Sadeq Qotbzadə İranın İsfahan ostanlığının mərkəzi şəhəri olan İsfahanda 1936-cı ilin24 fevral tarixində anadan olmuşdur. Özündən başqa bir bacısı və qardaşı var idi. Atası İsfahanda taxta materiallarının satışı ilə məşğul idi.

Milli Cəbhənin üzvü olan Sadeq Qotbzadə sonrakı illərdə müxalif siyasi fəaliyyətinə görə bir neçə dəfə polis tərəfindən saxlanılır. 1959-cu ildə atası onu təhsilini davam etdirmək üçün ABŞ-a yollayır. Burada Corctaun Universitetinə daxil olur. İranın zəngin ailələrinin övladları və ya dövlətin göndərişi ilə xaricə gedənlər adətən Fransada təhsil alırdılar. ABŞ-da iranlı tələbələr az idi, amma getdikcə çoxalırdılar. Sadeq Qotbzade İbrahim Yəzdi, Mustafa Çamran ilə birlikdə Amerika Birləşmiş Ştatlarındakı müxalif iranlı tələbələrin təşkilatlanmasında rol oynayır.

Bu üçlük 1961-ci ildə dünyəvi Milli Cəbhədən ayrılaraq Mehdi Bazərganın rəhbərlik etdiyi qismən islamçı (İAH) üzv olurlar və Fransada təhsil alan Əli Şəriəti ilə birlikdə bu təşkilatın xarici bürosunu yaradırlar.

1960-1962-ci illərdə İranın Vaşinqtondakı səfiri postunu Ərdəşir Zahedi tuturdu. O, Müsəddiqin devrilməsində önəmli rol oynayan və çevrilişdən sonra bir müddət baş nazir postunu tutan general Fəzlolla Zahedinin oğlu və şahın ilk nikahdan qızı Şahnazın əri idi. Zahedinin səfirlikdə təşkil etdiyi ziyafətlərin birinə giriş əldə edən Sadeq burada şahın kürəkəni ilə mübahisə edir və ona bir şillə vurur.

Siyasi fəaliyyət Qotbzadəni o qədər məşğul edir ki, dərslərini və imtahanlarını buraxır. Nəticədə universitetdən xaric olunur, ABŞ-da qalmaq hüququnu da itirir.

Sonrakı bir neçə ili Qotbzadə Misirdə, Suriyada, Livanda keçirir, burada yaxşı əlaqələr qurur, o cümlədən nüfuzlu lideri, İran vətəndaşı olan Musa əl-Sədr ilə dostlaşır. Onun İrandan sürgün edilən və İraqın Nəcəf şəhərində yaşayan Ayətullah Xomeyni ilə ilk görüşü də 1960-cı illərin ortalarına təsadüf edir.

Yaxın Şərqdə olduğu müddətdə Qotbzadə Livanda İran inqilabçı hərbçiləri və fələstinlilərlə birlikdə müxtəlif hərbi təlimlərdə iştirak etmişdir.

1960-cı illərin sonlarında Qotbzadə ali təhsil almaq üçün Kanadaya yollanır və 1969-cu ildə Britaniya Kolumbiyası əyalətinin Nelson şəhərində yerləşən və hazırda fəaliyyət göstərməyən Notr-Dam Universitetini bitirir. Təhsil aldıqdan sonra Musa əl-Sədrin köməkliyi ilə əldə etdiyi Suriya passportudan istifadə etməklə Paris şəhərində məskunlaşmışdır. Qotbzadə 1971-ci ildən etibarən Suriyanın Al-Thawra qəzetinin müxbiri kimi Parisdə fəaliyyətə başlamışdır. Əslində o, jurnalistlik etmirdi, bu, ona Fransada yaşamaq üçün əsas kimi lazım idi. İranın müxalif diasporasının əsas mərkəzi olan Parisdə Qotbzadə tezliklə nəzərəçarpacaq fiqura çevrilir.

1978-ci ilin ilk günlərindən İranda Məhəmməd Rza Pəhləvi əleyhinə çıxışlar başlayır və gah səngiyrək, gah yenidən vüsət alaraq ilboyu davam edir. Bu hərəkat zaman Qotbzadənin üzv olduğu və Ruhullah Xomeyni tərəfdarları şah əleyhinə müttəfiq kimi çıxış etsələr də, müəyyən fikir ayrılıqları da vardı. Qotbzadə çıxaraq tamamilə Ruhullah Xomeyni xəttinin tərəfdarına çevrilir. O, eyni zamanda Amal hərəkatını dəstəkləyirdi və rəhbəri Musa əl-Sədrə yaxınlığı ilə seçilirdi.

