Üçdənizlilik məfkurəsi

Tarix boyu bu plan mərhələlərdən keçmiş və bəziləri qonşu dövlətlərin cəlb edilməsini nəzərdə tutmuşdur. Təklif edilən çoxmillətli qurum Baltik, Adriatik və Qara dənizlər arasında yerləşən əraziləri özündə birləşdirmək məqsədi daşıdığından bu konsepsiya “Üçdənizlilik” və ya “Üçdənizarası torpaqlar” adlandırılır.

Ümumiyyətlə, Rusiyanın iştirakı olmadan, slavyan dövlətlərinin federasiyasının və ya konfederasiyasının yaradılması planları XIX əslin vvəlindən axırına kimi aktual olub^[4].

Birinci Dünya müharibəsindən sonra formalaşmış Üçdənizlilik məfkurəsinə əsasən, Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrindən ibarət planlaşdırılan^{[5][6][7][8][9]} federasiyada Baltikyanı dövlətlər (Litva, Latviya, Estoniya), Finlandiya^[10], Belarus, Ukrayna, Macarıstan, Rumıniya, Yuqoslaviya və Çexoslovakiya da yer almalı idi^[11][12]. Polyakca adı Międzymorze (polyakca "między" – "arasında" və "morze" – "dəniz" sözlərinin birləşməsindən olub “dənizlər arası” mənasını verir) olan plan latınca "İntermarium" kimi qeyd edilib^[3]. Bu məfkurə (konsepsiya) üzə 3 dənizin arasındakı torpaqları nəzərdə tutduğuna görə, Azərbaycanca “üçdənizlilik” kimi təcrümə olunur.

Üçdənizliliklə təklif edilən federasiya Birinci Cahan cənginə qədər süqut etmiş Reç Pospolitanın ərazilərini əhatə etməli idi (sözügedən dövlət XVI əsrin sonlarından XVIII əsrin sonlarına qədər Polşa Krallığı Taxt-Tacı ilə Böyük Litva knyazlığını birləşdirməsi nəticəsində yaranmış, sonradan isə qonşu dövlətlər tərəfindən ilhaq olunmuşdu). Üçdənizlilik məfkurəsi Pilsudskinin digər geosiyasi planı olan kimi Rusiya İmperiyasının parçalanmasını və həmin imperiyanın ərazilərini itirməsini hədəfləyən “Prometeizm” ilə əlaqələndirilir^{[13][14][15][16]}.

Üçdənizlilik məfkurəsinə bəzi litvalılar bu planı yeni əldə olunmuş müstəqilliklərinə təhdid olaraq qiymətləndirib, bəzi ukraynalılar isə müstəqillik arzularına təhdid olaraq qəbul ediblər^[17][18][19]. Eyni zamanda, məfkurə Fransa tərəfindən dəstəklənsə də, əvvəl Rusiya Republikası, sonra isə SSRİ və bir çox Qərb dövlətləri ona qarşı çıxıb^[20][21][22]. Növbəti 20 ildə Pilsudskinin bu böyük layihəsi uğursuzluqla nəticələnib. Belə ki, Finlandiya istisna olmaqla (Finlandiya 1939-1940-cı illərdə SSRİ-Finlandiya müharibəsində ərazisinin bir hissəsini itirmişdir) Üçdənizlilər federasiyasına daxil edilməsi hədəflənən bütün ölkələr SSRİ və ya Üçüncü Reyx tərəfindən işğal olunub.

Polşa və Litva arasında əvvəl hərbi ittifaq və sonra isə birləşmə Tevton ordeni, Qızıl Orda və Böyük Moskva knyazlığı tərəfindən mövcud olan ümumi təhdidlərə qarşı birgə cavab addımı olaraq həyata keçirilmişdi. Bu ittifaq ilk dəfə 1385-ci ildə Krevo Birliyi^[23] ilə birlikdə təsis edilmiş və Polşa kraliçası Yadviqa ilə Litvanın Gediminidlər sülaləsindən olan əvvəl Böyük knyaz olmuş, sonra isə Vladislav II Yaqaylo adı ilə Polşa kralı olmuş Yaqaylonun nikahı ilə rəsmiləşdirilib.

Daha uzunmüddətli federasiya 1569-cu ildə Reç Pospolitanın yaradılması ilə meydana gəlmiş və 1795-ci ilə qədər, yəni onun üçüncü dəfə bölüşdürülməsi ilə başa çatıb. Beləliklə, Polşa-Litva ittifaqı ümumilikdə 410 il davam etmiş və Avropada ən böyük dövlət olmuşdur.

