Ənuşirəvan İbrahimi (12 may 1926, Astara, Gilan ostanı – 13 sentyabr 1987, Tehran) — siyasətçi, repressiya qurbanı. 21 Azər hərəkatının iştirakçısı Azərbaycan Demokrat Firqəsi Mərkəzi Komitəsinin üzvü, Tudə Partiyasının İdarə Heyətinin üzvü.
Ənuşirəvan İbrahimi | |
---|---|
![]() | |
Tudə Partiyasının İdarə Heyətinin üzvü | |
1981 – 1987 | |
Azərbaycan Demokrat Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin üzvü | |
Şəxsi məlumatlar | |
Doğum tarixi | 12 may 1926 |
Doğum yeri | |
Vəfat tarixi | 13 sentyabr 1987 (61 yaşında) |
Vəfat yeri | |
Partiya | |
Təhsili | |
Fəaliyyəti | siyasətçi, tarixçi |
![]() |
1982-ci ildə siyasi fəaliyyətinə görə həbs olunub, 1987-ci ildə Tehranda Evin həbsxanasında edam olunub.
Azərbaycan Milli Hökumətinin baş prokuroru Firudin İbrahiminin qardaşıdır.
Ənuşirəvan Qəni oğlu İbrahimi 1926-cı il mayın 12-də Astarada anadan olub.[1][2] İbtidai təhsilini Astarada almağa başlasa da atası Nəhavəndə sürgün edildiyi üçün təhsilini orada davam etdirib.[3][4]1943-cü ildə Tudə Partiyasının gənclər təşkilatına üzv olub.[4][5] Azərbaycanda 21 Azər hərəkatı qalib gəldikdən sonra burada Azərbaycan Milli Hökuməti quruldu. Bundan sonra Ənuşirəvan İbrahimi Təbrizə gələrək burada təsis edilmiş Polis Akademiyasında təhsil almağa başlayıb.[3]
1946-cı il dekabrın 5-də Miyanə istiqamətində hücum edən şah qoşunları fədailər tərəfindən dayandırıldı.[6] Azərbaycanın müxtəlif ərazilərindən insanlar silahlanmaq və şah qoşununa qarşı mübarizə aparmaq üçün Milli Hökumətə müraciətlər edirdilər.[7][8] Bundan sonra Pişəvərinin rəhbərliyi ilə Müdafiə Komitəsi quruldu.[9][10] Komitənin ilk işi Təbrizdə hərbi vəziyyət elan edib, "Babək" adlı könüllü dəstələr qurmaq oldu.[7][9][11] Ənuşirəvan İbrahimi də öz qardaşı Firudin İbrahimi ilə birlikdə bu dəstələrin təşkilində iştirak edib.[12] Könüllü dəstələrə ilk etapda 600 nəfər üzv oldu.[10][13]
1946-cı il dekabrın 11-dən etibarən İran ordusu iri şəhərlərə girməzdən əvvəl bu şəhərlərdə ərbabların quldur dəstələri eləcə də mülki geyimli jandarmalar qırğınlar törətməyə başladılar.[14][15] Bu dəstələr Tehran radiosu tərəfindən "İran vətənpərvərləri" adlandırılırdılar.[15] Dəstələrin əsas məqsədi demokratların məhv edilməsi və şah qoşununun şəhərlərə girişini təmin etmək idi.[14][15] Təbriz və Azərbaycanın digər şəhərləri talana və qırğınlara məruz qaldılar.[16][14] Azərbaycan Milli Hökuməti süqut etdi.[17][18] Minlərlə insan həbs olundu. Baş verən qırğınlarda ADF üzvləri, fədailər eləcə də tanınan şairlərdən Əli Fitrət, Sədi Yüzbəndi, Cəfər Kaşif və Məhəmmədbağır Niknam qətlə yetirildilər.[19][20][21] 1946-cı il dekabrın 14-də ABŞ və Böyük Britaniya tərəfindən dəstəklənən İran ordusu Təbrizə daxil oldu.[22][23] Bundan sonra da qırğınlar və talan davam etdi.[16][23]