Ruhullah Xomeyni 1978-ci ilin payızında şahın tələbi ilə İraqdan çıxarıldıqdan sonra onu Fransaya getməyə inandıranlardan biri də Qotbzadə olmuşdur. 6 oktyabr tarixində Parisə gələn Ruhullah Xomeyni iki gün Əbülhəsən Banisədrin evində qalır, sonra isə məhz Qotbzadə onun üçün Parisdən təxminən 40 km məsafədə yerləşən şəhərciyində ev tapır. Fevralın 1-də Tehrana qayıdacaqları günə qədər bu şəhərcikdə yaşayan ayətullahın ən yaxın köməkçisi və məsləhətçisi Qotbzadə, Əbülhəsən Banisədr və İbrahim Yəzdi olur.

Air France aviaşirkətinə məxsus təyyarə ilə İrana qayıdarkən də Xomeyninin yanında din xadimi deyil, Sadeq Qotbzadə oturur. Uçuşun təhlükəli ola biləcəyinə baxmayaraq, təyyarədə xeyli jurnalist vardı. Onlardan biri, BBC müxbiri Con Simpson ilə Ruhullah Xomeyninin məşhur qısa dialoqonu da Qotbzadə tərcümə edir:

İran İslam İnqilabından sonra Mehdi Bazərgan və başqaları müvəqqəti hökumət qurmaq üçün şuranı tərk etdikdən sonra Qotbzadə inqilab şurasının üzvü seçilmişdir.

Bundan əlavə, o, Ayətullah Xomeyninin rəsmi sözçüsü vəzifəsində çalışırdı. 11 fevral 1979-cu ildə (İMRT) idarəedici direktoru vəifəsinə təyin edilmişdir. Son vəzifədə o, yeni rejimin xəttini təbliğ edir. Onun vaxtında İran televiziyasına mollaviziya deyilməyə başlanılır.

rəhbəri olduğu dövrdə qatı islami düşüncələrinə və təbliğatlarına görə bir qrup iranlı ziyalı və müvəqqəti hökumət tərəfdarları tərəfindən tənqid edilmişdir. 13 mart tarixində, biri silah, digəri isə bıçaqla silahlanmış iki qadının sui-qəsd hücumuna məruz qalır, ancaq yaralanmadan xilas olur. Qotbzadənin İMRT rəhbəri vəzifəsində çalışdığı dövrdə 15 minə yaxın qadın dövlət kanalının islamçı təbliğatını pisləmək üçün kanalın binası qarşısında etiraz aksiyası təşkil etmişdilər.

1979-cu il fevral-noyabr aylarında İranı lideri Mehdi Bazərganın rəhbərlik etdiyi hökumət idarə edir. İbrahim Yəzdi həmin hökumətdə xarici işlər naziri vəzifəsini tuturdu. 4 noyabr tarixində radikal tələbələr ABŞ səfirliyini tutduqda və Ayətullah Xomeyni də bu addımı müdafiə etdikdə həm Mehdi Bazərgan, həm İbrahim Yəzdi bununla razılaşmayaraq istefa verdilər. Noyabrın 29-dan etibarən xarici işlər naziri postunu Qotbzadə tutur.

Sadeq Qotbzadə 1979-cu ilin noyabr ayındaİran İslam Respublikasının xarici işlər naziri vəzifəsinə təyin edilib. Əbülhəsən Banisədrin müvafiq vəzifədən istefa verməsindən sonra bu vəzifəyə təyin edilən Qotbzadə, vəzifəyə gələn zaman İran-ABŞ arasında ciddi formada girov böhranı yaşanırdı. O, Amerika Birləşmiş Ştatları ilə münasibətlərin pisləşdirilməsinin, pozulmasına hər zaman qarşı olmuşdu və hesab edirdi ki, ABŞ-la ortaq dil tapılmalı və girovlar geri qaytarılmalıdır.

Məhz girov məsələsi və ABŞ-la münasibətlər yeni xarici işlər naziri ilə Ruhullah Xomeyni arasında münasibətlərin pisləşməsinə səbəb oldu. Qotbzadə Vaşinqtonla normal münasibətlərin tərəfdarı idi və buna görə də girov məsələsinin tezliklə həll olunmasına çalışırdı. O, Parisdə amerikalılarla danışıqlar apardı və elə görünürdü ki, problem tezliklə həll ediləcək, müəyyən ilkin razılıqlar da əldə olundu. Amma bu zaman Ruhullah Xomeyni bildiridi ki, girovların taleyini İran Parlamenti həll etməlidir. Qotbzadə ilk prezident seçkilərində də namizədliyini verdi, amma çox uğursuz oldu. O, cəmi 0,34% səs topladı və yeddinci yeri tutdu.

