Həm -nin, həm də İrana qarşı tətbiq etdiyi sanksiyalar, iqtisadiyyatın düzgün idarə edilməməsi son bir neçə il ərzində İranda güclü səbəb olmuşdu. Etirazlar başlamazdan əvvəl İranın azırkı prezidenti Həsən Ruhani "İran 1979 İran İslam İnqilabından sonra ən çətin illərini yaşayır." dedi. İranın müttəfiqləri olan Livan və İraq da anti-hökumət etirazlarıyla üz-üzə qalmışdı.

2019-cu ilin noyabrın 15-i gecə yarı İran hökuməti yanacağın qiymətində artışı elan etdi. Qiymət artımından əvvəl sürücülər aylıq 250 qalon litrə qədər benzinin hər litrinə 10 000 rial (bir litr üçün təxminən $1.15) ödüyürdülərsə, yeni qiymətlərlə birlikdə aylıq ilk 60 qalon litrin hər bir litrinə 15 000 rial (bir litr üçün təxminən $1.70), bundan sonrakı hər bir litr üçün 30 000 rial (hər bir litr üçün $3.40) ödəyəcəkdilər. Bu da qiymətlərdə 50%-dən 200%-ə qədər artım demək idi. İran dövlət televiziyası bu tədbirləri təxminən 60 milyon iranlıya maddi köməyi maliyyələşdirmək üçün bir vasitə kimi izah edib.

keçmiş üzvü Bəhzad Nəbavi etirazlardan sadəcə 2 ay əvvəl, 2019-cu ilin sentyabrında verdiyi bir müsahibədə özündə bir neçə biznesi birləşdirən Rəzavi İqtisadi Fondu İnqilab Keşikçiləri və Kəşfiyat Nazirliyi ilə birlikdə təxminən İran iqtisadiyyatının 60%-ni idarə etdiyini bildirdi. Ali Lider Əli Xamenei bu fonda rəhbərlik edir. Bu bizneslər heç birisi vergi ödəmir və çox geniş imtiyazlara sahibdir.

Hökumətin noyabrın 15-də erkən saatlarda yanacağın qiymətində 200-ə qədər artış qərarını elan etməsindən sonra İran xalqı müxtəlif şəhərlərdə öz hiddətlərini göstərmək üçün küçələri tutdu.

Rəsmi məlumata görə, Sircanda bir nəfər təhlükəsizlik qüvvələrinin açdığı atəş nəticəsində ölmüşdü. Şəhərdəki digər nümayişçilər yanacaqdoldurma məntəqəsini yandırmış və "Ruhani, ölkəni tərk et" şüarını səsləndirmişdir. Əhvazdakı narazı kütlə insanlardan etiraz işarəsi kimi benzini boykot etməyi və maşınları yolun ortasında dayandırmağı tələb edib.

İranın ən böyük ikinci şəhəri olan Məşəddə nümayişçilər yolları və əsas magistralları bağlayıblar. Etirazçılar Tehranın şəhər ətrafı bölgəsi olan Qüdsdə gecə gec saatlarda toplaşaraq, polis maşınını yandırdı.

Noyabrın 16-da nümayişlər dəvam edib və ikinci gündə daha da genişləyib. Etirazçılar Tehran, Təbriz, İsfahan və Şiraz kimi böyük şəhərlərdə daxil olmaqla, 50-dən çox şəhərdə daha sıx toplaşaraq ani qiymət artışına etiraz edib. Təhlükəsizlik qüvvələri etirazları dağıtmağa çalışarkən həqiqi güllədən istifadə etmiş, nəticədə ən az 10 nümayişçi İsfahan, Behbahan, Kirmanşah, Kərəc və Şirazda öldürülmüşdü.

İslamşəhr, Behbahan və Tehranda bir neçə bank, o cümlədən, və İsfahanda bir dini məktəb nümayişçilər tərəfindən yandırılıb.Şəhriyardakı etirazçılar İslam Respublikasının qurucusu Ruhullah Xomeyninin üzüyünü təsvir edən abidəni də oda veriblər.

16 noyabrda ölkə ərazisində internet bağlantısınin tamamilə kəsilməsi barədə hesabat verildi. İnternet aktivliyi normal səviyyəsinin 7%-i səviyyəsində olduğu qeyd olundu.

