|
Erkən Dövr
Tarix və Ənənələr
Məzhəblər və Hərəkatlar
Əsas mövzular
|
 |
Əhdi-ətiq[1] və ya Əski Əhd[2] — Xristianların müqəddəs kitabı Bibliyanın həcmcə daha böyük, birinci bölməsi. Həmçinin Yəhudilərin müqəddəs kitabı. 39 kitabdan ibarət olub, e.ə. 3–2 əsrlərdə tamamlanmışdır. Yəhudilər və xristianlar tərəfindən Müqəddəs Yazılar kimi qəbul olunur. Yəhudilər Əhdi-ətiqi Tanax adlandırırlar. Tanax (Əhdi-ətiq) 3 hissədən ibarətdir: Tövrat (תּוֹרָה Tora), Peyğəmbərlər (נְבִיאִים Nəviim) və Yazılar (כְּתוּבִים Kətuvim). "Tanax" adı bu üç hissənin ibrani dilindəki baş hərflərinin birləşməsindən meydana gələn sözdür (Ta-Na-X).
İudaizmdə (Tanaxda) və xristianlıqda (Əhdi-ətiqdə) kitabların sıralanma və kateqoriyalara bölünmə ənənələri fərqlidir.
| Tanax | Əhdi-ətiq |
|---|---|
| Tövrat: Yaradılış Çıkış Levililər Saylar Qanunun Təkrarı |
Tövrat: Yaradılış Çıkış Levililər Saylar Qanunun Təkrarı |
| Peyğəmbərlər: Erkən peyğəmbərlər: Yeşua Hakimlər 1 Şamuel 2 Şamuel 1 Padşahlar 2 Padşahlar Axır peyğəmbərlər: Yeşaya Yeremya Yezekel Kiçik peyğəmbərlər: Huşə Yoel Amos Acdiya Yunus Mikeya Nahum Habaqquq Sefanya Haqqay Zəkəriyyə Malaki |
Tarixi kitablar: Yeşua Hakimlər Rut 1 Şamuel 2 Şamuel 1 Padşahlar 2 Padşahlar 1 Salnamələr 2 Salnamələr Ezra Nehemya Ester |
| Yazılar: Zəbur Süleymanın Məsəlləri Əyyub Nəğmələr Nəğməsi Rut Mərsiyələr Vaiz Ester Daniel Ezra Nehemya 1 Salnamələr 2 Salnamələr |
Poetik kitablar: Əyyub Zəbur Süleymanın Məsəlləri Vaiz Nəğmələr Nəğməsi |
| Peyğəmbərlərin kitabları: Yeşaya Yeremya Mərsiyələr Yezekel Daniel Huşə Yoel Amos Acdiya Yunus Mikeya Nahum Habaqquq Sefanya Haqqay Zəkəriyyə Malaki |
  |
|
Yəhudilik fəlsəfəsi
Dini mətnlər
Müqqədəs şəhərlər
Dini şəxsiyyətlər
Musəvilik həyat tərzi
Məktəblər
Dini rollar
Dini tikililər
Etnik bölünmələr
Musəvi məzhəbləri
Dini obyektlər
Digər dinlərlə əlaqələr
|
Əhdi-ətiq, xüsusən yunan dilinə tərcüməsi Septuaginta erkən xristian kilsəsinin Müqəddəs Yazıları idi. Sinoplu Markion (təqr. 100–160) kimi Əhdi-ətiqi rədd edən müəllimlər Kilsə tərəfindən qəbul edilmirdi.[3] İsa Məsih Özü Əhdi-ətiqin əbədi olaraq Müqəddəs Yazı olacağını öyrədirdi.[4] Xristianlığın Əhdi-ətiqə münasibətini məşhur kilsə atası Avqustinin sözü ilə yekunlaşdırmaq olar: "Novum Testamentum in Vetere latet, Vetus Testamentum in Novo patet" – latın dilindən tərcümə: Yeni Əhd (Əhdi-cədid) Əski Əhddə gizlənmişdir, Əski Əhd (Əhdi-ətiq) Yeni Əhddə aşkar olmuşdur.[5]
Əhdi-ətiqin birinci kitabında rəvayət edilən hekayələr orta əsr xristian fəlsəfəsindəki kosmoqonik görüşlərin formalaşmasında xüsusi rol oynamışdır. Burada Tanrı tərəfindən dünyanın yaradılması hekayəsi müstəsna rol oynamışdır (Yaradılış 1). Burada həmçinin insanın da yaradılması haqqında söhbət açılır. Bu mövzu həmin kitabın ikinci fəslində də bir qədər fərqli tərzdə rəvayət edilir.
Yaradılış kitabının 3-cü fəslində Arxivləşdirilib 2014-06-27 at the Wayback Machine ilk insanların (Adəm və Həvvanın) qadağan olunmuş ağacdan meyvə yeməsi, bunun nəticəsində onların ilk dəfə günaha batmaları və cənnətdən qovulmaları haqqında rəvayətlər vardır.
Bu rəvayətlər eyni zamanda xristian antropologiyasının da əsasını təşkil etmişdir. Belə ki, xristian təlimində Adəm və Həvva, qadağan olunmuş ağacdan meyvə yedikləri üçün, günaha batdıqlarından sonra cənnətdən qovuldular və bu səbəbdən, onlardan törənən bütün bəşəriyyət, əcdadlarının bu ilkin günahına görə məsuliyyət daşıyır. Deməli insanlar bu dünyada günahkar doğulurlar.
