əyanları arasında Təkudara qarşı cəbhə formalaşdı və bu cəbhəyə Arqun rəhbərlik edirdi. O, Xorasanda hərbi düşərgə quraraq qoşun toplamağa başladı. Arqunun bu qərarı böyük xaqan Xubilay tərəfindən də dəstəklənirdi. Nəhayət, Arqun 21 aprel 1284-cü ildə əmisinin üzərinə hərəkətə keçdi. Lakin məğlub edilərək əsir alındı. Ancaq monqol əyanları bu qələbəni qəbul etmədilər və ikinci dəfə üsyan qaldırdılar. İkinci qarşıdurmada məğlub olan Təkudar ordu toplamaq üçün Xorasandan Azərbaycana çəkildi. Lakin Təkudar Azərbaycana çatmamış öz tərəfdarları tərəfindən tutularaq Arquna təslim edildi və 10 avqust 1284-cü ildə edam edildi.^[82]

Arqunun Elxani taxtına çıxması ilə müsəlmanlar yenidən təqib olunmağa, dövlət, məhkəmə və maliyyə vəzifələrindən uzaqlaşdırılmağa başladılar. Həmçinin Elxani sarayına daxil olmaları qadağan edildi. Bu siyasət Məmlüklərlə əvvəlki düşmənçiliyi yenidən başlatdı. Lakin Məmlüklər daxili çəkişmələr, ermənilər və səlibçilərlə qarşıdurmalar səbəbindən hərəkətə keçə bilmədilər. Arqun isə dövlət gəlirinin artırılması və xristian dövlətləri ilə müsəlmanlara qarşı siyasi əlaqələr qurmağa çalışırdı.^[83]

Abaqa xanın ölümündən sonra Elxanilərin gücü getdikcə azalırdı. Rəqibləri Məmlüklər isə güclənərək Suriyada irəliləməyə və bölgədəki səlibçiləri sıxışdırmağa başlamışdılar. Bu səbəbdən Avropa da Elxanilərlə hərbi əməkdaşlığa ehtiyac duyurdu. Arqun düşünürdü ki, Elxanilər Suriyaya, səlibçilər isə Akka, və ya Dümyata eyni anda hücum etsələr, Məmlüklərə qarşı nəticə əldə edə bilərlər. Bu məqsədlə Arqun Avropa krallarına və papaya məktublar göndərdi və səfirlər yolladı. Eyni zamanda Avropadan da nümayəndə heyətləri Elxani ərazisinə gələrək birgə hücum planlarını hazırlayır və Məmlüklərə qarşı vahid siyasət müəyyənləşdirməyə çalışırdılar. Lakin bu diplomatik səylərə baxmayaraq, real nəticə əldə olunmadı. Məmlüklər ard-arda qələbələr qazandılar və sonda səlibçilərin Şərqdəki son istehkamı olan Akkanı tutdular. Arqun 9 mart 1291-ci ildə vəfat etdi. Onun ölümündən sonra papa IV Nikolay da vəfat etdi və bununla da Elxanilərlə Avropa arasında diplomatik əlaqələr bir müddət dayandı.^{[ْ 9][ْ 10][ْ 11]}

Arqunun ölümündən sonra Elxani taxtına onun qardaşı oğlu Keyxatu xan (1291-1295) və ardınca Baydu xan (1295) çıxdı. Hər iki hökmdarın hakimiyyəti dövrü ümumilikdə təxminən 5 il davam etdi və hər ikisi bir-birinin ardınca öldürüldülər. Bundan sonra hakimiyyətə Mahmud Qazan xan keçdi. Mahmud Qazan 9 noyabr 1295-ci ildə Təbrizə daxil oldu və "elxan" elan edildi.^[84]

Mahmud Qazanın taxta çıxar-çıxmaz İslamı qəbul etdiyini elan etdi. Əslində isə Mahmud Qazan İslamı (hənəfilik) hakimiyyətə gəlməmişdən əvvəl, 19 iyun 1295-ci ildən qəbul etmişdi. Əyanların da onun ardınca İslamı qəbul etməsi ilə monqollar arasından İslamın mövqeyi güclənməyə başladı.^[85][86] İslamı qəbul etmək həmçinin Mahmud Qazan üçün əvvəlki hökmdarların dövründə yaranmış siyasi və iqtisadi çətinliklərdən çıxış yolu idi. Çünki o, taxta çıxdığı dövrdə dövlətin çöküş əlamətləri artıq açıq-aydın görünürdü. İqtisadi böhran Elxaniləri çin nümunəsinə uyğun olaraq kağız pul buraxmağa məcbur etmişdi, lakin bu addım bazarları tamamilə dondurmuş və dövlət bu qərardan geri çəkilməli olmuşdu. Hakimiyyət uğrunda mübarizə və güc mərkəzlərinin çoxluğu səbəbindən monqol ordusundakı parçalanma daha da dərinləşmişdi.^[86]

Həmçinin Mahmud Qazanın fərmanı ilə İslam dövlətin rəsmi dini elan edildi. Bütün mərasim və davranış qaydaları İslam şəriətinə uyğunlaşdırıldı. Monqollar bu dəyişikliklərin simvolu olaraq başlarına əmmamə taxmağa başladılar.^[86] Qazan İslamı qəbul etməyən buddist monqolların nüfuzuna son qoydu. Din xadimlərinin çoxu əvvəlki imtiyazlarından məhrum edildi və çox azı ölkədə qaldı. Buddist məbədləri məscidə çevrildi, müsəlmanlara məxsus əmlaklar onlara geri qaytarıldı. Elxani dövlətinin qurulmasından bəri müsəlmanlara qarşı əks mövqedə olan nestorian xristianların fəaliyyəti məhdudlaşdırıldı və onların patriarxı III Yaballaha bir müddətlik həbsə atıldı.^{[84][ْ 12]}

Mahmud Qazan və onun varislərinin İslamı qəbul etməsi, hökmdarlarla xalq arasında mövcud olan dini uçurumu aradan qaldırdı. Beləliklə, müsəlmanların əvvəlki passiv müqaviməti yerini fəal əməkdaşlığa verdi. Hakimiyyətlə xalq arasında olan etnik və sosial baryerlər aradan qalxdı və monqol hakim sinfi İslam mədəniyyətinə daha çox inteqrasiya etməyə başladı.^{[ْ 13]}

Qazan, ətrafında toplanmış İslam qüvvələrinin dəstəyi sayəsində Elxani taxtını qoruyub saxlaya bildi. Əslində, Əhməd Təküdar elxanlığın sükanı arxasına keçəndə İslamla ittifaq qurmağa çalışdığı üçün canından olmuşdu. Bu hadisədən on il sonra, müsəlmanların sayı artmış və onlar dövlətin əsas vəzifələrinə qədər yüksəlmişdilər. Bu durum, bir çox monqolun İslamı qəbul etməsinə səbəb oldu. Onlar bu dini qəbul edərkən Çinlə olan əvvəlki bağların zəifləməsi, Böyük Xan yurdu ilə əlaqələrin kəsilməsi və digər monqol xanədanlıqları arasında baş verən daxili çəkişmələr mühüm rol oynadı. Eyni zamanda, bu monqollar İslam cəmiyyətinə daxil olmuş və İslam mədəniyyəti ilə əhatələnmişdilər.^[87]

Qazanın taxta çıxdığı yayda Böyük Xan Qubilay xan vəfat etdi. Onun ölümü ilə monqol siyasi sistemi parçalandı və taxt uğrunda kəskin mübarizələr başlandı. Bu proses Elxanilərlə Çin monqolları arasındakı ittifaqı və öhdəlikləri ortadan qaldırdı. Qazan bu fürsətdən istifadə edərək imperiyadan tam müstəqilliyini elan etdi və özünü "xan" adlandırdı. Bu, onun artıq qeyri-müsəlman bir hökmdarın – istər Böyük Xan da olsa – nümayəndəsi olaraq qalmaq istəmədiyini göstərirdi. Halbuki, bu titul əvvəl yalnız Monqol İmperiyasının (Monqolustan və Çin) hökmdarlarına aid edilirdi. Qazan öz adını sikkəyə "Ən böyük sultan Qazan" kimi yazdırdı və buna "Uca Allahın köməyi ilə" ifadəsini də əlavə etdi.^[88]

Qazan, Böyük Xanın adını İran sikkələri üzərinə yazmaqdan imtina etdi, çünki o, qeyri-müsəlman idi. Bunun əvəzinə, sikkələr üzərində "La ilahə illəllah Məhəmməd Rəsulullah" ifadəsini həkk etdirdi və yalnız öz adını və titulunu qeyd etdirdi – nə xütbələrdə, nə də sikkələrdə Böyük Xanadan bəhs olunmadı. Lakin Qafqaz bölgəsində o, ənənəvi monqol üslubunda sikkələr buraxmağa davam etdi və orada "Bu sikkə elxan Qazan tərəfindən Böyük Xanın adından kəsilmişdir" yazısını saxladı. Bu addımı ona Qafqazda hakimiyyətini möhkəmləndirmək üçün Böyük Xanın dəstəyinə ehtiyac duyduğu üçün atmışdı.^{[ْ 15]}

Qazanın İslamı qəbul etməsi ilə bağlı iki şübhə mövcuddur: Papalığa və Qərbi Avropa krallarına yaxınlığı və Memlük sultanlarına qarşı düşmən mövqeyi. Memlüklər o dövrdə həm xristianlara, həm də monqollara qarşı İslamın qoruyucuları idilər. Həqiqətdə bu iki məsələ bir-biri ilə bağlıdır. Birinci məsələ ilə əlaqədar olaraq, Qazan dövlətində Əhlidəhmə qarşı sərt davranmasına baxmayaraq, papa Boniface VIII ilə, həmçinin Qərbi Avropa kralları, Kipr kralı II Henrik və bir sıra hərbi monastr təşkilatlarının rəhbərləri ilə əlaqə saxlayırdı.^{[ْ 16][ْ 17]} Bu əlaqələr onun Şam siyasətinə xidmət edirdi, hansı ki bəzi tərəfləri ilə papalığın siyasəti ilə uyğun gəlirdi. Papa, Memlük sultanı Əşrəf Salahəddin Xəlil bin Qalavunun 690 H. (1291 m.) ildə son xristian qalasını geri qaytarmasından sonra monqollarla müttəfiqlik qurmağa çalışırdı və 699 H. (1300 m.) ildə Memlüklərə qarşı xristian müharibəsi elan edərək, onların intiqamını almaq və Məscidül-Əqsanı geri almaq istəyirdi. Qazan isə atalarının və əcdadlarının Şam və Misir üzərində hökmranlıq arzusu ilə yaşayır, Memlüklərlə Qızıl Orda monqolları arasındakı müttəfiqliyi dağıtmaq istəyirdi. Lakin bu ittifaq həyata keçmədi və Qazan, Şama hücumunda qeyri-müsəlmanlardan yalnız idarəsi altındakı ermənilər və qarca (qaraçay türkləri) ordusunu öz tərəfinə cəlb etmişdi.^[89]