Reç Pospolitanın fəaliyyət göstərdiyi dövrdə Polşa–Litva–Moskva və ya Polşa–Litva–Rusin ittifaqının qurulması təklifləri irəli sürülmüş, hətta Reç Pospolita müəyyən müddət Rusiyanın bəzi hissələrinə nəzarət etmiş və uzun müddət Rusin dövlətinin böyük hissəsini idarə etmiş olsa da, bu təkliflər heç vaxt konstitusiya səviyyəsində həyata keçirilməyib.

1832-ci ilin noyabrında qalxmış üsyanla 1861-ci ilin yanvarında baş vermiş üsyan arasında Polşa-Litva krallığının yenilənmiş versiyasının dirçəldilməsi ideyası Parisdə Lambert otelində sürgün həyatı yaşayan şahzadə Adəm Yeji Çartorıski tərəfindən irəli sürülmüşdü^[24].

1827-ci ildə tamamladığı və 1830-cu ildə nəşr etdirdiyi Essai sur la diplomatie^[25] (Diplomatiya barədə esse) adlı kitabında Çartorıski aşağıdakıları qeyd edib:

“Cənuba və Qərbə hökmranlığını genişləndirən və təbiətinə görə şərq və şimaldan əlçatmaz olan Rusiya Avropa üçün daimi təhdid mənbəyinə çevrilir”.

O, Rusiya üçün “qul əvəzinə dostlar yetişdirilməsi”nin daha faydalı olacağını iddia etmiş, Prussiya tərəfdən təhlükə ola biləcəyini qeyd edərək Şərqi Prussiyanın dirçəlmiş Polşaya birləşdirilməsi təklifini irəli sürmüşdü^[26].

Çartorıskinin diplomatik səyləri Pilsudskinin Prometeizm layihəsini qabaqlamaqla, Polşanın və Qafqaz da daxil olmaqla Avropada işğal altında yaşamış digər xalqların azadlıq hərəkatlarına təsir göstərib^[27].

İlk öncə Çartorıski Fransa, Böyük Britaniya və Osmanlı imperiyasının dəstəyi ilə çex, slovak, macar, rumın və gələcək Yuqoslaviyanı təşkil edəcək cənub slavyanlarından ibarət olan panslavyan Polşa-Litva Birliyinin yenidən qurulmasını təklif edirdi. Onun fikrincə, Polşa Macarıstan ilə slavyanlar arasında və Macarıstan ilə Rumıniya arasında meydana çıxan mübahisələrdə vasitəçi ola bilər^[28].

1848-ci il inqilabları səhnəsində bu plan əlçatan görünsə də^[29], Qərb dövlətlərinin yardım etməməsi, Macarıstanın çexlərə, slovaklara və rumınlara mənfi münasibəti və alman milliyyətçiliyinin yüksəlməsi nəticəsində baş tutmadı^[30].

Marian Kamil Cevanovski bunları qeyd edib:

“Şahzadənin təşəbbüsü XVI əsr Yaqaylo (federativ prototip) ilə Yuzef Pilsudskinin Federativ-Prometeizm proqramı (Birinci Dünya müharibəsindən sonra tətbiqi nəzərdə tutulan) arasında mühüm əlaqəni təşkil edir”^[28].

Yuzef Pilsudskinin strateji hədəfi Reç Pospolitanın yenilənmiş və demokratik bişimdə diriltmək və Rusiya İmperiyasını və daha sonra SSRİ-ni onların daxilindəki etnik təsisatlara parçalamaq idi^[31] (Prometeizm layihəsi). Pilsudski Üçdənizlilər federasiyasını Rusiya İmperiyasi və Almaniya imperializmini balanslaşdıran layihə kimi görürdü^[32][33].

Cevanovskiyə görə, bu plan heç vaxt sistemli şəkildə həyata keçmədi və yalnız Pilsudskinin praqmatik instinktlərinə əsaslanırdı^[34]. Britaniya alimi Corc Sanforda görə, 1920-ci il Sovet-Polşa müharibəsi yaxınlaşdıqca Pilsudski bu planın mümkün olmadığını anlayırdı^[35].

Təsir dairəsinə birbaşa müdaxilə olunacaq SSRİ Üçdənizliliyin həyata keçməsinə mane olmağa çalışırdı^[21]. Antanta dövlətləri isə Bolşevizmi müvəqqəti təhdid kimi gördüyündən müttəfiqləri olan Rusiyanın (Ağ hərəkatın) zəifləməsində maraqlı deyildilər. Həmin dövlətlər Pilsudskinin Ağlara yardım etməkdən imtina etməsini isti qarşılamadılar. Eyni zamanda Pilsudskinin təklifinə şübhə ilə yanaşaraq Polşanın yalnız polyakların olduğu ərazilərlə məhdudlaşmağını dəstəkləyirdilər^[36][37][38]. 1918-ci ildə müstəqillik əldə edən Litva bu plana qoşulmaqda maraqlı deyildilər^[37][39]. Müstəqillik əldə etməyə çalışan Ukrayna Polşanın tabeliyinə keçmək təhlükəsindən ehtiyat edib^[40], Belarusiya Ukrayna qədər müstəqillik istəməsə belə, Polşanın həddən artıq nüfuz etməsindən ehtiyat edib^[37]. Birinci Dünya müharibəsindən sonra baş vermiş hadisələr, yəni Sovet-Polşa, Polşa-Litva, Polşa-Ukrayna müharibələri və Polşa ilə Çexslovakiya arasındakı sərhəd münaqişəsinə görə, Yuzef Pilsudskinin Üçdənizliliyi reallaşmayıb.