Ancaq xristian ilahiyyatında ilk günahdan azad olmaq da mümkündür. Bunun üçün İsaya bir Tanrının oğlu, onun əbədi Sözü (Loqos) kimi inanmaq lazımdır. Çünki onun simasında Tanrı dünyaya insan obrazında gəlmiş, insanlığın günahlarını öz üzərinə götürmüş və könüllü olaraq insanlar naminə ölümü qəbul etmişdir. Bu səbəbdən ona iman edənlər ilk günahdan azad olurlar, öz həyatını Tanrıya ibadətlərdə keçirirlər, xeyirxahlıq edirlər, şərdən uzaqlaşırlar.
Tanrının var olması və gözəgörünməz olması (Çıxış 3:14; 33:20.), əqllə və duyğu ilə dərk olunmaması (Qanunun təkrarı 4:11–19) xristian filosoflarının tez-tez istinad etdiyi mövzulardandır. Bu mövzu bəzi hallarda yeni platonçu üslubda yozulurdu. Xristian etikasının əsasını isə "Çıxış" kitabının 20-ci fəslində olan 10 ehkam təşkil edir.
Orta əsr xristian fəlsəfəsinin ən yayılmış mövzularından biri şərin təbiəti haqqında olan düşüncələr, Tanrının bu şəri törətməməsi, ondan uzaqlaşması mövzusu (teodiseya) idi. Bu problemin həll olunmasından ötrü, Əhdi-ətiqin "Əyyub" kitabına tez-tez müraciət edilirdi. Xeyir, şər, günah problemləri peyğəmbər Davuda aid edilən "Zəbur" kitabında da hallanmaqdadır. Burada bu problemlərin həlli isə, Tanrı tərəfindən göndərilmiş şəxsiyyətlə və gələcəkdə olacaq ədalətli İlahi mühakimə ilə bağlanır (Zəbur 2).
Xristian fəlsəfəsində ən çox hallandırılan başqa mövzulardan biri də bu dünyanın müvəqqəti, keçici olmasıdır. Bu məsələ isə həyatın mənası, ölümə münasibət kimi problemləri ortalığa çıxarırdı. Bu suallar haqqında düşünən mütəfəkkirlər isə bir çox hallarda Əhdi-ətiqin "Vaiz" kitabına müraciət etmişdirlər.
Əhdi-ətiqin Azərbaycan dilinə ilk tərcüməsi 1891-ci ildə əski ərəb əlifbası ilə çıxmışdır. 1975-ci ildə Bibliya Tərcümə İnstitutu (The İnstitute for Bible Translation) Mirzə Xəzərə müraciət edib, Bibliyanın müasir Azərbaycan dilinə yeni tərcüməsini hazırlamaq işini ona tapşırmışdır. 1982-ci ildə Əhdi-cədidin yeni tərcüməsi nəşr olunmuş və 1984-cü ildə Mirzə Xəzər Əhdi-ətiqin tərcüməsini bitirmişdir. Ancaq onun tərcüməsi indiyədək çap olunmadan qalır. 1995-ci ildən başlayaraq Müqəddəs Kitab Şirkəti Əhdi-ətiqi Azərbaycan dilinə yenidən tərcümə etməyə başladı. Əhdi-ətiqin ayrı-ayrı kitabları tərcümə edilərək qismən çap olundu: 1999-cu ildə Rut və Yunus, 2000-ci ildə Yaradılış və Süleymanın Məsəlləri kitabları, 2004-cü ildə isə Zəbur və Əhdi-ətiq Kitabı bütünlüklə nəşr olunmuşdur.[6]
- ↑ Иврит дили // Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [10 ҹилддә]. IV ҹилд: Елдәҝәз—Итабира. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1980. С. 369.
- ↑ Султан-Меджид Ганиев, Русско-татарский словарь, Баку, 1909
- ↑ Александр Мень. Словарь по библиологии. "Маркион Синопский"
- ↑ Bax: Matta 5:17–18; Luka 16:17; 24:44 və s.
- ↑ Хаммел Г. Христос в Ветхом завете. Часть I. Единство Ветхого и Нового завета http://www.gumer.info/bogoslov_Buks/bogoslov/hammel/01.php Arxivləşdirilib 2022-01-18 at the Wayback Machine
- ↑ Bax: Müqəddəs Kitab. Əhdi-ətiq və Əhdi-cədid. Müqəddəs Kitab Şirkəti, Bakı 2009. Səh. i-ii
- Müqəddəs Kitab (Əhdi-ətiq və Əhdi-cədid). Müqəddəs Kitab şirkəti. Bakı, 2009.
- Əhdi-ətiq onlayn: http://www.bible.az
- Əhdi-ətiq onlayn: http://www.korpu.net/BibleNorth.html Arxivləşdirilib 2013-09-18 at the Wayback Machine
- Aydın Əlizadə [ölü keçid] (2007). Xristianlıq: tarix və fəlsəfə. Bakı: Əbilov, Zeynalov və qardaşlar, s. 15–18. ISBN 5-87459-013-7 [ölü keçid]. 2016 tarixində arxivləşdirilib. 2016–08–16 tarixində istifadə olunub. (2.1 "Əhdi-ətiq xristian fəlsəfəsində" yarımfəsililinin mənbəyi).
- Энциклопедия Кругосвет. Ветхий Завет. http://www.krugosvet.ru/enc/kultura_i_obrazovanie/religiya/VETHI_ZAVET.html
- Статья "Ветхий Завет" в Православной энциклопедии "Азбука веры". http://azbyka.ru/dictionary/03/vethiy_zavet-all.shtml