Qazan, Nəsir Məhəmməd bin Qalavunun taxtını ələ keçirərkən yaşanan zəiflikdən faydalandı, həmin vaxt Zeynüddin Qətbəğa və Hüsamüddin Lacin taxtı zorla ələ keçirmişdilər. O, Hələb valisi bəyələn Təbbahının Diyarbəkirə və Mərdinə hücum etməsini öz məqsədləri üçün bəhanə olaraq istifadə etdi.^[90]

O, 699 H. (1299 m.) ilin 19 müharəmində (16 oktyabr 1299) Təbriz paytaxtını tərk edib güclü ordu ilə Şama yönəldi. Onunla birlikdə Qilikiya erməni kralı II Hıtum 5000 döyüşçü ilə gəldi və birlikdə Həlbə çatdılar.^[91]

Moğol istilasının xəbərləri Misirə çatdıqda, taxtını bərpa etmiş Sultan Məhəmməd bin Qələvun bəzi əmirlərə Şama çıxaraq moğollara qarşı çıxmaq tapşırığını verdi. Sultan özü böyük bir ordu ilə onlara qoşularaq Homsda qərar tutdu. Sultan ərəb kəşfiyyatçılarını moğolların xəbərlərini öyrənmək üçün göndərdi və xəbər aldı ki, moğollar Həmə gələn Salamiyyə kəndində toplaşırlar. Memlük ordusu irəliləyərək Moğol ordusunun qabaqcıllarına rast gəldi. İki ordu 699-cu ilin 27-ci Rəbiül-əvvəl (23 dekabr 1299) tarixində Homsun şərqində, Məruc məclisinin tanınan adı ilə Xazəndər Vadisi yaxınlığında toqquşdu. Şiddətli döyüş Memlüklərin məğlubiyyəti və Moğolların qələbəsi ilə nəticələndi. Sultan Nəsir Məhəmməd döyüş meydanından Bəəlbəkə, oradan da Dəməşqə çəkildi. Gazan məğlub olan Memlük ordusunun qalıqlarını təqib etmədi, çünki Memlüklərin ona qarşı pusqu hazırlayacağını düşünürdü.^[92]

Bu qələbədən sonra Gazan Homs üzərində nəzarəti ələ aldı və Dəməşqə doğru hücumu davam etdirməyə ruhlandı. Dəməşqlilər moğolların şəhərə girməsindən qorxaraq qaçmağa başladılar; bir çoxu Misirə üz tutdu, qalanları isə Dəməşqin Ümməvi Məscidində toplaşaraq qazı Bədrüddin Məhəmməd bin Cəmə və Şeyxülislam Təkiddin Əhməd ibn Teymiyyəni Gazanla görüşmək üçün göndərdilər. Onlar Nəbkdə onunla görüşüb əmin-amanlıq istədilər. Gazan da onların istəklərini qəbul etdi, lakin Dəməşqə daxil olan kimi vədini pozdu. Ordusu şəhərin xaricində talan, öldürmə işlərinə başladı, əhalini qırdı və sərvətlərini qarət etdi. Moğol hücumları Qüdsə, Xəlilə və Kərkə də yayıldı, oraları qarət edib dağıtdılar, habelə Qəzzəyə daxil oldular. Gazan ümumi vəziyyətin sabitləşdiyini görüb 699-cu ilin cümədi-əl-əvvəlində (fevral 1300) ölkəsinə geri döndü və payızda Misirə hücum etmək və onu İlxanilər torpaqlarına qatmaq üçün qayıdacağını vəd etdi.^[92]

Lakin Moğolların Şam üzərindəki nəzarəti uzun sürmədi. Gazan getdikdən sonra, Şam hakimi Qıpcaq, Gazanın təyin etdiyi, Moğollara itaətdən imtina edərək Memlük Sultanına bağlılıq elan etdi və beləliklə Şam yenidən Memlük dövlətinə qatıldı.

Sonrakı qışda Gazan yeni bir ordu ilə Şama hücum etdi, lakin soyuq hava və pis hava şəraiti səbəbindən yalnız bəzi ərazilərə basqın edə bildi. Şablon:Map

Bundan sonra Gazan Memlüklərlə barışmağa meyil etdi, xüsusən də Avropa kral və əmirlərinin ona dəstək verməyəcəyinə ümidini itirdikdən sonra. O, 700-cü ilin Ramazan ayında (1301-ci ilin may ayında) Sultan Məhəmməd bin Qələvuna hökumətlər arasında münasibətlərin yaxşılaşdırılması ilə bağlı fikirlərini ehtiva edən, həm hədələyici, həm də təkid dolu məktub göndərdi. Memlük Sultanı buna oxşar cavab verdi.

Görünür Sultan Məhəmmədin cavabı Gazanı qıcıqlandırdı və sülhün uzaq, hətta qeyri-mümkün olduğunu göstərdi. Buna görə də Gazan münaqişəni davam etdirməyə qərar verdi və üçüncü dəfə Şama hücumu planladı. O, ordusunun başında olan Qutluşahı 20,000–30,000 nəfərdən ibarət qüvvə ilə Şama yola saldı və özü nəticəni Ardabildə gözlədi.

Qutluşah ordusuyla birlikdə Şama irəlilədi, Ermənistan silahlı dəstələri ilə müşayiət olunurdu. Sultan Məhəmməd isə 18,000–20,000 nəfərlik ordu ilə Qahirədən çıxıb Dəməşqə doğru irəlilədi. O, Abbas xəlifəsi Süleyman al-Mustakfi billah, əmirlər və komandirlərini özündə birləşdirən ordu ilə 702-ci ilin 2-ci Ramazan günü (1303-cü il 1 may) Dəməşqin yaxınlığındakı Mərcə-süffər düzündə Qutluşahın ordusu ilə qarşılaşdı. Memlüklər bu qərarverici Şeqhab Döyüşündə yaxşı mübarizə apardı, moğolların çoxunu öldürdülər, bəzilərini əsir götürdülər, qalanları Fərat çayına doğru qaçdılar və çayın keçilməsində uğursuz olduqları üçün çoxu öldü.

Gazan bu məğlubiyyət xəbəri çatanda çox məyus oldu, çünki əvvəllər heç məğlub olmamışdı. Onun qəzəbi daha da artdı, xüsusilə Memlük Sultanının ona aşağılayıcı, kinayəli məktubu və İraqdan dərhal çıxıb Abbasi xəlifəsinə təslim olmağını tələb edən, hədələyici sözləri çatanda:

…Əgər özünü bu tələblərə qarşı çıxmağa vadar etsən, mütləq həlak olarsan, İraq və Əcəm qısa vaxtda səni tərk edəcək və peşmanlıq fayda verməyəcək…

Şəkkəb döyüşünün Qazana ağır təsiri oldu; ağır məğlubiyyət onun sağlamlığının pisləşməsinə səbəb oldu və o, Qəzvində 703-cü hicri ilində (1304-cü il mayın 17-də) 33 yaşında vəfat etdi.^[93]

Qazan vəfatından öncə taxta qardaşı Öljeytunu varis təyin etdi və dövlətin böyük adamlarından onu taxta çıxarmağı, xalqdan ona itaət və dəstək olmağı istədi. 703-cü hicri ilində (1304-cü ilin iyul ayının 19-u) Öljeytu taxta çıxdı və özünə farsca bir islam adı aldı: "Muhəmməd Xudabəndə" — yəni "Allahın qulu Muhəmməd".^[94]

Öljeytu Xorasanda valilik etdiyi zaman həyat yoldaşı və bölgədəki hənbəli alimlərin təsiri ilə sünni hanafi məzhəbinə keçmişdi. Taxta çıxdıqdan sonra isə vəzir Rashiduddin Fəzlullah Həmədani təsiri ilə şiə məzhəbindən ayrılaraq şafii məzhəbinə keçdi. Rashiduddin, məzhəblər arasında dialoqlarla və mübahisələrlə şafiliyi yayır və müdafiə edirdi; bu da hanafi alimləri arasında narazılıq yaratdı və onlar ona qarşı mənfi münasibət sərgilədilər.^[94]

Buddist rahiblər isə Öljeytunu öz atalarının dininə — buddizmə qayıtmağa təşviq etdilər, lakin o, bunu rədd etdi. Onun əmiri olan Tərmaz bin Baycu Bəxşi, ki, Qazanın sarayında böyümüş və şiə təsirində olmuşdu, onu 12 imamlı şiəlik (İmamiyyə) məzhəbinə dəvət etdi və o, bu məzhəbi qəbul edib müdafiə edən əsas şəxslərdən oldu.^[94]

Öljeytu əvvəlcə sünnilərdən ayrılmaqdan imtina etdi, lakin müftü və alim Cəmaləddin Həsən ibn Yusuf ibn Mutəhir Həlvi onu inandırdı. Həlvi məzhəb seçiminin varislik qanunları ilə uyğunluğunu vurğuladı — İlxanların xanədanı Cənqiç xan nəsil xətini məhdudlaşdıran qanunlara əsaslanırdı. Bu səbəbdən Öljeytu Ca'fəri şiə məzhəbinə keçdi, xanədan və hökmdarları da onu təqib etdilər və əhalini şiə olmağa çağırdı.^[95][96]

Bağdad, Şiraz və İsfahan sakinləri İlxanlıların məzhəb dəyişməsinə qarşı çıxdılar, xüsusilə Öljeytu topların xütbəsini öz yeni şiə məzhəbinə uyğunlaşdırmaq, xütbələrdə Əhli-sünnə xəlifələrini və səhabələri çıxarıb Əli ibn Əbu Talib və onun davamçılarını, 12 imamı qeyd etməyi əmr edəndə. Bu bölgələrin alimləri və hakimləri xalqın yanında dayanaraq bu tələblərə qarşı çıxdılar.