Dövlət xəbər agentlikləri indiyə qədər 1000-dən çox insanın həbs edildiyini və etirazların İranın 100-dən çox şəhərinə yayıldığını dedi.

Tehran və İsfahandakı mağaza sahibləri bazarları bağlamış və tətil elan etmişdi. Təbrizdə isə Təbriz Universitetinin tələbələri sinifləri tərk edərək, universitetdə öz etirazlarını göstərmişdilər.

Tehran Universitetində tələbələr ölkədəki mövcud vəziyyətə etiraz etmək üçün etirazların 2-ci günündə toplaşmış və "Diktatora ölüm" və "Nə Qəzzə, nə Livan, həyatım sadəcə İran üçün" şüarları səsləndirməyə başladı. Etirazlar Tehranın qonşuluğundakı Sadiğiyədə də davam etdi. Bazardakı satıcıların tətilə getməsinin qarşısını almaq üçün təhlükəsizlik qüvvələri bazarı bağladı. Tehran sakinləri internet kəsintisinə baxmayaraq cümə axşamı günü daha sıx şəkildə toplaşdıqlarını bildirdilər.

Polisin etirazçıların üzərinə birbaşa atəş açdığı Şirazda da qanlı toqquşmalar gedirdi. Rəsmilər bütün ölkədə 9 Dini mərkəzin və 5 Cümə ibadət mərkəzinin etirazçılar tərəfindən yandırıldığını bildirdi. Təhlükəsizliklik qüvvələrinin sərt hücumlarına baxmayaraq, etirazlar 19 noyabrda-hadisələrin ardıcıl 5-ci günündə də davam etdi. Belə etirazlar Tehran, Kərəc və İsfahanda da qeydə alınmışdı. işçilərinin azırkı vəziyyətə etiraz etməsi Xuzistan ostanındakı Şuş şəhərinə gedən bütün yolları bağlamışdı.

İnqilab Keşikçiləri düzgün ölü sayını gizlətmək və etirazları əhəmiyyətsiz göstərmək üçün ölən etirazçıların bədənlərini və xəstəxanadakı yaralıları götürürdü. Bəzi durumlarda hökumət rəsmiləri ölən etirazçıların bədənlərini ailələrinə pulla satırdı. The Guardian-a görə etirazlar əyalətlərin 70%-nə yayılmışdı.

İnternetin kəsilməsi

Etirazlar ərəfəsində İran hakimiyyəti internetə və sosial mediaya çıxışı kəsməyə başladı. İranın Ali Milli Təhlükəsizlik Şurasının 24 saat bağlanması barədə qərarından sonra internet effektiv şəkildə bloklandı.

NetBlocks-a görə, istifadəçilər ilk olaraq 15 noyabrda Məşhəddə internetin verilməsində fasilələr haqqında məlumat verdilər. Fasilələr ümumi əlaqə qrafiklərində də görünən təsir ilə böyük miqyasda və şiddətdə artdı. İranın ən böyük mobil şəbəkə operatorları, o cümlədən MCI, Rightel və IranCell, 16 noyabr 2019-cu il tarixində oflayn oldu. Noyabrın 20-nə qədər milli bağlantı normal səviyyəsindən 5% səviyyəsinə endi. Bu da insan hüquqları pozuntularını izləməyi və bunların xəbərinin mediaya çatdırılmasını çətinləşdirdi.

Hökumət, həmçinin peyk TV əlaqələrini yavaşlatdı və etiraz yerlərinin yaxınlığında olan insanlara anonim mesajlar göndərdi: "Bilirik ki, siz buradasınız."

21 noyabr 2019-da bəzi istifadəçilərin onlayn olduqları barədə xəbərlərlə yanaşı, bağlantının kiçik bir hissənin qaytarılması NetBlocks tərəfindən bildirildi; milli bağlantı 8% -ə çatdı.