Qardaşı Firudin İbrahiminin tapşırığı ilə ailəsini Sovet Azərbaycanına keçirən Ənuşirəvan İbrahimiyə geri qayıtmağa icazə verməyiblər.[24] Bakıya gəldikdən sonra Bakı Dövlət Universitetinə daxil olub və tarix üzrə təhsil alıb.[24] Moskvada "İran Xalq Partiyasının 1944–1946-cı illərdə irticaya qarşı mübarizəsi (İXP-nin parlamentdə və hökumətin tərkibində fəaliyyəti timsalında)" adlı dissertasiya işini müdafiə edərək alimlik dərəcəsi qazanıb.[24] 1947-ci ildə Bakıda Azərbaycan Demokrat Partiyasının Mərkəzi Komitəsi bərpa olundu.[25] Ənuşirəvan İbrahimi də partiyanın işində fəallıq göstərir və onun mərkəzi komitəsinə seçilir.[4][26] Dəfələrlə ADF-nin cavanlar təşkilatı adından dünya demokrat cavanlarının beynəlxalq konfrans və seminarlarında iştirak edib.[26][27]
1953-cü il avqustun 28-də İranda baş vermiş dövlət çevrilişindən sonra rejiminin təhlükəzislik qüvvələri tərəfindən şiddətli təqiblərə məruz qalan Tudə Partiyası rəhbərləri və üzvləri xaricə mühacirət edirlər.[28] 1960-cı il avqust ayının 1–2-də ADF və İXP MK-nın üzvlərinin iştirakı ilə "Vəhdət konfransı" keçirilir və ADF öz adını və MK-sını saxlamaq şərtilə İXP-nin Azərbaycan Əyalət komitəsi kimi təsdiq olunur.[29] Konfransın qərarı ilə Şərqi Almaniyada siyasi fəaliyyətlə məşğul olan Əmirəli Lahrudi Azərbaycana qayıdır və onun yerinə Berlinə Ənuşirəvan İbrahimi göndərilir.[29] O, 1978–1979-cu illər inqilabı baş verənə kimi İXP İcraiyyə Heyətinin üzvü olaraq bu partiyanın İranla qonşu olan Türkiyə, Hindistan və bu kimi bir neçə ölkədə olan təşkilatlarının işlərinə rəhbərlik edib.[29]
İran İslam İnqilabı nəticəsində şahlıq rejimi devrildikdən sonra Ənuşirəvan İbrahimi Şərqi Almaniyadan İrana gəlib.[4][30][31] İXP-nin şəhər, vilayət və əyalət təşkilatları bütün ölkə üzrə fəaliyyətini bərpa edərək işə başlayır.[31] Ənuşirəvan İbrahimi da Təbrizdə İXP-nin Azərbaycan Əyalət Təşkilatının — Azərbaycan Demokrat Firqəsinin katibi kimi fəaliyyətə başlayıb.[31] Bu dövr ərzində firqənin rəsmi mətbu orqanı olan "Azərbaycan" qəzeti fəaliyyətini bərpa edib.[31][32] "Yoldaş" və "Dədə Qorqud" jurnalları nəşrə başlayıb.[33] 300-dən çox üzvü olan ""Azərbaycan şairlər və yazıçılar cəmiyyəti" yaradılıb.[33][34]
1981-ci ildə Tehranda baş tutmuş Tudə Partiyasının 17-ci plenumunda partiyanın idarə heyətinə 9 nəfər seçilir.[35] Onlardan biri də Ənuşirəvan İbrahimi olub.[5][27][35] 1982-ci ilin əvvəllərində 3.000-dən çox firqə üzvü, eləcə də Tehranda olan Ənuşirəvan İbrahimi və mərkəzi komitənin digər üzvləri həbs olunub.[36] Ənuşirəvan İbrahimi 1987-ci il sentyabrın 13-də Tehrandakı "Evin" həbsxanasında edam olunub.[27] Tehranın şərq hissəsində yerləşən Misgərabad qəbiristanlığında edam olunmuş digər solçularla birlikdə dəfn edilib.[27]
Ənuşirəvan İbrahiminin atası Qəni İbrahimi Fatimə Şirvani ilə ailə qurub. Bu evlilikdən 3 qız 2 oğlan övladları olub.[37] Qəni İbrahimi siyasətlə məşğul olub.[38] 1918-ci ildə Ədalət Partiyasının Astara şöbəsini təsis edib.[39][40] 1920-ci il iyul ayında Ənzəli şəhərində Ədalət partiyasının ilk konqresində iştirak etdikdən sonra İran Kommunist Partiyasının Astara şöbəsini təsis edib.[38][40] Siyasi fəaliyyətinə görə daim təqib olunub. 1931-ci ildə həbs olunub. Ərdəbilədə saxlanıldığı müddətdə işgəncələrə məruz qalıb. Sirr verməsin deyə özünü yandıraraq intihar edib. Amma onu xilas edə biliblər.