Xalq arasında məşhur olan bir rəvayətə görə, İbn Batutta yazır ki, Öljeytu itaətsizlik edən hakimləri cəzalandırmaq üçün Şiraz hakimi Məcmədəddini çağırtdı və onu itlərə atmağı əmr etdi. Amma itlər ona hücum etməyib, sanki ona hörmət etdilər. Öljeytu bunu möcüzə kimi qiymətləndirərək öz xətasını anladı, ayaqyalın şəkildə hakimin ayaqlarını öpdü, onu qucaqladı, bütün geyimlərini çıxardı və onu evinə apardı, xanımlarına onunla görüşmələrini, hörmətlə yanaşmalarını əmr etdi. Daha sonra şiə məzhəbindən dönüb sünni məzhəbinə qayıtdı, hakimi vətəninə hörmətli şəkildə göndərdi və özünü Bağdadda gecə vaxtı İmam Əhməd ibn Hənbəl türbəsini ziyarətə həsr etdi.^[95]

Cəniz xan dövründən bəri zəngin Gilan Monqolların genişlənmə əhatəsindən kənarda qalmışdı. Hülakü xan və onun varislərinin oraya hücumları uğursuz alınmışdı; bunun səbəbi isə sərt dağlıq relyef, çətin keçid yolları, sıx meşələr, yüksək dağlar və davamlı yağışlar idi. Vilayət on iki şəhərə bölünmüşdü və hər birinin müstəqil bir əmiri vardı; onların hər birinin güclü ordusu mövcud idi və bu vilayət İranın İlxanilər ərazisinin mərkəzində yerləşirdi. Bölgənin zənginliyi, xüsusən ipək istehsalı, dövlət xəzinəsinin ehtiyaclarını ödədiyindən onun fəthi siyasi və iqtisadi baxımdan zəruri olmuşdu.^[97]

Oljaytu fəthdən əvvəl əmirlərə elçilər göndərərək itaətə girmələrini tələb etmişdi. Onlar buna razılaşmışdılar, amma az keçmiş Monqolların bölgənin sərvətlərini ələ keçirəcəklərini başa düşdülər və itaətdən qaçmaq üçün bəhanələr tapmağa başladılar. Bu isə İlxanıdan narazılıq yaratdı və o, fəth qərarını verdi. Dörd ordu qurub onları dörd istiqamətdən hücuma göndərdi. Bu hadisə 706-cı hicri (1306-cı miladi) ildə baş verdi. Ordular öz vəzifələrini yerinə yetirməyə çalışdılar, lakin sakinlər tərəfindən şiddətli müqavimət göstərildi və təbii amillər də böyük əngəl oldu. Nəticədə, böyük itkilər verərək, bu ordular bölgəni nəhayət ələ keçirdilər.^[97]

Oljaytu Ciləni fəth üçün orduları göndərərkən, başqa bir orduya da başçılıq edən Danışmənd Bahaduru Xorasan bölgəsində Hərətnin hakimi Fəxrəddini tutmağa və onun hakimiyyətini aradan qaldırmağa göndərdi. Hərətn, İlxanilər dövlətinin ərazisi olmasına baxmayaraq, Monqolların nəzarətindən kənar idi, buna görə Oljaytu onu öz mülkünə qatmaq istədi. Onun taxta çıxmasını təbrik etməyən Fəxrəddin və onun aldatıcı davranışı, Oljaytu üçün hücum üçün bəhanə oldu.^[97]

Danışmənd Bahadur on min döyüşçü ilə Hərəte doğru irəlilədi və Fəxrəddinə İlxanının istəklərinə uyğun gəlməyi və itaət etməyi tələb edən, əks halda taxtını əlindən almaqla hədələyən məktub göndərdi. Fəxrəddin isə orduya qonaqpərvərlik göstərməyə hazır olduğunu bildirdi, lakin təhdidi rədd etdi. Danışmənd Bahadur isə onunla döyüşəcəyini elan etdi ki, bu da Bahadurda narazılıq yaratdı. O, şəhərə ciddi mühasirə tətbiq etdi. Aralarında bir neçə döyüş baş verdi, lakin nəticə vermədi. Nəticədə, Fəxrəddin şəhəri tərk edib "Aman Kuh" qalasına çəkilməyə razı oldu və Bahadura vəziyyət sakitləşdikdə onu mükafatlandıraraq geri qaytaracağını söz verdi.^[97]

Görünür, Fəxrəddinin daxili vəziyyəti ciddi idi, çünki şəhərdə aclıq hökm sürürdü. O, bu təklifi qəbul etdi və dəstəkçilərindən biri, Məhəmməd Sam əl-Guri Hərətn qalasında qalmağa və onu Monqollara təhvil verməməyə vəzifələndirildi. Monqollar şəhərə daxil olanda onların diqqətini qala çəkdi. Bahadur Məhəmməd Samdan qaladan çıxaraq öz qarşısına çıxmağı tələb etdi. Sam əvvəlcə mübarizə aparmaq istədi, lakin sultanın əmri ilə təslim oldu və Monqollara qapıları açdı. Lakin onlar üçün hazırlanmış pusquya düşdü və oradakı 180 nəfərlə birlikdə, o cümlədən Danışmənd Bahadur öldürüldü.^[97]

Oljaytu qisas almaq üçün yeni bir ordu hazırladı və Danışmənd Bahadurun oğlu Bojayı onun başçısı təyin etdi və Hərətə göndərdi. Bojay Məhəmməd Samın qüvvələri ilə bir neçə şiddətli döyüşdə qarşılaşdı, lakin şəhəri fəth edə bilmədi. Bu zaman Fəxrəddin xəstələndi və vəfat etdi, Məhəmməd Sam isə təkbaşına Monqollara müqavimət göstərdi. Monqollar şəhərə ciddi mühasirə tətbiq etdilər, qida ehtiyatları tükənən zaman sakinlər təhlükəsizlik istədilər. Məhəmməd Sam öz və ailəsinin, müşahidəçilərinin təhlükəsizliyi qarşılığında şəhəri təslim etməli oldu və yalnız Xorasanın valisi Yəsavulun qarşısında təslim olacağını bildirdi. Bojay və Yəsavul onun istəyini qəbul etdilər, Məhəmməd Sam qaladan çıxıb Yəsavula təslim oldu, lakin aldadıldı, Bojay onu və ailəsini öldürdü. Beləcə, Monqollar Xorasanda tam hakimiyyəti ələ keçirdilər.^[97]

Olcəyto atasının siyasətini davam etdirərək Mamalıklara qarşı düşmən mövqedə dayanmış, amma taxta çıxmasının əvvəlində Sultan Nəsir Məhməd ibn Qələvun ilə dostluq əlaqələrini möhkəmlətməyə çalışmışdır. Onun yaxşı niyyətini təsdiqləmək üçün ona həm təhdid, həm də vədə yer verən bir məktub göndərmişdir. Mongol xanlarının adətinə uyğun olaraq taxta çıxmasını bildirmiş, onu qardaşlıqla çağırmış, fitnələrin dayandırılmasını, müharibənin bitirilməsini, ölkələr arasında səfir və tacirlərin sərbəst hərəkət etməsi üçün sülhə girməsini tələb etmişdir. Hədiyyə də göndərmişdir, lakin məktubunda sonunda sərt və ağır sözlərlə təhdid etmişdir:

. Mamalık Sultanı göndərilən səfirləri qəbul edib hörmətlə qarşıladı və onları öz səfirləri ilə birlikdə Təbrizə geri göndərdi.^[98]

Görünür, Olcəytunun dostluq əməlləri səmimi deyildi; o, atasının etdiyi kimi Şam və Misir üzərində hakimiyyət qurmağa çalışırdı. Mamalıklara qarşı düşmən olan Avropa ilə ittifaq qurmağa can atırdı ki, onları mühasirəyə alıb hərbi dəstək alsın. Bu məqsədlə 1305-ci ildə Fransa Kralı IV Filipə, Papa Klement V-ə və İngiltərə Kralı I Eduardə məktublar göndərərək, əvvəlki yaxşı əlaqələri davam etdirməyə hazır olduğunu bildirmişdir.^{[ْ 18][ْ 19]}

1307-ci ildə Olcəyto Papa Klement V-ə başqa bir səfir göndərdi; məktubda həddən artıq şişirdilmiş məlumatlar var idi və güman edilir ki, İtalyan səfir Tomas tərəfindən hazırlanmış saxta sənəddir. Orada deyilir ki, xan 200,000 at və 200,000 kisə buğda hazırlayaraq Qilikiya Ermənistan Krallığına təqdim edəcək ki, Kilsə qoşunlarına müqəddəs torpaqları müsəlmanlardan azad etməyə yardım etsin. Olcəyto 100,000 süvarini də bu qüvvəni dəstəkləmək üçün göndərəcək. Papa bu xəbəri böyük sevinclə qarşıladı və bu ittifaqın onun ruhunu gücləndirdiyini bildirdi.^{[ْ 20]}

Ancaq məktub mübadiləsi müsbət nəticə vermədi, baxmayaraq ki, Papa və Avropa kralları Olcəytonun xristianlığa meyilli olduğuna inanırdılar. Onlar belə təsəvvürə gəlmişdilər ki, Olcəyto öz səfirlərinin din dəyişdiyini gizlədir ki, yardım əldə etsin.^{[ْ 21]}

Həqiqətən, bu fantastik təkliflər belə Avropalıları yeni bir Haçlı yürüşü göndərməyə sövq etmədi, çünki onlar öz regional problemləri və fəlsəfi-məntiqi müzakirələrə həvəsli idilər, hansı ki, Haçlıların müqəddəs torpaqlarda uğursuzluqlarının səbəblərini və onları geri almağın yollarını araşdırırdılar.^[99]