Şüarlar

Rejimi və rəhbərliyi hədəf alan etirazlarda nümayişçilər ", İrana qayıt", "Ruhanilər uduzmalıdır", "Diktatora ölüm", "Əsgər qardaşlarımız, qardaşlarınızı niyə öldürürsünüz?", "Rza şaha Allah rəhmət eləsin", "Nə Qəzzə, nə Livan mənim həyatım yalnız İran üçün", "Neft pulları itirildi, hamısı Fələstinə xərcləndi", "İslamdan danışırlar, amma xalqı tapdaladılar", "Rəhbər Allah kimi, biz sadə xalq dilənçi kimi yaşayırıq" şüarlarını səsləndirdilər. İranlılar, həmçinin, İranın antiisrail siyasəti üçün xərclədiyi pul və enerjiyə qarşı da öz səsini yüksəltdi "Biz ya pulumuz, ya da yanacağımız yoxdur, cəhənnəm olsun Fələstin"

Taktikalar və üsullar

Etirazçılar polisin onlara silah atəşi açması ilə İran hökumətinə etiraz olaraq mitinqlər təşkil etməklə başladı. Etirazlar hökumət basqınları ilə qarşılandıqca, etirazçılar küçə və avtomobil yollarını bağlamağa başladılar. Etirazlar iranlıların ali lider Əli Xameneinin şəkillərini və plakatlarını və hökumət banklarını yandırması ilə gücləndi. Bir çox etiraz şüarları İran hökumətinin Qəzzə, Suriya, Livan və Yəməndəki münaqişələrə maliyyə dəstəy ayırmasına narazılığını bildirməyə yönəldildi. Bundan başqa, qayıtması istənilən son İranın şahını tərifləyən şüarlar da eşidlirdi.

Repressiya

İrandakı hökumət nümayəndələri qiyamın səviyyəsini aşağı göstərmək üçün ölən etirazçıların meyitlərini meyitxanalardan oğurlamaqda və yaralıları xəstəxanalardan həbs etməkdə ittiham olunurlar.

İranın ali lideri Əli Xamenei və prezident Həsən Ruhani benzinin qiymətinin kəskin artmasına etiraz edən qəzəbli iranlılara qarşı ölümcül silahların istifadəsini əmr etdi. Bütün hökumət qurumlarından yuxarıda olan, bu cür nümayişlərə necə baxılması və siyasi böhranla mübarizə mövzusunda qərarlar verən "Ali Milli Təhlükəsizlik Şurasıdır". Şuraya prezident sədrlik edir. Şuranın qəbul etdiyi bütün qərarların eyni zamanda İran Silahlı Qüvvələrinin baş komandanı olan Xamenei tərəfindən təsdiqlənməli olduğu bildirilir.

Sircanda bir nəfər təhlükəsizlik qüvvəsi 15 noyabrda etirazçılara atəş açdıqdan sonra bir nəfər öldü və bir neçə nəfər yaralandı. Ertəsi gün on nəfər nümayişçi öldürüldü.

Reuters agentliyinin 23 dekabr 2018-ci il tarixində yaydığı məlumata əsasən, etirazlar zamanı təxminən 1500 insan öldürülüb.

BBC ölənlərin sayında böyük fikir ayrılıqlarının olduğunu bildirdi. Müxtəlif mənbələrdən gələn qeyri-rəsmi məlumatlara görə, noyabrın 15-dən 19-dək təxminən 200 nəfər ölmüş və 3000 nəfər yaralanmışdı. BMT İnsan Haqları "onlarla insanın öldüyünü" desə də, "ən az 106 nəfərin öldürüldüyünü" yazırdı. İran hakimiyyəti "yalnız bir neçə nəfərin öldüyünü" dedi.

19 noyabr tarixinə qədər Amnesty İnternational Kirmanşahda 16, və Cavanrudda 14, Mərivanda 9, Behbahanda 8, Ramhörmüz, Sədra və Şiraz şəhərlərinin hər birində 4 nəfər, Bükan, Kərəc və 3, Xürrəmşəhrdə 2, Abadan, Əhvaz və 2, Tehran, İsfahan, İslamşəhr, Sənəndəc, Şəhriyar və Sircanda 1 nəfərin öldürüldüyü iddia etdi.

26 noyabra Amnesty Internationalda olan məlumata görə nümayişlərdə etirazçılar üzərində alınan sərt tədbirləri gizlətmək üçün hökumət rəsmiləri tərəfindən gizlədilən ölən və yaralılar da daxil olmaqla 100 nəfər öldürülmüşdü. Farsdilli BBC-yə görə, ölü sayı 200-ü keçmişdi. "The Guardian"-ın dekabrın 1-də verdiyi məlumata görə, təkcə Şiraz şəhərində 69-a yaxın etirazçı öldürülmüşdü.