Polşanın özündə belə Üçdənizliliyə müxalif çıxanlar olub. Misal üçün, Milli Demokratiya lideri Roman Dmovski^[41][42] monoetnik Polşa yaradılmasının, azlıqların isə assimilyasiayası tərəfdarı olub^[43][44]. Əksər Polşa siyasətçiləri, o cümlədən Dmovski çoxmillətli federasiya ideyasına qarşı çıxıb, əvəzində vahid Polşa milli dövlətinin qurulmasına üstünlük veriblər^[42]. Həmçinin Roman Dmovski tərəfindən kürüklənən "polyakdırsa katolikdir" yanaşması ortodoks slavyanlarla katoliklər arasında ciddi etibarsızlıq toxumları əkirdir.

Corc Sanford Yuzef Pilsudskinin 1926-cı ildə hakimiyyətə geri dönməsindən sonra həyata keçirdiyi siyasətləri ölkənin Şərqi slavyan azlıqlarının polşalaşdırılması və hakimiyyətin təmərküzləşməsi kimi səciyyələndirib^[18].

Bəzi alimlər Pilsudskinin federativ planının demokratik prinsiplər üzərində qurulduğunu qəbul etsə də^[45], digərləri 1926-cı il hakimiyyət çevrilişindən sonra Pilsudskinin səlahiyyətlərinin diktaturaya qədər artdığına istinad edərək, bu fikrə şübhə ilə yanaşıblar^[46]. Onun bu Planı xüsusilə əksər ukraynalı tarixçilər tərəfindən mənfi qiymətləndirib, misal üçün, Oleksandr Derqaçev federasiyanın Polşanın daha böyük versiyasını yaradacağını və burada qeyri-polyakların, xüsusilə ukraynalıların maraqlarına diqqət yetirilməyəcəyini düşünüb^[47].

Bəzi tarixçilər hesab ediblər ki, “müstəqil Polşa olmadan müstəqil Ukrayna ola bilməz” fikrini bəyan etməklə Pilsudski ukraynalıların rifahını təmin etməkdən çox Ukraynanı Rusiyadan ayırmağı hədəfləyir^[48][49]. O, hətta əhalisinin böyük hissəsini polyakların təşkil etdiyi (Lvov kimi şəhərlərdə daha çox polyaklar, şəhər ətraflarında isə ukraynalılar məskunlaşmışdı) Buq çayının şərqindəki mübahisəli ərazilərdə ukraynalıların öz müqəddəratını həll etməyinin qarşısını almaq məqsədilə Polşanın sərhədlərini Qalisiya və Volına qədər genişləndirmək üçün hərbi qüvvədən istifadə edib^[50].

Polşanın gələcək sərhədlərindən bəhs edərkən Pilsudski deyib^[51]:

“Qərbdə əldə edə biləcəyimiz hər şey Antanta dövlətlərinin Almaniyanı nə qədər sıxışdırmaq istəyindən asılıdır. Şərqdə isə qapılar açılır və bağlanır və bu, kimlərin onları açacağına və nə qədər açacağına bağlıdır”.

Şərqdə hökm sürən qarışıqlıqdan istifadə edərək Polşa silahlı qüvvələri mümkün qədər genişlənmək istəsə də, Polşa Qərbin Rusiya vətəndaş müharibəsinə müdaxiləsinə qoşulmağa və ya Rusiyanı işğal etməyə maraq göstərməyib^[52].

Sovet-Polşa müharibəsindən (1919–1921) sonra və Ukrayna SSR-in yaradılmasından sonra Mərkəzi və Şərqi Avropa dövlətlərinin federasiyasının yaradılmasını nəzərdə tutan Üçdənizliliyin həyata keçirilməsi imkanı qaçırılmış hesab edilib^[53]. Bununla belə, Pilsudski Baltikyanı və Balkan dövlətləri ilə federasiya və ya ittifaq yaratmaq ideyasını nəzərdən keçirib. Bu plan Polşa, Çexoslovakiya, Macarıstan, Finlandiya, Baltikyanı ölkələri, Skandinaviya, İtaliya, Rumıniya, Bolqarıstan, Yuqoslaviya və Yunanıstanı əhatə edən Mərkəzi Avropa ittifaqının yaradılmasını nəzərdə tutub. Beləliklə, Plan yalnız Baltik dənizindən Qara dənizə qədər qərb–şərq istiqamətində deyil, həmçinin Şimal Buzlu okeandan Aralıq dənizinədək şimal–cənub istiqamətində uzanan geniş bir məkanın formalaşmasını hədəfləyirdi^[53]. Lakin bu Plan uğursuzluğa düçar olub, çün, Çexoslovakiya və Litva öz növbələrində Polşaya etimad göstərməyib.