Olcəyto 712H (1312M) ildə Şamı ələ keçirmək fürsətini tapdı. Bu vaxt, Dəməşq müvəkkili Qərəsnqər əl-Mənsuri Sultan Nəsir Məhmədə itaətsizlik etdi və Şam müvəkkillərini öz tərəfinə çəkdi. Onlara Cəməluddin Aquş ibn Abdullah əl-Əfrəm, Əz-Əddin Əydmər az-Zərdəkaş, Bəlbən Dəməşqi və Bəsrü əl-Hüsami qoşuldu. Təhlükəsiz olmaq üçün bunlar İrana qaçdılar, Olcəyto onları qəbul etdi, torpaq bağışladı və onları Şama qarşı hücuma təşviq etdi.^[100][101]

Olcəyto böyük ordu toplayaraq, Şam müvəkkillərini və digər qoşunları özlə birlikdə Mosula doğru göndərdi. Ordu Fərat sahilinə gəlib Rəhbə qalasını 16 Ramazan 712H (15 yanvar 1313M) tarixində mühasirəyə aldı. Qala əhalisi qəhrəmanlıqla müqavimət göstərdi, mühasirə gücləndi, lakin monqollar geri çəkilməli oldular, çünki məlum oldu ki, Mamalık Sultanı Nəsir Məhməd böyük ordu hazırlayıb və özü Misirdən çıxıb Şama gedir, monqollarla qarşılaşmaq niyyətindədir.^[100]

Olcəytonun naziri Rəşid din əl-Həmdani onu qaladan çəkilməyə inandırdı. Eyni zamanda, şimalda Qafqaz sərhədlərinə Qızıl Orda xanlığı rəhbəri Məmməd Özbəklinin təzyiqləri başladı.^[102]

Məmməd Özbək xan 712H (1312M) ildə xamısı Tuqtayı bin Mənkütimurdan Qızıl Orda xanın tacını almışdı. O, atasından qalan Qafqaz torpaqlarına iddia edirdi və Cengiz xanın ayırdığı paya əsaslanaraq bu əraziləri tələb edirdi. Özbəklinin Olcəytoya ilk səfiri göndərdi, lakin İlxan xan tam rədd cavabı verdi. Görünür Məmməd Özbək silahla istədiyini ala bilməyəcəyini başa düşdü və əvvəlki xanın İlxan ordusu ilə qarşılaşmasının ağır nəticələrindən dərs aldı. Buna görə siyasətə üstünlük verərək 714H (1314M) ilində ikinci səfir göndərib Qafqaz mübahisəsini sülh yolu ilə həll etmək və dövlətlər arasında dostluq əlaqələrini bərpa etmək istədi. Lakin müzakirələr nəticəsiz qaldı və münasibətlər gərgin olaraq qaldı. Buna baxmayaraq, Qafqaz üzərindəki iddialarında monqol Qıpçaqları geri çəkildilər və İlxan dövlətinin sərhədləri möhkəmləndi.^[102][103]

Sərhədlər İlxan dövlətinin sonuna yaxın sabitləşdi, baxmayaraq ki, dövlət artıq yaxınlaşan çöküş mərhələsində idi.

Olcaayto 716-cı hicri ilin 27 Ramazan günü, 13 dekabr 1316-cı il çərşənbə günü vəfat etdi. Onun oğulu və vəliəhdi Əbu Səid Bəhdər Xan taxta keçdi, həmin vaxt o, on üç yaşında idi. Əbu Səidin hakimiyyətinin əvvəlində İlxanilər dövləti daxili qarışıqlıqlara məruz qaldı; bəzi əmirlərin rəqabəti və həsədxorluqları səbəbindən müxtəlif bölgələrdə həmin əmirlər öz İlxanlarına qarşı üsyanlar qaldırdılar. Lakin Əbu Səid ordusunun komandiri, şahzadə Cübanın köməyi ilə onlara qarşı mübarizə apardı, onları məğlub etdi və ölkəyə sabitlik və sakitlik gətirdi.^[104] Əslində, qeyd olunan Cüban dövlət işlərinin idarəsini öz əlinə aldı və gücü o qədər artdı ki, Əbu Səidin yalnız adı qaldı.^[105] Fırsatçılar və mövqe tutmaq istəyənlər ona yaxınlaşaraq öz hədəflərini reallaşdırmağa çalışırdılar, bunların ən önəmlilərindən biri isə Təbərzili Təcəddin Əli şah idi. Əbu Səidin iki böyük naziri vardı: idarəçi və siyasi veteran Rəşid din Fəzlullah Həmədanı və yuxarıda adı çəkilən Təcəddin. Onların arasında dərin mübahisələr yaranmışdı, çünki Təcəddin nazirliyi təkbaşına idarə etmək istəyirdi. O, ağıllı oyunlar və fitnə-fəsadla Cübana təsir edərək İlxanı Rəşid din Fəzlullahdan qurtulmağa sövq etdi və 718-ci hicri ildə onu öldürtdürdü. Təcəddin Əli şah ölümünə qədər, yəni 724-cü hicri ilin əvvəllərinə qədər təkcə nazir idi.^[104] Rəşid dinin qətli sonrası İlxanilər dövləti yeni daxili fitnələr və qarışıqlıqlara məruz qaldı, xüsusən moğol tayfaları arasında. Dövlətin siyasi varlığı çökmək üzrə idi, lakin bu vəziyyət siyasi tarixində sonun başlanğıcı kimi qəbul edildi. Bu fitnələr Cüban şahzadə və onun oğulları — nazir Dəməşq Xoca və komandir Həsənin nüfuzunun kəskin artması ilə təzahür etdi; onlar ordu və xalq işlərini öz nəzarətlərinə aldılar, İlxanı isə çox hallarda saymadılar.^[104] İlxanı onların üzərinə qəzəbləndi, xüsusən də Cüban oğullarının qeyri-məsuliyyətli hərəkətləri vəhşiliklərlə dolu idi. Həsən bəy Cüban Qəznə şəhərini dağıtdı, orada fahişəlik və günah işlədi; Dəməşq Xoca isə İlxanının hərəmxanasını onun şəxsi ehtiraslarının məkânına çevirdi. Bütün bu səbəblər İlxanını bu ailəni qırmaq üçün sərt əməliyyat keçirməyə məcbur etdi.^[106] O, məqsədinə çatdı, hamısını öldürtdü və həmin vəzifəyə Rəşid dinin oğlu, Giyaəddin Məhəmməd Həmədanını təyin etdi. O, atasının öldürülməsinə peşmanlıq hissi ilə yanaşırdı və həmin dövrdə ən uyğun namizəd hesab edilirdi; geniş dünyagörüşü, intellektual və ənənəvi elmlərə hakimiyyəti vardı, dövlət işlərini yaxşı idarə edir, ədaləti təmin edir, xalqın mənafelərini qoruyurdu.^[104] Cüban öldürüldükdən sonra Əbu Səid əmir nəzarətindən tamamilə azad olmaq üçün heç bir əmiri "Əmirül-əmirlər" vəzifəsinə təyin etmədi, özü birbaşa hakimiyyəti idarə etdi və səlahiyyətinə qarşı üsyan cəhdi edənləri məhv etdi, habelə ona qarşı plan quranları izləyirdi.

Əbu Səid Misir və Şamda Memlüklarla anlaşmağa meylləndi və Sultan Nəsir Məhəmməd bin Qələvunla sülh sazişi bağlamaq üçün danışıqlara başladı. O və ətrafındakılar Memlüklərə qarşı ənənəvi düşmənçilik siyasətini davam etdirə bilməyəcəyini başa düşdü, çünki onlar əvvəlki nəsillərdən fərqli olaraq onlara qarşı müqavimət göstərmiş və bir neçə mühüm döyüşdə qalib gəlmişdilər. Buna görə tərəflər üç il davam edən müzakirələr apardı və sonunda Nəsir Məhəmməd sülhə razı oldu, Əbu Səid ona səmimi niyyətlərini və qarşılıqlı hörmət və dostluq əlaqələri qurmaq arzusunu bildirdi. Bu sülh nəticəsində Memlüklər və İlxanilər arasında münasibətlər yaxşılaşdı, bölgədə uzunmüddətli müharibələr dayandı, 13-cü əsrdə baş verən qanlı müharibələr təkrarlanmadı və sülh və sakitlik hökm sürdü.^[107] Əbu Səid Məkkədə Abbasilərin xəlifəsi və Memlük sultanı üçün dualarda çağırılırdı.^[108] İlxanilər Qərbi Avropa ilə ittifaqdan vaz keçdilər.

Əbu Səid Qarabağda, Əran əyalətində, 736-cı hicri ilin 13 Rəbiül-axırında, 30 noyabr 1335-ci ildə vəfat etdi. Bəzi mənbələrə görə isə 12 Rəbiül-əvvəl, həmin ilin 29 oktyabrında dünyasını dəyişmişdir. Cəsədi Sultaniyyə şəhərinə gətirilərək atası yanında tikdirdiyi qəbərin altında dəfn olundu.^[109]

Əbu Səidin vəfatından sonra İlxanilər dövləti parçalandı və hər birinin özünəməxsus vəziyyəti olan ərazilərə bölündü. Əslində, dövlətin çökmək əlamətləri artıq Əbu Səidin hakimiyyəti dövründə, onun son böyük İlxani olması səbəbindən özünü göstərmişdi. Bu, liderlər, əmirlər və nazirlər arasında rəqabət nəticəsində baş vermişdi. Onun qəfil ölümündən sonra taxt-tac varisi üçün rəsmi namizəd olmadığından süqut böhranı yarandı; çünki onun nəvəsi yox idi və Hülaküü soyunun kişi nəslində davamçısı qalmamışdı. Bundan əlavə, onun 30 yaşında gözlənilməz ölümü dövləti sarsıtdı. Güclü əmirlər, İlxanilər sultanlarının qalan qalığını əvəz etdi; onların ataları xalq arasında itkin düşmüşdü, İlxanilərin zülmündən qorxaraq gizlənmişdilər və indi bu əmirlər idarəni ələ alaraq onları kukla kimi idarə edirdilər. Bu dövrdə İran iki böyük hissəyə bölündü: Cübanilər ailəsi və onun varisləri ilə Həsən Cələyrilər ailəsi. Hər iki ailədə bir əmir vardı ki, adı "Həsən" idi. Onların fərqləndirilməsi üçün Cübanın nəvəsi "Kiçik Həsən" adlandırıldı, Cələyrilər dövlətinin qurucusu isə "Böyük Həsən" ləqəbini aldı. Bu adlar həmin dövrdə təyin olunmuş İlxanilərdən daha çox tanındı.^[110] İbn Battuta İlxanilər dövlətinin Əbu Səidin vəfatından sonrakı vəziyyətini təsvir edərək, onların idarə etdikləri ərazilər haqqında yazdı: Həsən Cələyri Ərəb İrağının mülkünü ələ keçirmişdi, İbrahim şah ibn Sunitə Mosul və Diyarbəkirə hakim oldu, əmir Artına Anadolunu, Həsən Xoca ibn Təymurtəş ibn Cübən Təbriz, Sultaniyyə, Həmədan, Qum, Kaşan, Rey, Ramin, Fərğanə və Kərəci idarə edirdi, əmir Tuğtaymur Xorasanın bəzi hissələrinə, əmir Həsən ibn Giyaəddin Hərəmi və Xorasanın böyük hissəsini tutmuşdu, Malik Dinar Məkran və Kabic ərazilərinə, Məhəmməd şah ibn Müzzəffər Yezd, Kərman və Vərəqoya, Qütbuddin Yəmhət Hormuzqan, Kiç, Qətif, Bəhreyn və Qələhat üzərində hökm sürürdü, Sultan Əbu İshaq Şiraz, İsfahan və Farsı idarə edir, Əfrəsiyab Atabəy isə İzg və digər yerləri ələ keçirmişdi.^[111]