Amnesty International hesabatında İran hökumətinin öldürülənlərin ailələrini mediaya danışmamaları üçün təhdid etdiyini yazırdı. Onlar hər hansısa bir yas mərasimi keçirməməyə və sevdiklərini gizli şəkildə dəfn etməyə məcbur edilirdilər.

Təkcə etnik ərəblərin yaşadığı Xuzistan əyalətinin Mahşəhr şəhərinin qamışlıq bölgəsində İran İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun (Sepah) etirazçıları pulemyotlarla atəşə tutması nəticəsində azı 100 nəfərin öldüyü bildirilir. Etirazlar zamanı İran azərbaycanlıları arasında da çoxlu sayda ölən, yaralanan və həbs edilənlər olub. Lakin hələ ki, onlardan 17 nəfərinin şəxsiyyəti müəyyənləşdirilə bilib.

aralarında yetkinlik yaşına çatmayanların da olduğu, həbs olunan bir çox etirazçının ağır şərtlər altında tutulduğunu açıqladı. Bundan əlavə, media orqanları vəziyyəti "dözülməz" olaraq xarakterizə etdilər.

Bir çox müşahidəçi həbs olunanlardan bəzilərinin ağır işgəncələrə məruz qaldıqlarından və edam edilməsindən narahatdır.

Yanacağın bahalaşmasından əldə olunan qənaətin İran əhalisinin 75% -ni təşkil edən 18 milyon yoxsul ailəyə paylanması planlaşdırılır. Bununla birlikdə, "The Economist" jurnalının yazdığına görə, 40% səviyyəsində inflyasiya və ucuzlaşan bir valyuta ilə "qiymət artımı riskinin inflyasiya təsiri bu maddi dəstəyi heç edər". Bu inflyasiya təhlükəsi Xamenei tərəfindən qəbul edilmişdir.

İran xəbər agentliyi 19 noyabr 2019 tarixindən etibarən İranın müxtəlif şəhərlərində minlərlə adamın iğtişaşları qınamaq üçün ayrı-ayrı hökumətyönlü mitinqlərdə iştirak etdiklərini və İranın ali rəhbərliyinə dəstək olduqlarını söylədi. 20 noyabr 2019-cu ildə İran prezidenti Həsən Ruhani "düşmən"ə qalib gəldiklərini elan etdi. İran ertəsi gün tədricən internetə çıxışı bərpa etməyə başladı. Bir çox tərəfdar (o cümlədən komandir Hüseyn Sələmi) hökumət əleyhinə etiraz edənlərə edam cəzasının verilməsini istədi.

2 dekabr 2019-cu il tarixində Tehran avtobus sürücüləri İranın müxtəlif şəhərlərində etirazçılara atəş açmağı əmr edənlərin mühakimə olunmasını tələb etdilər. Həmkarlar ittifaqı hökumətin qəddar tədbirlərini insanlara qarşı "qırğın və qanlı basqın" kimi xarakterizə etdi. Tehran və şəhərətrafı Avtobus Şirkətlərinin Sindikatı tərəfindən verilmiş bəyanatda nümayişlər zamanı tutulan minlərlə etirazçının taleyindən narahatlıq ifadə edildi.

Ölkə səviyyəsində

• İranın Ali Lideri Xamenei

17 noyabrda Kərəc ərazisində hadisələr başlayarkən o, bu mövzuda ekspert olmadığını qeyd etdi, ancaq bu siyasətin ekspert rəyinə əsaslanaraq, ölkənin idarəedici qüvvələri tərəfindən qəbul edildiyini bildirdi. Buna görə də, bu qərar olduğu kimi davame etdirilməliydi. O əlavə etdi ki, istənilən halda bəzi insanlar narazı olacaqdı, ancaq bankları belə atəşə vermək xalqın yox, banditlərin elədiyi hərəkətlərdir. Belə hadisələri normal xalq törətməz deyə Xamenei iddia etdi. "Əlbəttə, rəsmilər onlarla əlaqəli olan problemlərə diqqət yetirməli və bacardıqları qədər onları həll etməlidirlər." Xamenei, həmçinin, etirazçıları "dünyada bizə qarşı olan bütün şər mərkəzləri"-nə kömək etməkdə günahlandırdı.