Bu ərəfədə Polşanın digər dövlətlərlə münasibətləri nisbətən yaxşı olsa da, həmin dövlətlərin öz qonşuları ilə gərginlikləri Mərkəzi Avropada qarşılıqlı etimada əsaslanan geniş dövlətlər blokunun yaradılmasını mümkünsüz edib. Nəticədə, geniş federasiya əvəzinə sadəcə Polşa–Rumıniya ittifaqı yaradılaraq, əməkdaşlıq 1921-ci ildən etibarən həyata keçirilməyə başlanıb. Müqayisə üçün qeyd edilməlidir ki, Çexoslovakiya Fransa tərəfindən dəstəklənən Rumıniya ilə Yuqoslaviya arasında 1920–1938-ci illərdə mövcud olmuş Kiçik Antanta ittifaqı çərçivəsində daha çox uğur qazanıb^[54].

Yuzef Pilsudski 1935-ci ildə vəfat etsə də, Üçdənizliliyin xeyli məhdud versiyasını Müharibələrarası dövrdə Polşanın xarici işlər naziri və Pilsudskinin himayədarı olan Yozef Bek həyata keçirməyə cəhd göstərib. Bekin 1930-cu illərin sonlarında irəli sürdüyü “Üçüncü Avropa” – Polşa-Rumıniya-Macarıstan ittifaqı ideyası İkinci Dünya müharibəsinin başlanmasından əvvəl ciddi dəstək əldə edə bilməyib. Yozef Bekin “Üçüncü Avropa” konsepsiyasının uğur qazana bilməməsinin əsas səbəbi Almaniyanın həmin dövrdə dünyanın ikinci ən böyük iqtisadiyyatı olması və bütün Şərqi Avropanın iqtisadi baxımdan Üçüncü Reyxin təsiri altında qalması idi. İqtisadi amillərə görə, Şərqi Avropa ölkələri Varşavadan çox Berlinlə müttəfiqliyə meyl ediblər^[55].

1932-ci il Polşa–Sovet Hücum Etməmə Paktının müddəalarına rəğmən, Mərkəzi və Şərqi Avropan ölkələrini öz aralarında bölmək məqsədilə SSRİ ilə nasist Almaniyası arasında sövdələşmə əldə olundu^[56]. Bəzi tarixçilərin fikrincə, Üçdənizlilik layihəsinə daxil olması nəzərdə tutulan dövlətlər tərəfindən, Pilsudskinin təklif etdiyi kimi, Almaniya və SSRİ-yə qarşı güclü qarşıdurma mexanizmin yaradılmaması İkinci Dünya Müharibəsi zamanı onların qaçılmaz aqibəti ilə nəticələnib^[57][58].

“Mərkəzi (və Şərqi) Avropa İttifaqı” ideyası – Baltik, Qara və Adriatik və ya Egey dənizləri (Dörddənizlilik) üzrə üçbucaqlı geosiyasi qurum ideyası İkinci Dünya müharibəsi dövründə Vladislav Sikorskinin mühacir Polşa hökuməti tərəfindən yenidən gündəmə gətirilib. Bu konsepsiyanın həyata keçirilməsinə doğru ilk addım kimi 1942-ci ildə Yunanıstan, Yuqoslaviya, Polşa və Çexoslovakiyanın mühacir hökumətləri arasında Yunan–Yuqoslavia və Polşa–Çexoslovakiya federasiyalarının yaradılması və gələcəkdə Macarıstan, Rumıniya, Bolqarıstan və Albaniyanın da bu İttifaqa qoşulması barədə aparılan müzakirələr qeyd edilə bilər^[59]. Lakin bu təşəbbüs nəticə verməmiş, SSRİ-nin etirazı Çexoslovakiyanın tərəddüdünə, müttəfiq dövlətlərin isə laqeyd və ya mənfi münasibətinə səbəb olmuşdur.

Həmin dövrdə Polşa Gizli (mühacirətdə olan) Hökuməti tərəfindən verilmiş bəyanatda, hər hansı dövlətin sədrliyi olmadan, Mərkəzi və Şərqi Avropa federal tipli birliyinin yaradılması zərurəti irəli sürülüb^[60][61].