Əslində, bu dövrdə, yəni süqutdan əvvəl, böyük qarışıqlıqlar mövcud idi. İlxanilər taxta sürətlə keçid edirdi və onlar zəif, qorxaq və əmirlərin əlinə oyuncaq olmuşdular. Onlar arzularına və istəklərinə uyğun olaraq əmirlərlə oynayırdılar. Bütün İran boyunca fitnələr və qarışıqlıqlar yayılmışdı və idarəçilikdə möhkəmlənənlər mərkəzi hakimiyyətdən ayrılmaq və əllərində olanları müstəqil idarə etmək arzusu ilə yaşayırdılar.^[110] Anuşirvan ibn Təymurtəş moğol fars tarixində tanınan son İlxani idi. O, Cübanilərdən əmir Mələk Əşrəf ibn Təymurtəş tərəfindən taxta gətirilmişdi. Mələk Əşrəf Cənubi Qafqazın Moğol Qıpçaq xanı Canı bəy tərəfindən öldürüldü; bu, Təbriz sakinlərinin onun zalımlığından və pis əməllərindən yorulması ilə baş verdi. Beləcə, Anuşirvanın görünüşdə olan İlxani hökmranlığı sona çatdı. Onun taleyi məlum deyil, ancaq onun adına 756-cı hicri ildə, yəni 1355-ci ildə belə bir pul mövcud idi.^{[ْ 22]} 756-cı hicri ili İran İlxanilər dövlətinin tamamilə yox olduğu və Əbu Səid xanın vəfatından sonra faktiki olaraq dövlətin süquta uğradığı tarix kimi qəbul edilir.

İlxanlı Monqolları XIII əsrin ikinci yarısından əvvəl xüsusi memarlıq abidələri qoymayıblar, çünki həmin dövrdə onların həyat tərzi əsasən köçəri olub. Hakimiyyətləri möhkəmləndikcə və İslam mədəniyyətinə inteqrasiya etdikcə, bu inteqrasiya İran daxilində hələ də mövcud olan bəzi görkəmli memarlıq nümunələrində öz əksini tapdı. İlxanlıların hökmdarı Mahmud Qazan dönəmi Fars Monqolları üçün qızıl dövr sayılır; onların əksər İslam memarlıq əsərləri onun və varislərinin dövründə tikilmişdir. Qazan sərt və ciddi olsa da, memarlıq və incəsənətə böyük məhəbbət göstərirdi; o, Təbriz şəhərində "Qazaniyyə" adlı böyük mədəni kompleks tikdirmiş, bu kompleksə öz məzarı, böyük cümə məscidi, iki məktəb, ulduz müşahidə evi və digər ictimai tikililər daxil idi.^[112] Qazan paytaxtını böyük məscid, məktəb, kitabxana, qanunların saxlandığı arxiv, rəsədxana, bağça, xəstəxana və sufi dərgahı ilə bəzəmişdir.^[113] Qazanın ölümündən sonra Öljaytu onun yolunu davam etdirmiş, məktəblər, xəstəxanalar, hamamlar, sığınacaqlar tikdirmiş, Hülakünun inşa etdiyi Maragha rəsədxanasını bərpa etmişdir.^[113] İlxanlılar dövrünün digər mühüm memarlıq abidələrindən biri Nəcəfdəki "Rəs" məscididir; şəxsən Qazan tərəfindən tikildiyi söylənir, amma bəzi mənbələr onu Əbbas Safavi dövrünə aid edirlər.^[114] İlxanlı dövrünün ən məşhur abidələrindən biri də Öljaytu tərəfindən Sultaniyyə şəhərində tikilən Sultaniyyə günbəzidir. Bu günbəzin inşasında onun İmam Əli və Hüseynin cəsədlərini bu şəhərə köçürmək istəməsi barədə rəvayətlər var, amma gördüyü yuxudan sonra fikrini dəyişmişdir.^[115] Bu günbəz tikintisinin nəzarəti Raşidəddin Fazlullah Həmədaniyə həvalə edilmişdir və o, dövrünün Azərbaycanın memarlıq sənəti əsasında on il müddətində 3000 fəhlə ilə tikdirmişdir. Bu tikili memarlıqda böyük dəyişiklik yaratmış, Səlcuq üslubundan fərqli yeni memarlıq məktəbinin yaranmasına səbəb olmuşdur.^[115] İlxanlı memarlığının Səlcuq memarlığından fərqli xüsusiyyəti günbəzin hündürlüklərinin artırılması, çoxbucaqlı və ya silindrik forması, daha hündür və geniş eyvanların tikilməsi və divarlarda çoxlu pəncərələrin açılması olmuşdur.^[116]

Qazan "Qənqur Alank" adlanan ərazidə Sultaniyyə şəhərini tikməyi planlaşdırmışdır. Bu yer Qəzvin və Həmədan arasında, Abhar və Zəncan çaylarının qaynaq məntəqələrində yerləşir. Lakin Qazan layihənin icrasına başlamadan vəfat etmiş, planları onun qardaşı Öljaytu tərəfindən həyata keçirilmişdir. Monqol dövründə Sultaniyyə və ətrafı sərkərdələr üçün məskən və İraqla Azərbaycan arasında keçid yeri olmuşdur. Şəhər Zəncandan 5 farsax, Abhardan isə 9 farsax məsafədə yerləşir. Öljaytu 704-cü hicri (1305-ci miladi) ildə şəhərin tikintisinə başlamış, tikinti üçün bütün vilayətlərdən gəlirlər ayrılmış və müxtəlif bölgələrdən mühəndis və ustalar dəvət olunmuşdur, xüsusilə Təbriz və Bağdaddan. Ustalar, sənətkarlar və ailələri də şəhərin tikintisinə köç etmişlər. Təxminən doqquz il davam edən işlər 713-cü hicri (1313-cü miladi) ildə başa çatmışdır və şəhər tikildiyi yerin adına uyğun olaraq Sultaniyyə adlandırılmışdır. Şəhərdə çoxlu evlər, məscidlər, məktəblər, hamamlar, bazarlar olmuş, müxtəlif təbəqələrdən çoxlu sakinlər məskunlaşmış, şəhər İslam dünyasının ən böyük şəhərlərindən biri olmuş, Təbrizlə rəqabət aparmışdır. Öljaytu şəhəri böyük, dördbucaqlı qala divarları ilə əhatə etmiş, şəhərin mərkəzində məşhur günbəzi və özünə Kəsrə eyvanı üslubunda saray tikdirmişdir. Nazirlər və sərkərdələr öz imkanlarına uyğun olaraq tikintiyə dəstək vermişlər. Məsələn, nazir Raşidəddin öz hesabına min evdən ibarət məhəllə, böyük məscid, məktəb, xəstəxana və sufi dərgahı tikmişdir. Öljaytu şəhərdə 5 ildən çox yaşamamışdır, çünki erkən vəfat etmişdir.^[117]

İlxanlı dövlətinin iqtisadiyyatı əsasən ticarətə söykənirdi. Monqollar Şərq və Qərb arasında ticarət əlaqələrinin inkişafında mühüm rol oynamışlar. Onlar ticarət yollarını açıq saxlayır, ticarətçilərin və malların təhlükəsizliyini təmin edirdilər; bu siyasət "Monqol sülhü" kimi tanınır və XIII əsrin ortalarından XIV əsrin ortalarına qədər davam etmişdir. Monqollar Asiya qitəsinin böyük hissəsini idarə etdikləri üçün, şərq məhsullarını Avropaya daşıyan üç əsas yoldan ikisini — Şimal (Böyük İpək Yolu) və Cənub (dəniz və quru yolu) nəzarət altında saxlayırdılar. Bu yollar Körfəz və oradan İraq, İran şəhərlərinə, sonra isə şimala və ya Qara Dəniz sahillərinə, yaxud İrəvana və Şam bazarlarına çıxırdı.^[118] İlxanlı dövləti Qazan taxta keçməzdən əvvəl maliyyə böhranı yaşamışdır. Bu böhran xərcin çoxluğu və mal-heyvanların ölümünə səbəb olan epidemiyalarla bağlı idi; xüsusilə Diyarbekr, Mosul, Bağdad və Xorasan ərazilərində mal-qara çox itmişdir. Mal-heyvanlar dövlətin əsas gəlir mənbəyi idi.^[119] Maliyyə böhranı ağırlaşdıqda, Xəzinədar Əzizəddin Müzzəfər ibn Məhməd ibn Əmid Çinin pul siyasətini tətbiq etməyi təklif etmişdir; Çin kimi pulun kağız şəklində istifadə edilməsini və qızıl-gümüşdən imtina etməyi. Nazir və İlxan da bunu qəbul etmiş və "şao" adlı kağız pulun istifadəsini məcburi etmişdilər.^[120] Lakin xalq bu yeni puldan imtina etmiş, bazarlar boşalmış, ərzaq qıtlığı olmuş və talançılar çoxalmışdır. Nəticədə bu sistem 6 ay sonra dayandırılmışdır.^[119] Qazan taxta keçəndən sonra pul bazarına etimad bərpa olunmuşdur; o, kağız puldan tam imtina edib, ağırlığı və dəyəri düzgün olan metal pul dövriyyəyə buraxmışdır. Bu, dövlət gəlirlərinin artmasına səbəb olmuşdur. Qazan torpaqların bərpasına da önəm vermiş, qəsb və müharibələrdən sonra boşalmış torpaqları kəndlilərə uzunmüddətli güzəştlərlə vermişdir; üç il vergi yığılmır, eyni zamanda toxum və kənd təsərrüfatı alətləri verilirdi. Həmçinin Qazan saxtakarlıqla pul kəsilməsini ləğv etdirmiş, saf qızıl və gümüşun artırılmasını təmin etmişdir; nəticədə bazarlar stabilləşmiş, ticarət inkişaf etmişdir.^[121]