[41][42] Daha sonra isə Təbrizə aparılıb.[43] Bir müddət Təbrizdə həbsxanada cəza çəkdikdən sonra Tehranda yerləşən Qəsri Qacar həbsxanasına köçürülüb.[38] 2 il sonra xəstələndiyi üçün Nəhavənd şəhərinə sürgün edilib.[44] Sürgündə olmasına baxmayaraq fəaliyyətini davam etdirib.[38] 1941-ci ildə Tudə Partiyası qurulduqdan sonra partiyanın Nəhavənd şöbəsini yaradıb.[40] 1946-cı ilin dekabr ayında yenidən həbs olunub.[45] Həbsdə ikən ağır işgəncələrə məruz qalıb.[38] 1958-ci ilin dekabr ayında azadlığa buraxıldıqdan sonra zəhərlənərək öldürülüb.[38]
Qardaşı Firudin İbrahimi jurnalist və hüquqşünas olub.[46][47][48] Azərbaycan Demokrat Firqəsinin Mərkəzi Komitəsinin üzvü[49] və Azərbaycan Milli Hökumətinin baş prokuroru olub.[50][51] "Azərbaycanın qədim tarixi haqqında", "Sülh uğrunda" kitablarını yazıb.[52] Şah qoşunu Təbrizə daxil olduqdan sonra Təbrizi tərk etməyib. 4 fədai ilə birlikdə Azərbaycan Demokrat Firqəsinin Mərkəzi Komitəsinin binasında səngər quraraq bir neçə gün onlara və qarətçilərə qarşı döyüş aparıb.[53][54] 1946-cı il dekabrın 15-də güllələri bitdiyi üçün həbs olunublar.[54] 1947-ci ilin may ayının 22-də Təbrizdə, Gülüstan bağında dar ağacından asılıb.[55][56][57][58]
Bakıda Rəfiqə xanım Axundova ilə ailə qurub.[26] Bu evlilikdən Firudin, Fuad və Fəramərz adlarında üç oğlu dünyaya gəlib.[26]
- ↑ Qasımi, Şapur. "Ənuşirəvan İbrahimi və Firudin İbrahimi anayasası!". Hürriyyət qəzeti. 2022-06-28. səh. 14. İstifadə tarixi: 2025-01-17.
- ↑ Hüseynov, Rafael. "Azadlığa aparan yolun bələdçisi". 525-ci qəzet. 2023-11-18. İstifadə tarixi: 2025-02-12.
- ↑ 1 2 Bayramzadə, 2021. səh. 134
- ↑ 1 2 3 4 "رفیق شهید انوشیروان ابراهیمی: «من تا آخرین لحظه از آرمانم و حزبم دفاع میکنم»". حزب توده ایران (fars). 2008-09-16. 2024-05-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-02-12.
- ↑ 1 2 "Bu gün görkəmli inqilabçı Ənuşirəvan Qəni oğlu İbrahiminin anım günüdür". Azərbaycan Demokrat Firqəsi. 2023-09-13. 2024-10-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-02-12.
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 437
- ↑ 1 2 Həsənli, 2006. səh. 438
- ↑ Rəhimli, 2009. səh. 100
- ↑ 1 2 Sultanlı, 2010. səh. 83
- ↑ 1 2 Hasanli, 2006. səh. 366
- ↑ Atabaki, 2000. səh. 172
- ↑ Bayramzadə, 2021. səh. 135
- ↑ Rəhimli, 2003. səh. 143
- ↑ 1 2 3 Hasanli, 2006. səh. 373
- ↑ 1 2 3 Balayev, 2018. səh. 36
- ↑ 1 2 Duqlas, Vilyam. Strange lands and friendly people (ingilis). Nyu-York: Harper & Brothers Publishers. 1951. 45.
- ↑ Lenczowski, George. United States' Support for Iran's Independence and Integrity, 1945–1959 (ingilis). 401. Annals of the American Academy of Political and Social Science. 1972. 49. doi:10.1177/000271627240100106. ISSN 0002-7162.
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 445
- ↑ Balayev, 2018. səh. 137
- ↑ Əmirov, 2000. səh. 51
- ↑ Əliqızı, 2001. səh. 24
- ↑ McEvoy, Joanne; O'Leary, Brendan. Power Sharing in Deeply Divided Places. Filadelfiya: University of Pennsylvania Press. 2013. 191. ISBN 9780812245011.