2011-ci il 12 may tarixində Vişeqrad qrupu ölkələri (Polşa, Çexiya, Slovakiya və Macarıstan) Polşanın sədrliyi ilə Vişeqrad Döyüş Qrupunun yaradıldığını elan edib, həmin Qrup 2016-cı ilə qədər NATO komandanlığına daxil olmayan, lakin Avropa İttifaqı qüvvələrinin tərkibində fəaliyyət göstərən hərbi birləşmə kimi formalaşıb. Bundan əlavə, 2013-cü ildən etibarən bu dörd ölkənin NATO Çevik Qüvvələri çərçivəsində birgə hərbi təlimlərə başlaması nəzərdə tutulub. Bu addım bəzi alimlər tərəfindən Mərkəzi Avropada sıx əməkdaşlığa doğru atılmış ilk mərhələ kimi qiymətləndirilib^[62].

6 avqust 2015-ci il tarixində Polşa Prezidenti Andjey Duda öz andiçmə nitqində Üçdənizlilik məfkurəsinə əsaslanan Mərkəzi Avropa dövlətlərinin bölgəsəl ittifaqının yaradılması planlarını elan edib. 2016-cı ildə isə Üçdəniz Təşəbbüsü Xorvatiyanın Dubrovnik şəhərində özünün ilk sammitini keçirib^[63][64][65].