Elxanilər dövlətinin əhalisinin çoxu İslam dinini qəbul etmişdi. Əksəriyyəti sünni müsəlmanlardan ibarət olsa da, az sayda onikicilər (şia) və ismaililər mövcud idi. İsmaililər monqol hakimiyyəti altında, rəsmi olaraq İranın ovaxtkı geniş yayılan sufizm məktəblərinə qoşulmadan, sufizmin qoruyucu pərdə altında gizlənirdilər. Bu hadisə haqqında tarixi məlumatlar az olduğundan, bu mövzu çox qeyri-müəyyəndir. İsmaililər monqollardan qorxaraq, taqiyya prinsipini güclü tətbiq etmişdilər, çünki monqollar onların mövqelərini dağıtmış, rəhbərlərini öldürmüşdülər.^[122]

Monqollar özləri və onlara tabe olanlar zamanla İslamı qəbul etmişdilər. Əvvəllər onlar şamanist idilər və dini məsələlərə laqeyd yanaşırdılar. Bu da bəzi tədqiqatçıların deməsinə səbəb oldu ki, onlar itaət etdikləri xalqların dini inanclarına qarşı tolerant olmuşlar və din onların düşmənçilik hərəkətlərini əsaslandırmaq üçün bəhanə olub.

Monqolların çoxsaylı dini inanc və etiqadlara sahib olmalarının təsiri ilə, onlar həm ruhaniyyətə, həm buddizmə, həm də xristianlığa (əsasən Nestorian kilsəsinə) yaxın idilər. Uyğurlar isə manixizmə inanırdılar. Onlar müsəlmanlarla ticarət əlaqəsi qurmuşdular. Bəzi tədqiqatçılar hesab edir ki, monqolların müsəlmanlara qarşı sərtliyi İslam dini ilə deyil, onun siyasi ideologiya və təşkilat kimi rəqabət olaraq görülməsi ilə bağlı idi. Çünki İslam digər dini olmayan hökumətə tabe olmağı qəbul etmirdi, buna görə də monqollar müsəlmanlara dini himayə göstərmirdilər.

Hülakü xan buddistlərə münasibətdə mülayim davranmış, həyat yoldaşı xristian Doquz Xatun isə xristianlara böyük hörmət göstərmişdi.^[122]

Xristianlar, xüsusilə Azərbaycan və Ermənistan bölgələrində çox idilər. Hülakü xan onlar üçün bir çox kilsələr tikdirmiş, xristianlar onu və həyat yoldaşını xilasçı və yardımçı kimi qəbul etmişdilər.^[123]

Bağdaddakı xristianlar və digər ahl al-dhimmə (zimmi) qruplar monqollardan tamamilə qorunurdu və dini işlərinə qarışılmırdı. Hökmdarlar onlara hörmət göstərir, dövlət idarəsində mühüm vəzifələrə təyin edirdilər. Monqollar onların qorunması üçün mühafizəçilər təyin etmişdilər ki, onların malları talan edilməsin. Buna görə də bəzi müsəlmanlar öldürülməkdən qorxaraq xristianların evlərinə sığınıb monqollardan qorunurdular.^[124]

Çoxlu xristianlar dövlətin Nestorian kilsəsinə mənsub idi. Monqollar Katolik missiyalarına (fransiskalar və domenikalar) fəaliyyət göstərməyə icazə verirdilər. Onlar Avropa katoliklərini müşavir, tərcüməçi və səfir kimi istifadə edirdilər.^[124]

Budizm Elxanilər dövründə İran ərazisində geniş yayılmışdı. Elxanilərdən Buddist olan Abaqa buddizmin yerini gücləndirməyə çalışmış, bu din o dövrdə ən güclü mövqeyə çatmışdı və bu, İslam üçün ciddi təhdid olmuşdu. Buddizm və paganlıq monqollar arasında çox yayılmışdı və onlar İslamı qəbul etmiş Elxhanı Əhməd Təqüdar üzərinə çevriliş edərək, onu ənənələrinə və qanunlarına zidd davrandığı bəhanəsi ilə taxtdan salmışdılar.^[122]

Arğun xan İran ərazisində daha çox buddist məbədlər tikdirmiş və Hindistandan rahiblər gətirmişdi. O özü isə — İbn Xəldunun yazdığına görə — putlara ibadət edən, sehr və idmanla məşğul olan Brahman dininə meyilli idi. Hindistanlı sehrbazlar ona dəvət olunmuşdu.^[124]

Budizm yalnız Mahmud Qazan dövründə tamamilə zəifləyib yox olmuşdu. O buddist məbədləri dağıtdırmış, bəzi məbədləri məscidə çevirmiş, buddistləri ya İslamı qəbul etməyə ya da ölkəni tərk etməyə məcbur etmişdi. O, müsəlman əhalinin əksəriyyətinə yaxınlaşmaq üçün xristian və yəhudilərə qarşı sərtlik tətbiq etmiş, çoxlu kilsələri məscidə çevirmiş və xristianlarla yəhudilərin ictimai yerlərdə fərqli geyim geyinməsini tələb etmişdi. Xristianların işarəsi bədənlərinə bağlanan kəmər, yəhudilərin isə sarı parçadan başörtüsü idi.^[125]

Qazan xan, şiə olmasına baxmayaraq, şiələrə qarşı mülayim idi. Oğlayıtunun şiələşməsindən sonra şiə alimlərini himayə etmiş, xüsusilə Cəmələdin ibn Müttəhər əl-Hillini önə çıxarmışdı. Sünnilərə qarşı isə qərəzli davranmış və onlara təzyiq göstərmişdi. Qeyd olunur ki, o Məkkəyə hücum edib Əbu Bəkir və Öməri məzarlarından çıxartmaq qərarına gəlmişdi,^[122] sonra isə şiəliyindən geri çəkilmişdi. Monqolların bu dini siyasəti Şərqdə müxtəlif dini meyllərin və axınların yaranmasına şərait yaratmışdı. Bu, xüsusən İran və Anadolu bölgəsində təzahür etmişdi. Türkmən qrupları, islamın məzmunundan uzaq, şamanizmdən təsirlənmiş formalarda dinə sahib idilər.

Monqol işğalı və siyasi, sosial, iqtisadi qeyri-sabitlik müsəlman cəmiyyətlərində sufizm meyllərinin artmasına səbəb olmuşdu. Bu sufizm, Orta Asiya ənənələrindən gələn qəribə praktikalarla qarışaraq İslamın rəsmi mətnləri və strukturunun zəifləməsinə gətirib çıxarmışdı. Bəzi sufi cərəyanları ismaililik ideyalarını gizli şəkildə təfsir edərək İran ismaililiyinin sufizm adı altında yayılmasına səbəb olmuşdur.^[122]

Elxanilər dövründə (xüsusilə monqolların özləri hələ İslamı qəbul etməmişkən) məhkəmə sistemi çox zəif və ədalətsiz idi. Rüşvətxorluq geniş yayılmış, hakimlər öz yerlərini pul qarşılığında alır, daha sonra da rüşvət tələb edirdilər. Böyük monqol xanları və komandanları öz nüfuzlarından istifadə edib məhkəmələrə müdaxilə edir, xüsusi hökm çıxartdırırdılar. Bəzən eyni iş üzrə ziddiyyətli qərarlar verilirdi. Ədalətin itməsi nəticəsində zülm görən insanlar şikayət etməyə qorxur, sənədlərin saxtalaşdırılması, vədlərin pozulması və yalan şahidlik hallarının artması ümumi vəziyyəti daha da ağırlaşdırırdı.^[126]

Məhz bu vəziyyət dəyişmək üçün Mahmud Qazan hakimiyyətə gələndə dörd fermana imza atdı və məhkəmə işlərini İslam şəriətinə uyğun tənzimlədi. Bu fermalarda hakimlərin səlahiyyətləri, işlərin görülmə müddəti, 30 ildən çox keçmiş işlərin müzakirə olunmaması, satıcının mülkiyyətinin sübut edilməsi, əvvəlki hökm qərarlarının təsdiqi və gələcək şərtlərin hazırlanması məsələləri əhatə olunurdu.^[126]

Qazan hakim seçərkən təsirdən uzaq olmasına, yalnız vicdanına tabe olmasına diqqət edirdi. Hakimlərə yüksək maaş verilərək rüşvətdən qorunmaları təmin edilirdi və onlara pul və hədiyyə qəbulu qadağan olunurdu. Həmçinin vətəndaşların hakim evlərinə getməsi, çox adamın məhkəməyə müşayiət etməsi qadağan olunmuş, hakim qarşısında nalayiq danışanlar cəzalandırılırdı. Yeni sənəd tərtib edən hakim köhnə sənədləri məhv etməli idi. Hakimlər şahidlərin dürüstlüyünü və niyyətinin saf olduğunu təmin etmək üçün onları ayrı-ayrılıqda sorğu-sual etməli idilər. Şahidlərin ifadələri arasında ziddiyyətlər işin həqiqətini ortaya çıxarırdı. Saxtakarlıq edən şəxslərin saqqalı qırxılır, öküzə minərək şəhər ətrafında gəzdirilir, sərt şəkildə cəzalandırılırdı ki, digərləri üçün nümunə olsun.^[126]

Buna baxmayaraq, Qazan məhkəmə sistemində casuslar və xəbərçilər saxlayaraq pozuntuları aşkar edib cəzalandırırdı.^[126]

İslamı qəbul etmiş monqol farsları Yasaq (və ya Yasak) qanunlarını böyük hörmətlə saxlayırdılar. Bu qanunlar Cengiz Xan tərəfindən tayfaların həyatını nizama salmaq üçün hazırlanmış və Uyğur əlifbası ilə yazılmışdı. Elxanilər dövründə buna "Böyük Yasaq Kitabı" deyirdilər (Farsca: یاساق نامه بزرگ). Bu qanunlarda bir çox cəzalar vardı. Məsələn, zinakar (hər iki tərəfi evli olsa da) edam edilirdi, həmçinin homoseksuallar, haqqı olmadan sehrbazlıq edənlər, casusluq edənlər, suyu və külü çirkləndirənlər və sülhə müdaxilə edənlər cəzalandırılırdı.