- ↑ 1 2 Həsənli, 2006. səh. 448
- ↑ 1 2 3 Bayramzadə, 2021. səh. 138
- ↑ Qəribli, 2014. səh. 185
- ↑ 1 2 3 4 Bayramzadə, 2021. səh. 140
- ↑ 1 2 3 4 Səməd Bayramzadə. "Ənuşirəvan Qəni Oğlu İbrahimi (12.05.1926 – 13.09.1987)" (az.). azerbaycan-ruznamesi.org. 2021-03-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31.03.2021.
- ↑ Bayramzadə, 2021. səh. 141
- ↑ 1 2 3 Bayramzadə, 2021. səh. 142
- ↑ Ənvər Yusifoğlu. "Dar Ağacında heykəlləşən milli qürur" (az.). Ədalət qəzeti. 21.09.2018. 31.03.2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31.03.2021.
- ↑ 1 2 3 4 Bayramzadə, 2021. səh. 143
- ↑ Hüseynov, Rafael. "Tarix döngəsində dönüklər və dönməzlər aralığında". 525-ci qəzet (az.). 2023-07-13. 2023-07-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-02-12.
- ↑ 1 2 Bayramzadə, 2021. səh. 145
- ↑ Abdulla, Əmir Haşımi. "Azərbaycan Demokrat Firqəsi Milli Hökumət idealını yaşadır". Xalqqazeti.az (az.). 2023-12-30. İstifadə tarixi: 2025-02-12.
- ↑ 1 2 Bayramzadə, 2021. səh. 147
- ↑ Bayramzadə, 2021. səh. 148
- ↑ Bayramzadə, Səməd. Cənubi Azərbaycan millidemokratik hərəkatında Ənuşirəvan İbrahimi siması (PDF) (az.). Bakı: Metafizika jurnalı. 2021. 134.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 "راه توده ـ فریدون ابراهیمی دادستان ستمدیدگان آذربایجان ایران". www.rahetudeh.com. 2024-05-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-14.
- ↑ سردبیر. "۲۹ آبان، سالروز ولادت «فریدون ابراهیمی»". آراز نیوز (fars). 2024-11-19. İstifadə tarixi: 2025-01-14.
- ↑ 1 2 3 "İran Tudə Partiyasının Məktubu | Azərbaycan Demokratik Firqəsi". web.archive.org. 2022-03-28. Archived from the original on 2022-03-28. İstifadə tarixi: 2025-01-10.
- ↑ Dehqan, 1988. səh. 18
- ↑ Behzadi, 2004. səh. 45
- ↑ "راه توده ـ فریدون ابراهیمی دادستان ستمدیدگان آذربایجان ایران". www.rahetudeh.com. 2024-05-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-14.
- ↑ Qəribli, 2014. səh. 170
- ↑ Bayramzadə, Səməd. "Firidun İbrahimi: həyat və yaradıcılığından örnəklər: 2-ci yazı". Xalq Cəbhəsi qəzeti. 2020-02-11. səh. 14. İstifadə tarixi: 2025-01-17.
- ↑ Tudə XVII, 2020. səh. 149
- ↑ Ələkbərli, 2021. səh. 221
- ↑ Rəhimli, 2009. səh. 50
- ↑ Çeşmazər, 1986. səh. 70
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 167
- ↑ Rəhimli, 2003. səh. 77
- ↑ Mustafayev, 1998. səh. 92
- ↑ Kərimi, Səadət. "Azadlıq aşiqi, gerçək vətənpərvər, fədakar istiqlal mücahidi". 525-ci qəzet. 2018-10-17. səh. 6. İstifadə tarixi: 2025-01-14.
- ↑ 1 2 Həsənli, 2006. səh. 449
- ↑ Qəribli, 2014. səh. 174
- ↑ Mərəndli, 2017. səh. 348
- ↑ Cavid, 2005. səh. 67
- ↑ Şəmidə, 1961. səh. 164
- Atabaki, Touraj. Azerbaijan: Ethnicity and the Struggle for Power in Iran (ingilis). London: I.B.Tauris. 2000. səh. 288. ISBN 9781860645549.
- Balayev, Xaqan. Azərbaycanın sosial-siyasi həyatında cənublu mühacirlərin iştirakı (1947-1991) (az.). Bakı: Elm və təhsil nəşriyyatı. 2018. səh. 198. ISBN 9789952370911.