Qotbzadə 1980-ci ilin avqustunda girovların tezliklə azad edilməsini müdafiə edərək İran Parlamentinə açıq məktub yazdı və beş gün sonra Reuters agentliyinə verdiyi müsahibəsində bildirdi ki, Henri Kissincer və digərlərinin dəstəklədiyi ABŞ prezidentliyinə namizəd Ronald Reyqanın problemi həll etmək fikri yoxdur və onlar onun qarşısını almaq üçün əlindən gələni edəcəklər. Sentyabr və oktyabr aylarında o, girovların azad edilməsinin təxirə salınmasına dair razılaşmanın əldə oluna biləcəyini iddia edən bir neçə başqa açıq bəyanatla çıxış etmişdir.

Girov məsələsində Qotbzadənin səylərinə baxmayaraq, vəziyyət pisləşməkdə davam edirdi. Aprelin 7-də ABŞ İranla diplomatik əlaqələri kəsdiyini bəyan etdi. 25-də girovları azad etmək üçün uğursuz keçirməyə cəhd göstərildi. Qotbzadə bu cəhdi pisləyərək İrana qarşı müharibə aktı adlandırdı. Bununla belə, yenə də girov böhranının tezliklə həll edilməsinə çalışır və bu istiqamətdə Ruhulla Xomeyni başda olmaqla daha radikal mövqe tutunlarla münasibətləri get-gedə pisləşirdi. Nəhayət, avqustun 3-də o, nazir postundan istefa verdi və daha İran İslam Respublikasında heç bir vəzifə tutmadı.İranın Xarici İşlər Naziri vəzifəsində onu Kərim Xodarpənahi əvəzləmişdir. Sözügedən vəzifədən istefa verdikdən sonra bir müddət ailə biznesi ilə məşğul olmuş və İslam hüququnu öyrənmişdir.

Qotbzadə ilk dəfə 1980-cı ilin 7 noyabr tarixində Ayətullah Xomeyniyə qarşı sui-qəsd cəhdi hazırlamaqda və İslam Respublikası Partiyasını tənqid etmək ittihamları ilə həbs edildi. İlk həbsi müddətində Tehranın məşhur saxlanılmışdır. Həbs edilməsindən 3 gün sonra Ayətullah Xomeynini müvafiq göstərişinə əsasən 10 noyabr tarixində azad edildi.

Bir müddət sonra isə İran ordusunun polkovniki, eyni zamanda Tudə Partiyasının gizli üzvləri olan Bican Kəbiri və Huşəng Attarian Qotbzadə ilə əlaqə saxlayaraq ordu daxilində hökumətə qarşı gizli qrupun olması və çevriliş etməyə hazırlaşdıqlarını söyləyirlər. Sonra da Qotbzadənin bu yöndə həvəsləndirici fikirlərini lentə yazaraq İnqilab məhkəməsinin sədri Məhəmməd Reyşəhriyə təqdim edirlər. Nəticədə, 1982-ci il 7 aprel tarixində Sadeq Qotbzadə ikinci dəfə həbs olundu.

Hakimiyyət bu hadisədən həm ordu daxilində etibarsız saydığı zabitlərdən, həm də dini müstəvidə Ruhulla Xomeyninin ən böyük rəqibi olan Məhəmməd Kazım Şəriətmədaridən qurtulmaq üçün istifadə etdi. İşgəncələrə məruz qalan Qotbzadə vaxtilə rəhbəri olduğu televiziyaya çıxaraq sui-qəsddə iştirakını etiraf etdi və Şəriətmədarinin adını çəkdi.

Ona qarşı İrandakı dini rejimi aradan qaldırmaq üçün Mossad, Sosialist İnternasionalı və Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi kimi təşkilatlarla gizli əməkdaşlıq yaratmaq itthiamı irəli sürülmüşdür. 26 gün davam etmiş məhkəmə prosesi 1982-ci ilin avqust ayında başlamışdır.

Hərbi tribunalda o, ona qarşı ünvanlanmış itthiamları rədd etdi, ancaq İslam hökumətini devirmək və yerində sekulyar əsaslı respublika yaratmaq niyyətinin olduğunu etiraf etmişdir. Hərbi tribunalın qərarına əsasən Sadeq Qotbzadə 1982-ci ilin 15 sentyabr tarixində İran İslam Respublikasının paytaxtı Tehran şəhərində yerləşən 46 yaşında güllələnərək edam edilmişdir. 1982-ci ildə Parisdə sürgün həyatı yaşayan Əbülhəsən Banisədr, Qotbzadənin edam edilməsinə reaksiya olaraq edamın, siyasi hakimiyyət daxilindəki hesablaşma olduğunu ifadə etmişdir.