Yasaq qanunları arasında uşaqların valideynlərinə, kiçik qardaşların böyük qardaşlara, arvadların ərinə itaəti kimi normalar da vardı. Qanunların bəziləri İslam şəriəti ilə uyğun olsa da, bəziləri tamamilə zidd idi, məsələn, monqollar çay və su hövzələrindən yuyunmaq üçün istifadə etmirdilər. Taqi al-Din al-Maqrizi yazırdı ki, müsəlman monqollar Cengiz Xanın sünnəsinə və Yasaqa əməl etdikləri üçün, Yasaq hakimləri təyin edir, onların ədalətinə güvənirdi; onlar həm zənginlərə, həm də kasıblara eyni şəkildə ədalət tətbiq edirdilər və onların hökmü ilə dövlət ərazilərindəki mübahisələr həll olunurdu.^[127]

Möhtəşəm müsəlman dünyasına zərbə vuran monqol işğalına baxmayaraq, İlxanilər vəziyyətləri sabitləşdirib müsəlmanlarla yaxın əlaqələr qurduqdan və İslamı qəbul etdikdən sonra İslam sivilizasiyasına münasibətlərini dəyişdilər. Onlar dağıdılmış şəhərləri yenidən qurmağa, yeni qurğular salmağa, sənət və elmləri təşviq etməyə, məktəblər inşa etməyə və ticarəti canlandırmağa çalışdılar. İlxanilərin Çin və ərəb-islam sivilizasiyasını qarışdırmaqda açıq rolu olmuşdur,^[128] məsələn, Hülakü Farsda bir çox Çinli müəllimlər və astronom alimləri gətirmişdir, müsəlmanlar isə onların biliklərini ərəb və fars dillərinə tərcümə edib, ən başlıcası hesab cədvəllərini Nəsirəddin Tusinin rəhbərliyi ilə öyrənmişlər.^{[ْ 24]}

İlxanilər faydalı elmləri, xüsusən də müalicə üçün təbabəti, metallərin xüsusiyyətlərini öyrənmək üçün kimyanı və astronomiya və falçılığı təşviq edirdilər. Elmlərə qayğı nümunəsi olaraq, vəzir Rəşidəddin Həmzədi Təbriz yaxınlığında 700-cü hicri (1300-cü miladi) ildə "Rübə əl-Rəşidi" adlı geniş bir mədəniyyət mərkəzi yaratdı. Bu kompleksdə tədris institutları, kitabxanalar, müəllim və tələbə evləri, kağız istehsalı, kitab cildləmə, dəyirmanlar, hamamlar, bazarlar, bağlar və məscidlər var idi.^[128]

Qazan İlxanın taxta çıxmasından sonra Təbrizin şimal-qərbində "Şam Qazan" adlı bir məhəllə quruldu; burada böyük bir türbə, yaxınlığında məscid, xanqah, iki məktəb (Şafiilər və Hənəfilər üçün), xəstəxana, kitabxana, rəsədxana, tibbi elm məktəbi və qanunların saxlandığı "Evül Qanun" adlı bina tikildi. Eyni zamanda yetimlər üçün geniş yaşayış kompleksi və Qurani-Kərim öyrətmək üçün ofis yaradıldı.^[129]

Son güclü İlxanilərdən olan Əbu Səid elm və alimlərə sevgisi ilə tanınırdı; onun məclisində çoxlu şair və tarixçilər yaşayıb; özü də fars dilində yaxşı şeirlər yazır, yazı və musiqidə ustalıqla seçilirdi.^[129]

Monqol işğalı və ona bağlı hadisələr çoxlu tarixi əsərlərin yaranmasına səbəb oldu ki, bəziləri monqolların öz tarixi, bəziləri isə monqol işğalından təsirlənən xalqlar və dövlətlər barədədir. Məsələn, İlxanilər administrasiyasında işləyən Əta Məlik Cuvayni "Tarix cahanquşayi" kitabında, vəzir Rəşidəddin Həmzədi isə "Cami'ət-təvarix" əsərində bu mövzuları işləmişdir.^[128]

Bu dövrün şairlərindən məşhurlardan biri sufi böyük şair Cəlaləddin Rumi olub; onun yaratdığı Möləvi təriqəti Asiya kiçikində geniş yayıldı. Ruminin məşhur şeir kitabı "Məsnəvi" İslam tasavvufunun əsas mənbələrindən biridir. Daha sonra isə əxlaqi şair Sədi Şirazi çıxmışdır; onun farsca nəsr və misralardan ibarət "Gülüstan" və tam farsca olan "Bostan" əsərləri məşhurdur.^[130]

Nəsirəddin Tusi İlxanilər dövrünün qabaqcıl riyaziyyatçı-astronomlarından biridir. Hülakü ona Azərbaycan şəhəri Maragha şəhərində böyük bir rəsədxana tikməyi əmanət etmişdir. Tusi 657-ci hicri (1260-cı miladi) ildə tikintiyə başladı, dövrünün ən dəqiq cihazları ilə rəsədxananı təchiz etdi. Bu işində ona asanlıq gətirən amillərdən biri, Haşhaşilərdən müsadirə olunan ulduz kitabları və rəsəd alətlərinin ələ keçirilməsi və bəzi falçılarla əməkdaşlıq idi. Tarixdə bu rəsədxana "Maragha rəsədxanası" kimi tanınırdı. Rəsədxananın əsas vəzifəsi planetləri, ulduzları müşahidə etmək və astronomik tədqiqatlar aparmaq idi, həm də fəlsəfəçilər, həkimlər üçün mədrəsə, böyük kitabxana və tədris mərkəzi kimi xidmət edirdi. Kitabxanasında dörd yüz minə yaxın cild olduğu deyilir, burada Bağdaddan gətirilmiş çoxlu kitablar var idi. Rəsədxanada işləyənlər üçün vəzirlərin bağışladığı ianələr mövcud idi.^[131]

Tusi Bağdad kitabxanalarını və məktəblərini qoruyub saxlamış, digər məktəblərdən çoxlu kitabları toplayaraq Maragha rəsədxanasına gətirmişdir.^[132]

Tusinin rəsədxanada apardığı tədqiqatlar və topladığı kitablar nəticəsində "İlxani Zic" adlı əsər yazıldı, İslam astronomiyasının ən önəmli kitablarından biridir.^[131]

Başqa önəmli alimlərdən biri də vəzir Rəşidəddin Həmzədi idi. Onun geniş zəkası elm və ədəbiyyata dərindən varmasına imkan verdi; gənc yaşlarından tibbdə ixtisaslaşsa da, kənd təsərrüfatı, biologiya, memarlıq, metafizika və dini məsələlərdə geniş biliyə malik idi. Boş vaxtlarını dərslərə və tədqiqata sərf edirdi. O, ərəb, fars, türk, monqol, klassik çin və ibtidai ivrit dillərini bilirdi. Onun çoxsaylı elmi əsərləri var, tibb sahəsində "Xəta Əhlinin Tibb Kitabı", kənd təsərrüfatında "Əsər və Əhya" adlı əsəri məşhurdur.^[133]

İslam olmayanlardan da bir neçə önəmli alim yetişmişdir, məsələn, İlxa Süleymanın şəxsi həkimi Cəlaləddin ibn əl-Həran adlı yəhudi həkim, Nəfis ibn Davud Təbrizi, Əfifəddin Fərac ibn Həzqiyəl ibn əl-Fərac əl-Yaqubi və İbrahim İbn əl-Müfəzəl (İbn əl-Sukkari) kimi alimlər hesab və ədəbiyyat, hikmət elmlərində tanınmışdır.^[134]

İlxanilər dövlətinin yaranması ilə İranın sənətində yeni bir dövr başladı. Bu dövrdə İlxanilər dövləti ilə Çin imperiyasının möhkəm əlaqələri sənətə güclü təsir göstərdi. İlxani sarayına çoxsaylı çinli rəssam və sənətkarlar gəldi, onlar öz unikal sənət üsullarını, həm naxış, həm də rəsm sahəsində gətirdilər. İranlı rəssamlar Çinli həmkarlarının işlərini təqlid edərək Çin çini, qab-qacaq və parçalardakı naxışları öz əsərlərinə daxil etdilər. İranlı vəzirlərin siyasi nüfuzunun tədricən artması, o cümlədən sənətdə rol oynaması İlxani sənətinə dərindən təsir göstərdi. Mərəğa və Təbrizdə böyük mədəniyyət mərkəzlərinin yaranması və bu şəhərlərdə böyük kitabxanaların yaradılması rəsm məktəblərinin inkişafına səbəb oldu. Hələ ki, alimlər bu mərkəzlərdə yaradılan kitabların böyük hissəsinə çata bilməsələr də, qalan az sayda nüsxələr, xüsusən "Camiʿ əl-təvərix" kitabının bəzi nüsxələri, rəsmlərin yenidən canlanmasına işarə edir. Bu dövrdə kitablarda səhifə üzərində böyük rəsmlərin çəkilməsi ənənəsi yarandı və rəssamlara geniş ərazi ayırmaq mümkün oldu ki, bu da əvvəlki dövrlərdə müşahidə olunmurdu. Bundan əlavə, tarix kitabları və ədəbiyyat əsərlərinin rəsm əsərləri ilə bəzədilməsi də canlandı. Mongollar bu dövrdən başlayaraq Şahnamənin rəngli nüsxələrinin yaradılmasını təşviq etdilər. Qalan nümunələrdən biri, "Dəmūt" adlanan və 14-cü əsrin ilk yarısında çəkilən 20 təsviri ilə məşhur olan Şahnamədir. Şahnamənin rəsm tərzində yaranan yeniliklər sonradan təmiz fars sənət üslubunun formalaşması yolunu açdı. Əbü Seyid xan dövründə isə "Əhməd Musa" adlı rəssam meydana çıxdı, o İran rəssamlığından Çin təsirlərini təmizləməyə çalışdı və böyük uğurlar əldə edərək bu sənətin Səfəvilər dövründə inkişafına zəmin hazırladı.^[135][136] Çin təsirini İslam rəssamlığında xüsusən insan fiqurlarında və ümumilikdə təbiət təsvirlərində görə bilərik: üzlərin forması, badam gözlər və qısa bədən quruluşu İlxani miniatürlərinin xarakterik xüsusiyyətləridir. Bulud, çiçək sapları, bitkilər və mifoloji heyvanlar kimi ornamentlər də Şərqi Asiya üslubunda olurdu. Mongolların həyatı əsasən müharibə ilə bağlı olduğundan, onların rəsm əsərlərinin əksəriyyəti döyüş səhnələrini və ya xanların ailələri və müşahidələri ilə portretlərini əks etdirirdi.^[136][137]