- Bayramzadə, Səməd. Cənubi Azərbaycan milli-demokratik hərəkatında Ənuşiravan İbrahimi siması (PDF) (az.). IV. Bakı: Metafizika jurnalı. 2021. səh. 178. ISSN 2617-751X.
- Behzadi, Behzad. Demokratik Azərbaycan - Azərbaycanda 1324-1325-ci illərdə baş vermiş hadisələrə baxış (fars). Tehran: Düzgün xəbər nəşriyyatı. 2004. səh. 0.
- Cavid, Salamulla. O günün həsrəti ilə (PDF) (az.). Bakı: Yurd nəşriyyatı. 2005. səh. 63. 2021-07-28 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-01-10.
- Çeşmazər, Mirqasım. Azərbaycan Demokrat Partiyasının yaranması və fəaliyyəti (PDF) (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 1986. səh. 121. Archived from the original on 2023-05-02. İstifadə tarixi: 2024-11-29.
- Dehqan, Məhəmməd. On il Qəsri Qacarda (az.). Bakı: Yazıçı nəşriyyatı. 1988. səh. 144.
- Əliqızı, Almaz. Azadlıq və istiqlal poeziyası (PDF) (az.). Bakı: Bakı Dövlət Universiteti nəşriyyatı. 2001. səh. 160. ISBN 9789952817607. 2025-01-28 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-03-14.
- Ələkbərli, Faiq. Azərbaycan türk fəlsəfi və ictimai fikir tarixi: XIX-XX əsrlər (az.). III. Bakı: Elm və təhsil nəşriyyatı. 2021. səh. 684. ISBN 978-9952-81-76-0-7. 2024-12-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-25.
- Əmirov, Sabir. Cənubi Azərbaycan milli-demokratik ədəbiyyatı (1941-1990) (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 2000. səh. 257. ISBN 5806612600.
- Hasanli, Jamil. At the Dawn of the Cold War: The Soviet-American Crisis over Iranian Azerbaijan, 1941–1946 (az.). Lanham: Rowman & Littlefield Publishers. 2006. səh. 416. ISBN 978-0742540552.
- Həsənli, Cəmil. Güney Azərbaycan:Tehran - Bakı - Moskva arasında (PDF) (az.). Bakı: Diplomat nəşriyyatı. 1998. səh. 324. 2024-12-04 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-11-28.
- Həsənli, Cəmil. СССР-Иран: Азербайджанский кризис и начало холодной войны: 1941-1946 гг (PDF) (rus). Moskva: Герои Отечества. 2006. səh. 560. ISBN 5910170120. 2024-12-21 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-11-28.
- Qəribli, İslam. Ədəbiyyat sərhəd tanımır (az.). Bakı: Elm və təhsil nəşriyyatı. 2014. səh. 262.
- Mərəndli, Barış. "21 Azər" soyqırımı: 1946-1947-ci illərdə Cənubi Azərbaycanda kütləvi qırğınlar (az.). Bakı: Elm və təhsil nəşriyyatı. 2017. səh. 376. ISBN 9789952831283. 2024-12-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-03.
- Mustafayev, Vidadi. Cənubi AzərbaycanMilli Şüur (XX əsrin birinci yarısında) (PDF) (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 1998. səh. 200. 2024-04-17 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-01-10.
- Rəhimli, Əkrəm. Güney Azərbaycan milli-demokratik hərəkat (1941-1946) (az.). Bakı: Meqa nəşriyyatı. 2003. səh. 207. 2024-12-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-26.
- Rəhimli, Əkrəm. Mübarizə burulğanlarında keçən ömür: Seyid Cəfər Pişəvəri (az.). Bakı: Nurlar NPM. 2009. səh. 400. ISBN 9789952450064.
- Sultanlı, Vaqif. Güney Azərbaycan tarixi siyasi və kulturoloji müstəvidə (məqalələr toplusu) (az.). Bakı: Azərnəşr. 2010. səh. 172.
- Şəmidə, Əli. İranda fəhlə və həmkarlar hərəkatı (1941-1946) (az.). Bakı: Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı. 1961. səh. 181.
- Tudə, Əli. Əli Tudə: Həyatım xatirələrim (PDF) (az.). XVII. Bakı: Azərbaycan Nəşriyyatı. 2020. səh. 384. 2024-08-06 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-01-20.