SSRİ-nin Tehrandakı səfirliyində diplomat kimi fəaliyyət göstərən, əslində isə KQB mayoru olan Vladimir Kuziçkin tərəfindən 1991-ci ildə yazılmış KQB daxilində: mif və reallıq əsərində yazıçı Qotbzadənin Amerika Birləşmiş Ştatlarında təhsil aldığı dövrdə SSRİ hərbi kəşfiyyat xidmətinin agenti olduğunu, ancaq sonradan oradan uzaqlaşdığını iddia etmişdir. Kitabda həmçinin KQB tərəfindən Qotbzadənin vətən xaini kimi həbs edilə bilinməsi üçün onu Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin adamı kimi təqdim edən sübutları onun yaşadığı evə yerləşdirildiyi təsvir edilmişdir.

Ben Afflek tərəfindən ekranlaşdırılmış Arqo filmində Qotbzadənin real səsindən istifadə edilmişdir və orada sabiq nazir Kanadanı beynəlxalq hüququ kobud şəkildə pozmaqda günahlandırır. Qotbzadənin qardaşı qızı Sənaz Qacarrəhimi 2013-cü ilin 26 iyul - 3 avqust tarixləri arasında Nyu-York şəhərində yerləşən Yeni Ohayo teatrında əmisinin həyatından və fəaliyyətlərindən bəhs edən Qırmızı Çərşənbə adlı pyes səhnələşdirmişdir. Sənaz müsahibələrində pyesi yazan zaman əmisinin qalmaqallı həyatından ilham aldığını ifadə etmişdir.

2017-ci ildə Amerika Birləşmiş Ştatlarının Vaşinqton şəhərində yaşayan fars jurnalist Əli Səcadi tərəfindən Sadeq Qotbzadənin əlyazmaları toplusu nəşr edilmişdir. Səcadi sözügedən kitabı hazırlayan zaman Qotbzadəni şəxsən tanımış və onunla birlikdə fəaliyyət göstərmiş müxtəlif şəxslərdən müsahibələr almışdır. 2020-ci ilin fevral ayında BBC-nin farsca xidməti tərəfindən Qotbzadənin həyatından bəhs edən növbəti sənədli film ekranlara çıxmışdır. Sənədli film şəxsin müharicətdəki inqilabçı bir gənc olan zaman, hökumət nazirinə, oradan isə İslam Respublikasının gözündə bir satqına çevirilməsinə qədərki dövrü füsunkar şəkildə ifadə etməkdədir. Filmin rejissoru və prosdüseri Farşad Bayan, tədqiqatçısı isə Mahmud Əzimi olmuşdur. Layihənin tamamlanması 5 ildən çox vaxt aparmışdır.

Üç hissədən ibarət mini seriyada arxiv görüntülərindən istifadə edilmişdir və Qotbzadəni tanıyan və onunla müxtəlif görüşlər keçirmiş şəxslər sabiq nazirin xarakterini şərh edirlər və onun İran İslam İnqilabından əvvəlki və sonrakı fəaliyyəti ilə bağlı müxtəlif xatirələrini bölüşürlər. Sənədli film Youtube-da fars dilində yayımlanıb və ingiliscə alt yazısı mövcuddur.

İngilis və fransız dillərini təmiz bilən Sadeq Qotbzadə heç zaman ailə həyatı qurmamışdır. Fransada yaşadığı vaxtlarda romantik münasibətlərdə olduğu kanadalı jurnalist Kerol Cerom öz xatirələrində yazır ki, istefasından sonra sevgilisinə İrandan çıxmağı təklif edir. Qotbzadə isə ona belə cavab verir: Bu inqilab xalqa bəxş etdiyim kabusdur. Mən günahkaram. Mən qalıram və qismətimlə barışıram”. Cerom əlavə edir: “O, maşına oturub gedəndə ağlıma da gəlmirdi ki, onu sonuncu dəfə görürəm. İnanmırdım ki, cənab Xomeyni öz oğlunu öldürər.

• BBC-nin farsca xidməti tərəfindən Sadeq Qotbzadənin həyatı haqqında hazırlanmış sənədli filmin I hissəsi -   
• BBC-nin farsca xidməti tərəfindən Sadeq Qotbzadənin həyatı haqqında hazırlanmış sənədli filmin II hissəsi -   
• BBC-nin farsca xidməti tərəfindən Sadeq Qotbzadənin həyatı haqqında hazırlanmış sənədli filmin III hissəsi -