Rəsmdən başqa, bu dövrdə toxuculuq, xalça və bəzək sənətləri də inkişaf etdi. Avropalılar və digər xalqlar İlxani məhsullarını almağa can atırdılar.^[138] İlxanilər dövründə vəzir Rəşidəddin Həmədanı Təbriz yaxınlığında "Rübə əl-Rəşidi" adlı yeni bir qəsəbə yaratdı; burada sənətkarları və ustaları toplayaraq, 60 min cilddən ibarət böyük kitabxana qurdu. O, çox sayda əsərin kopiyasını və bəzəkli nüsxələrini yaratmaq üçün xətlər və təsvirçilərə böyük məbləğdə – 60 min dinar – sərf etdi.^[139] Çin təsirindən irəli gələn mozaika sənəti də İlxani dövrdə yayılmağa başladı.^[140] İslam dekorativ sənətlərində Çin təsiri güclənərək Bizans və Yunan təsirlərindən uzaqlaşdı. Əvvəllər İslam ornamentlərində əsasən bitki və həndəsi naxışlar üstünlük təşkil edirdisə, İlxanilər dövründə qədim İranın heyvan ornamentləri üstünlük qazandı. Qeyd etmək lazımdır ki, İslam dünyasının şərqində sənət mərkəzləri Mongol istilasından əvvəl əsasən Dəclə və Fərat vadisində yerləşirdi; lakin İlxani dövründə onların əksəriyyəti İranın şimalına köçdü.^[141] Mongol hakimiyyəti altında sənaye mərkəzləri ənənəvi keramika istehsalını davam etdirdi, lakin miqdar və texnika dəyişdi. Bu dövrdə ən məşhur dekorasiya və naxış sənəti ilə məşğul olan şəhərlər aşağıdakılardır: Qaşan, Gürcan, Nişapur, Səmərqənd, Sava, Məşhəd və Damğan.^[142]

İlxani dövründə monqol ordusu, Cengiz xan tərəfindən monqol və tatar tayfalarının birləşdirilməsindən sonra tətbiq edilən bölmələri qoruyub saxladı. Ordu on minliklərə bölünürdü ki, bu bölmələrə "toman" deyilir. Daha sonra bu bölmələr sayca azaldılaraq minlik, yüzlük və onluq hissələrə ayrılırdı. Hər bir bölməyə tək bir komandanlıq edirdi və bütün bölmələr İlxanın əmrinə tabe idi. Ordunun ön cərgəsində monqol xan nəslindən olan əmir-təbəqəsi yer alırdı, bu şəxslərə "nöyin" və ya "noyan" deyilir, ordu zabitləri isə "türxan" ləqəbi ilə çağırılırdı. Rütbələrin yüksəldilməsi yalnız bacarıq və səriştəyə əsaslanırdı, başqa amillər nəzərə alınmırdı. Monqollar ordularını bir mərkəzi hissə ("qul") və iki qanada – sağ və sol qanad – bölürdülər. Mərkəzi qüvvələr irəli və arxa qruplardan ibarət idi. İrəli cəbhə düşmənin hücumuna daha çox məruz qaldığından əsgərlər tam zirehlə təmin olunmuş, qılınc və nizə daşıyır, atlarını isə uyğun zirehlərlə qoruyurdular. Arxa cəbhənin əsgərləri isə yüngül silahlardan – yay və oxdan – istifadə edərək çevik hərəkət edirdilər.^[143]

Monqollar Çin sivilizasiyası ilə qonşuluqdan böyük fayda gördülər, Çinlərin müharibə sənətlərini öyrənərək müsəlmanlara qarşı apardıqları savaşlarda tətbiq etdilər. Məsələn, monqollar Çinlilərdən əsrlər öncə (Hicri 1-ci əsr / Miladi 7-ci əsr) tanınan barutdan istifadə etdilər və onu mühasirə olunan şəhərlərə və düşmən ordularına atılan bomba kimi tətbiq etdilər. Bundan əlavə, monqollar Çinli mühəndisləri əsir götürərək öz tərəflərinə işlətdilər və onların təcrübəsindən faydalandılar.^[143]

Monqol imperiyası geniş əraziləri əhatə etdiyindən, orduları və səfirləri ölkələrdə müntəzəm hərəkət etdiyindən əlaqə üçün poçt stansiyaları – "yam" adlanan məntəqələr – yaradıldı ki, bütün yolları birləşdirən əlaqə halqası olsun.^[144]

Monqollar hər hansı bir əraziyə hücum etməzdən əvvəl, hücum planını Qurultayda müzakirəyə çıxarırdılar. Qərar qəbul edildikdə casuslarını düşmən ölkəsinə göndərir, orada ordunun vəziyyətini, şəhər qalalarını yoxlayırdılar. Toplanmış məlumatlar geri gətirilir və ordu komandanlarına təqdim edilirdi. Sonra İlxan o vilayət hökmdarlarına və şəhər sakinlərinə təslim olmağı təklif edən elçilər göndərirdi. Əgər təslim olmaqdan imtina edilsəydi, monqol ordusu hücuma keçir və şəhərə yaxınlaşanda son dəfə sakinlərə itaətə çağırış edilirdi. Şəhər ağsaqqalları və böyük adamları monqolların hədiyyələrini qəbul edib, ordunun ərzaq və ehtiyaclarını təmin edəcəklərini vəd etsələr, monqollar onlara zərər vermir, şəhərə öz tayfalarından bir hakimi təyin edirdilər. Hakimə İlxanın möhürlü fərmanı (yarlıq) verilirdi ki, hörmət və nüfuz qazana bilsin. Bu möhür ya qara mürəkkəblə ("Qara Təmğa"), ya da qızıl mürəkkəblə ("Altun Təmğa") yazılırdı. Fərman möhürləmək üçün məsul şəxsə "Təmğaci" deyirdilər. Təslimçilik tam itaət demək idi və sakinlərdən şəhərin və ya ərazinin məhsullarının ondan biri monqollara verilməli idi.^[144]

Əgər sakinlər müqavimət göstərib döyüşə davam etsəydilər və monqollar kiçik itkilərlə şəhəri tutsaydılar, döyüşü davam etdirə bilmədikdə şəhər əhalisini kişi-qadın, yaşlı-gənc fərq qoymadan qırardılar. Əmək sahiblərini və sənətkarları əsir götürüb paytaxtlarına aparır, bəzilərini döyüşçü kimi silahlandıraraq "Həşər" adlı qeyri-rəsmi qoşun yaradırdılar. Döyüş sonrası qənimətlər ədalətlə əsgərlər arasında paylanırdı.^[144]

İlxani monqolları Yaxın Şərqdə mühüm mədəni və mədəniyyət aspektlərində dərin iz buraxmışlar. Ən əsas xüsusiyyətlərdən biri İranın ərəb qonşuluğundan ayrılıb özünəməxsus mədəni yol tutmasıdır. Dindən baxdıqda, bəzi tədqiqatçılar hesab edirlər ki, İlxani dövlətinin süqutu siyasi xaos və qarışıqlıq şəraiti yaradaraq şiə məzhəbinin yayılmasına şərait yaratdı. Eyni zamanda, şiə təlimlərindən təsirlənmiş və onların inancları ilə zənginləşmiş tasavvuf (sufi) hərəkatları da yayıldı; məsələn, Hərufiə hərəkatı^[145] ki, onun qurucusu Fəzlullah Naimi Əstərabadi idi və Səfəvilik hərəkatı, qurucusu isə İlxanlar dövründə böyük nüfuza sahib olmuş şeyx Səfiəddin Ərdəbili idi.^{[ْ 25]}

Bu hərəkatlar siyasi parçalanmadan faydalanaraq özlərini yenidən təşkil etdilər və VIII və IX hicri əsrlərində (miladi 14–15-ci əsrlər) miras qalmış şiə irsini canlandırdılar. Həmin dövrdə İranın mərkəzində, Anjudan bölgəsində, bəzi Nizari imamlarının (nizariyyə) ortaya çıxdığı da müşahidə olundu, lakin onlar öz kimliklərini gizli saxlayırdılar. Zaman keçdikcə şiəlik İran İslamının milli formasına çevrildi və bu, X hicri əsrin əvvəllərində Səfəvilər dövlətinin qurulması ilə təsdiq olundu.^[145]

Eyni zamanda ərəb dili İranın ədəbiyyat və elm dili kimi nüfuzunu itirməyə başladı və onun yerini fars dili aldı.^{[ْ 26]}

Sitat səhvi: Yanlış <ref>teqi; adsız istinadlar məzmuna sahib olmalıdır

• Elxani hökmdarlarının siyahısı

Sitat səhvi: " ْ " adlı qrup üçün <ref> teqləri mövcuddur, lakin müvafiq <references group="ْ"/> teq tapılmadı
Sitat səhvi: " 1 " adlı qrup üçün <ref> teqləri mövcuddur, lakin müvafiq <references group="1"/> teq tapılmadı
Sitat səhvi: " citation " adlı qrup üçün <ref> teqləri mövcuddur, lakin müvafiq <references group="citation"/> teq tapılmadı
Sitat səhvi: " primary " adlı qrup üçün <ref> teqləri mövcuddur, lakin müvafiq <references group="primary"/> teq tapılmadı