• Üç Dəniz Təşəbbüsü
• Avropa İttifaqı

1. ↑ Марлен Ларуэль, Эллен Ривера. Концепция Междуморья: от Пилсудского до Трампа / пер. с англ. Алексей Колгашкин; редактор перевода Дмитрий Буневич (rus). УДК 327(100-87), Москва: Институт внешнеполитических исследований и инициатив. 2019. стр. 64.
2. ↑ Гольцов А.Г. Региональный геополитический проект «Междуморье»: перспективы реализации (rus) (№4). Сравнительная политика. 2016. стр. 95—107.
3. ↑ ^{1 2} Tomasz Piesakowski, Akcja niepodległościowa na terenie międzynarodowym, 1945–1990, 1999, p. 149: "... przyjmując łacińskie określenie 'Intermarium' (Międzymorze). Podkreślano, że 'Intermarium' to nie tylko pojęcie obszaru geopolitycznego zamieszkanego przez 16 narodów, ale idea wspólnoty wszystkich wolnych narodów tego obszaru."
4. ↑ "ПОЛИТИЧЕСКАЯ ПРОГРАММА КИРИЛЛО-МЕФОДИЕВСКОГО БРАТСТВА". 26 aprel 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 aprel 2014.
5. ↑ Aviel Roshwald, "Ethnic Nationalism and the Fall of Empires: Central Europe, the Middle East and Russia, 1914–1923", Routledge (UK), 2001, ISBN 0-415-17893-2, p. 37
6. ↑ Richard K Debo, Survival and Consolidation: The Foreign Policy of Soviet Russia, 1918–1921, McGill-Queen's Press, 1992, ISBN 0-7735-0828-7, p. 59.
7. ↑ James H. Billington, Fire in the Minds of Men, Transaction Publishers, ISBN 0-7658-0471-9, p. 432
8. ↑ Andrzej Paczkowski, The Spring Will Be Ours: Poland and the Poles from Occupation to Freedom, Penn State Press, 2003, ISBN 0-271-02308-2, p. 10
9. ↑ David Parker, The Tragedy of Great Power Politics, W. W. Norton & Company, 2001, ISBN 0-393-02025-8, p. 194
10. ↑ Mark Hewitson, Matthew D'Auria Europe in Crisis: Intellectuals and the European Idea, 1917–1957, 2012, p. 191 "… of the other national movements that had found themselves included in Piłsudski's project, especially the Lithuanians. ... The somewhat nostalgic image of 'Intermarium', the land of cultural and historical diversity destroyed by the wave of …"
11. ↑ Miloslav Rechcígl, Studies in Czechoslovak history, Czechoslovak Society of Arts and Sciences in America, 1976, Volume 1, p. 282. "This new policy, which was labeled the Intermarium, or Third Europe Project, called for the establishment of ..."
12. ↑ Fritz Taubert, "The myth of Munich 1938", 2002 p. 351 "... range détente with Germany and in the chance of creating a Polish-led 'Third Europe' or 'Intermarium' as illusory."
13. ↑ * "Józef Pilsudski, Polish revolutionary and statesman, the first chief of state (1918–22) of the newly independent Poland established in November 1918." ("Józef Pilsudski", Encyclopædia Britannica)
    • "Released in November 1918, [Piłsudski] returned to Warsaw, assumed command of the Polish armies, and proclaimed an independent Polish republic, which he headed." ("Piłsudski, Joseph", Columbia Encyclopedia)
14. ↑ * Timothy Snyder, Covert Polish missions across the Soviet Ukrainian border, 1928–1933 (p. 55, p. 56, p. 57, p. 58, p. 59, in Cofini, Silvia Salvatici, Rubbettino, 2005).
    • Timothy Snyder, Sketches from a Secret War: A Polish Artist's Mission to Liberate Soviet Ukraine, Yale University Press, 2005, ISBN 0-300-10670-X, (p. 41, p. 42, p. 43)
15. ↑ "Pilsudski hoped to build not merely a Polish nation state but a greater federation of peoples under the aegis of Poland which would replace Russia as the great power of Eastern Europe. Lithuania, Belorussia and Ukraine were all to be included. His plan called for a truncated and vastly reduced Russia, a plan which excluded negotiations prior to military victory." Richard K Debo, Survival and Consolidation: The Foreign Policy of Soviet Russia, 1918–1992, p. 59, McGill-Queen's Press, 1992, ISBN 0-7735-0828-7.
16. ↑ "Pilsudski's program for a federation of independent states centered on Poland; in opposing the imperial power of both Russia and Germany it was in many ways a throwback to the romantic Mazzinian nationalism of Young Poland in the early nineteenth century." James H. Billington, Fire in the Minds of Men, p. 432, Transaction Publishers, ISBN 0-7658-0471-9
17. ↑ Oleksa Pidlutsky, "Figures of the 20th century. Józef Piłsudski: the Chief who Created a State for Himself", Zerkalo Nedeli [Mirror Weekly], 3–9 February 2001, available online in Russian Arxivləşdirilib 2005-11-26 at the Wayback Machine and in Ukrainian Arxivləşdirilib 2005-11-07 at the Wayback Machine.
18. ↑ ^{1 2} "The essence of [Józef Piłsudski's 'federalist' program] was that after the overthrow of tsardom and the disintegration of the Russian empire, a large, strong and mighty Poland was to be created in Eastern Europe. It would be the reincarnation of the Rzeczpospolita on 'federative' principles. It was to include the Polish, Lithuanian, Belarusian and Ukrainian lands. The leading role, of course, was to be given to the Polish ethnic, political, economic and cultural element. ... As such two influential and popular political doctrines with regard to Ukraine—the 'incorporationist' and the 'federalist'—even before the creation of Polish statehood, were based on ignoring the right of the Ukrainian people to self-determination and put forward claims to rule over the Ukrainian territories ..." "Ukraine in Polish concepts of foreign policy", in Oleksandr Derhachov (ed.), Ukrainian Statehood in the Twentieth Century: Historical and Political Analysis,. Kyiv. 1996. ISBN 966-543-040-8.