O, həmçinin, 19 noyabrda istehsalçı, iqtisadi fəal və sahibkarla təşkil etdiyi görüşdə bildirib:

"Həm dostlarımız, həm də düşmənlərimiz bilməlidir ki, biz hərbi, siyasi və mühafizə məsələlərindəki müharibədə düşmənlərimizi məğlub etmişik. Son hadisələr tamamilə mühafizə məsələsi idi, xalqdan gələn bir şey deyildi. Biz müxtəlif ərazilərdə düşməni dəf etmişik və Allahın icazəsiylə, biz iqtisadi müharibədə də düşmənlərimizi məğlub edəcəyik."

• Parlamentin üzvü yanacağın qiymətindəki artım qərarının Məclis tərəfindən yox, rəhbərlik tərəfindən verildiyini bildirib. Salahşuri "Parlamentin uzun bir müddətdir ki, qərar vermə prosesi içərisinə daxil olmadığını" da əlavə edib və parlementi işarə edərək "Əlimizdə olan son demokratiya görüntüsü də artıq yoxdur. Növbəti parlamenti bağlayaq, bu iqtisadi dirəniş hərəkətidir" əlavə edib.
• Böyük Ayətullah hökumətdən "nə qədər gec deyil, yanacaq qiymətlərindəki artış qərarını dəyişdirməsini" istəyib.
• Məşhur İran Quran alimi Əbufəzl Bəhrampur saxlanılan etirazçıların müharib olduğunu və edam edilmək yerinə, sağ əl və sol qollarının kəsilməsinə layiq olduqlarını bildirib. O bu şərhi İranın dövlət dəstəkli İRİB TV1 kanalında Maidə surəsinin 33-cü istinad edərək deyib : "Allaha və Peyğəmbərinə qarşı vuruşanların, yer üzündə fitnə-fəsad salmağa çalışanların cəzası ancaq öldürülmək, çarmıxa çəkilmək, ya da əl-ayaqlarının çarpazvari (sağ əllərilə sol ayaqlarını) kəsilməsi, yaxud da yaşadıqları yerdən sürgün olunmalıdırlar. Bu (cəza) onlar üçün dünyada bir rüsvayçılıqdır. Axirətdə isə onları böyük bir əzab gözləyir."

Beynəlxalq səviyyədə

•   ABŞ
  • ABŞ Prezidenti Donald Tramp "İran o qədər qeyri stabil bir ölkə olub ki, Böyük İran xalqı ölkə ərazisində baş verən inanılmaz vəhşiliklər barədə internetdə danışa bilməsinlər deyə, bütün ölkədəki İnternet Sistemini dayandırıb." deyə bildirərək, etirazlara öz dəstəyini bildirib.
  • ABŞ-nin Dövlət Katibi Mayk Pompeo nümayişlərə dəstəyini və ABŞ-nin İran xalqının yanında olduğunu bildirib.
  • Prezidentliyə namizəd, demokrat Berni Sanders İran hökumətini daha yaxşı bir gələcək üçün etiraz edən öz vətəndaşlarına qarşı vəhşilik törətməkdə tənqid edib və "nümayişçilərə qarşı zorakılıq göstərməyi" dayandırmağa çağırıb."
  • ABŞ İran daxilində internet serverlərinin deaktiv edilməsinin ardınca, İranın kommunikasiyalar üzrə naziri Məhəmməd-Cavad Azəri Cəhrumiyə sanksiya tətbiq edib.
• 3 dekabrda NATO-nun Londondakı sammitində iştirak edərkən ABŞ prezidenti Donald Tramp "İran, yəqin ki, biz burada danışdıqca hal hazırda minlərlə insanı öldürür." deyib.

Digərləri

• Pəhləvi sülaləsinin yaşayan nümayəndəsi Rza Pəhləvi öz tvitter hesabında islami rejimlə idarə olunan İranın öz xalqına sadəcə çətinlik və kasıbçılıq gətirdiyini bildirib. Pəhləvi, həmçinin, İslam Respublikası tərəfindən pulsuz verilən tək şeyi Suriya prezidenti Bəşər Əsədi nəzərdə tutaraq, regiondakı müttəfiqlərini təmin etdiyi neft olduğunu vurğulayıb.