19. ↑ Roman Szporluk, Imperiia ta natsii, Kyiv, Dukh i Litera, 2001, ISBN 966-7888-05-3, section II  (ukr.)
20. ↑ "Intermarium Alliance – Will the idea become reality?". www.unian.info. İstifadə tarixi: 1 noyabr 2015.
21. ↑ ^{1 2} "Between Imperial Temptation And Anti-Imperial Function In Eastern European Politics: Poland From The Eighteenth To Twenty-First Century". Andrzej Nowak. Accessed September 14, 2007.
22. ↑ Eidintas, Alfonsas, Zalys, Vytautas. Lithuania in European Politics: The Years of the First Republic, 1918-1940. Palgrave Macmillan. 1999. ISBN 978-0-312-22458-5.
23. ↑ "Union of Krewo (Act of Kreva)". Polish History (ingilis). 13 avqust 2022. İstifadə tarixi: 24 fevral 2023.
24. ↑ Marian Kamil Dziewanowski, "Polski pionier zjednoczonej Europy" ("A Polish Pioneer of a United Europe"), Gwiazda Polarna (Pole Star), Sept. 17, 2005, pp. 10–11.
25. ↑ "Essai sur la diplomatie | Coleurope". www.coleurope.eu. İstifadə tarixi: 13 oktyabr 2025.
26. ↑ Dziewanowski, Polski pionier zjednoczonej Europy, p. 10.
27. ↑ Dziewanowski, "Polski pionier zjednoczonej Europy," pp. 10–11.
28. ↑ ^{1 2} Dziewanowski, "Polski pionier zjednoczonej Europy," p. 11.
29. ↑ "Adam Czartoryski's great plan, which had seemed close to realization (emphasis added) during the Spring of Nations in 1848–49, failed..." Dziewanowski, "Polski pionier zjednoczonej Europy," p. 11.
30. ↑ Dziewanowski, "Polski pionier zjednoczonej Europy", p. 11.
31. ↑ Jonathan Levy. The Intermarium: Wilson, Madison, & East Central European Federalism. Universal-Publishers. 6 iyun 2007. 166–167. ISBN 978-1-58112-369-2. İstifadə tarixi: 11 aprel 2011.
32. ↑ Janusz Cisek. Kościuszko, we are here!: American pilots of the Kościuszko Squadron in defense of Poland, 1919-1921. McFarland. 26 sentyabr 2002. səh. 47. ISBN 978-0-7864-1240-2. İstifadə tarixi: 11 aprel 2011.
33. ↑ Joshua B. Spero. Bridging the European divide: middle power politics and regional security dilemmas. Rowman & Littlefield. 2004. səh. 36. ISBN 978-0-7425-3553-4. İstifadə tarixi: 11 aprel 2011.
34. ↑ Kenneth F. Lewalski (March 1972). "Review of Joseph Pilsudski: A European Federalist, 1918–1922, by M. K. Dziewanowski". Journal of Modern History. Accessed September 16, 2007.
35. ↑ George Sanford, Democratic Government in Poland: Constitutional Politics since 1989. Palgrave Macmillan 2002. ISBN 0-333-77475-2. pp. 5–6.
36. ↑ Adam Bruno Ulam, Stalin: The Man and His Era, Beacon Press, 1989, ISBN 0-8070-7005-X, p. 185
37. ↑ ^{1 2 3} "Polish-Soviet War: Battle of Warsaw". Arxivləşdirilib 2007-10-07 at the Wayback Machine. Accessed September 30, 2007.
38. ↑ Norman Davies, White Eagle, Red Star, Polish edition, Wydawnictwo Znak, 1997, ISBN 83-7006-761-1, p.228
39. ↑ Piotr Łossowski, Konflikt polsko-litewski 1918–1920, Książka i Wiedza, 1995, ISBN 83-05-12769-9, p.13–16 and p. 36
40. ↑ Eidintas, Alfonsas; Zalys, Vytautas. Lithuania in European Politics: The Years of the First Republic, 1918-1940 (ingilis). Palgrave Macmillan. 1999. ISBN 978-0-312-22458-5.
41. ↑  (pol.) "Wojna polsko-bolszewicka". Arxivləşdirilib 2013-11-11 at the Wayback Machine. Internetowa encyklopedia PWN. Accessed 27 October 2006.
42. ↑ ^{1 2} "Pilsudski dreamed of drawing all the nations situated between Germany and Russia into an enormous federation in which Poland, by virtue of its size, would be the leader, while Dmowski wanted to see a unitary Polish state, in which other Slav peoples would become assimilated." Andrzej Paczkowski, The Spring Will Be Ours: Poland and the Poles from Occupation to Freedom, p. 10, Penn State Press, 2003, ISBN 0-271-02308-2
43. ↑ Manfred F. Boemeke, Gerald D. Feldman, Elisabeth Glaser, The Treaty of Versailles: A Reassessment After 75 Years, Cambridge University Press, 1998, ISBN 0-521-62132-1, p.314
44. ↑ Roman Dmowski has been quoted as saying: "Wherever we can multiply our forces and our civilizational efforts, absorbing other elements, no law can prohibit us from doing so, as such actions are our duty." J. Tomaszewski, Kresy Wschodnie w polskiej mysli politycznej XIX i XX w./Między Polską etniczną a historyczną. Polska myśl polityczna XIX i XX wieku, vol. 6, Warsaw, 1988, p. 101. Cited in Oleksandr Derhachov, ibid.
45. ↑ Ethnic Nationalism and the Fall of Empires: Central Europe, the Middle East and Russia. UK: Routledge. 1914–1923, 2001. p. 49. ISBN 0-415-24229-0. (#first_missing_last)
46. ↑ Yohanan Cohen, Small Nations in Times of Crisis and Confrontation, SUNY Press, 1989, ISBN 0-7914-0018-2 p. 65
47. ↑ "The essence of [Józef Piłsudski's 'federalist' program] was that after the overthrow of tsardom and the disintegration of the Russian empire, a large, strong and mighty Poland was to be created in Eastern Europe. It would be the reincarnation of the Rzeczpospolita on 'federative' principles. It was to include the Polish, Lithuanian, Belarusian and Ukrainian lands. The leading role, of course, was to be given to the Polish ethnic, political, economic and cultural element. ... As such two influential and popular political doctrines with regard to Ukraine—the 'incorporationist' and the 'federalist'—even before the creation of Polish statehood, were based on ignoring the right of the Ukrainian people to self-determination and put forward claims to rule over the Ukrainian territories ..." "Ukraine in Polish concepts of foreign policy", in Oleksandr Derhachov (ed.), Ukrainian Statehood in the Twentieth Century: Historical and Political Analysis, Kyiv, 1996, ISBN 966-543-040-8.
48. ↑ "The newly founded Polish state cared much more about the expansion of its borders to the east and southeast ('between the seas') than about helping the dying [Ukrainian] state of which Petlura was de facto dictator." "A Belated Idealist", Zerkalo Nedeli [Mirror Weekly], 22–28 May 2004. Available online in Russian Arxivləşdirilib 2006-01-16 at the Wayback Machine and in Ukrainian Arxivləşdirilib 2007-03-10 at the Wayback Machine. Piłsudski is quoted to have said: "After Polish independence we will see about Poland's size." (ibid)
49. ↑ A month before his death, Pilsudski told an aide: "My life is lost. I failed to create a Ukraine free of the Russians."  (rus.) (ukr.) Oleksa Pidlutskyi, "Józef Piłsudski: The Chief who Created Himself a State", in Postati XX stolittia [Figures of the 20th century], Kyiv, 2004, ISBN 966-8290-01-1, LCCN 2004-440333. reprinted in Zerkalo Nedeli [Mirror Weekly], Kyiv, 3–9 February 2001, in Russian Arxivləşdirilib 2005-11-26 at the Wayback Machine and in Ukrainian Arxivləşdirilib 2005-11-07 at the Wayback Machine.
50. ↑ Anna M. Cienciala, 2004. "The Rebirth of Poland" Arxivləşdirilib 2020-11-08 at the Wayback Machine (lecture notes). University of Kansas. Asccessed 2 June 2006.
51. ↑ MacMillan, Margaret, Paris 1919: Six Months That Changed the World, Random House, 2003, ISBN 0-375-76052-0, p. 212
52. ↑ Joseph Pilsudski. Interview by Dymitr Merejkowsky, 1921. Translated from the Russian by Harriet E Kennedy B. A. London & Edinburgh, Sampson Low, Marston & Co Ltd 1921. Piłsudski said: "Poland can have nothing to do with the restoration of old Russia. Anything rather than that–even Bolshevism".
53. ↑ ^{1 2} Tadeusz Marczak, "Międzymorze wczoraj i dziś Arxivləşdirilib 2009-03-03 at the Wayback Machine [Międzymorze Yesterday and Today], a Polish-language version of the paper, Myezhdumorye vchera i syevodnia [Międzymorze Yesterday and Today], published in Беларусь — Польша: путь к сотрудничеству (Belarus and Poland: the Path toward Cooperation. Materials of an International Scholarly Conference), Minsk, Belarus, 2005.
54. ↑ Hugh Ragsdale, The Soviets, the Munich Crisis, and the Coming of World War II, Cambridge University Press, Cambridge ISBN 0-521-83030-3
55. ↑ Greenwood, Sean. Danzig: the phantom crisis, 1939 // Gordon Martel (redaktor). Origins of the Second World War Reconsidered A.J.P. Taylor and the Historians. London: Taylor & Francis. 2002. səh. 227. ISBN 9781134714186.
56. ↑ Marek Jan Chodakiewicz, Intermarium: The Land between the Black and Baltic Seas. Transaction: New Brunswick, New Jersey, 2012.
57. ↑ Alexandros Petersen. The World Island: Eurasian Geopolitics and the Fate of the West. ABC-CLIO. 18 fevral 2011. 77–78. ISBN 978-0-313-39137-8. İstifadə tarixi: 12 aprel 2011.
58. ↑ Alexandros Petersen. The World Island: Eurasian Geopolitics and the Fate of the West. ABC-CLIO. 18 fevral 2011. səh. 153. ISBN 978-0-313-39137-8. İstifadə tarixi: 12 aprel 2011.
59. ↑ Levy, Jonathan. The Intermarium: Wilson, Madison, and East Central European Federalism. Universal-Publishers. 2007. 203. ISBN 978-1-58112-369-2. İstifadə tarixi: 12 yanvar 2014.
60. ↑ Garliński, Józef. "The Polish Underground State 1939–1945". Journal of Contemporary History. 10 (2). aprel 1975: 246. doi:10.1177/002200947501000202. JSTOR 260146.
61. ↑ Krystyna Kersten. The establishment of Communist rule in Poland, 1943–1948. University of California Press. 1991. səh. 50. ISBN 978-0-520-06219-1. İstifadə tarixi: 8 aprel 2011.
62. ↑ "Visegrad: New European Military Force" Arxivləşdirilib 2013-09-18 at the Wayback Machine, 16 May 2011.
63. ↑ "Duda's mission: Recover Pilsudski's Intermarium and Giedroyc's commitment to Ukraine". Geostrategy. 26 may 2019 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 avqust 2015.
64. ↑ "Sojusz państw od Bałtyku po Morze Czarne? Duda chce odnowić międzywojenną ideę miedzymorza". 5 avqust 2015.
65. ↑ "Plan 'Intermarium' – Britain will support you, not against France, Ukraine and Poland will do". 17 aprel 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 avqust 2015.