Türkiyənin Diyarbəkir ilinin Sur ilçəsində yerləşən Səfa məscidinin günümüzə gəlib çatan hər hansı bir kitabəsi yoxdur. Bu səbəbdən abidənin dəqiq tikilmə tarixi və kim tərəfindən tikildiyi bizə məlum deyil, lakin abidənin Ağqoyunlu dövründə inşa edildiyi bilinir. Ehtimal olunur ki, Səfa məscidi Şah İsmayılın babası Şeyx Cüneydin xahişi ilə Uzun Həsən tərəfindən tikdirilmişdir. Cami-üs Safi adını şeyxə olan hörmətdən götürdüyü güman edilir. Məscid həmçinin Şeyx Səfa, İpariə, İparla, Palo adlarıyla da tanınır.Övliya Çələbi də öz səyahətnaməsində ondan İpariyyə məscidi kimi bəhs etmişdir. İpariyə sözünün mənası "ətirli" deməkdir. Çələbi yazır ki, nəmli havada məscidin dörd divarından müşk ətri gəlirdi. Abidənin giriş qapısında təmir kitabəsi var. Kitabənin mətni belədir: "Bismillah, Müsəlmanların və islamın sultanı, Allahın yerdəki kölgəsi, Süleymani əzəmət və həşmət mənbəyi, Osmanlı padşahlarının gözü, Əcəm, Ərəb və Rum sultanlarının sultanı ulu xaqan böyük sultan, Sultan Səlim xan oğlu Sultan Süleymanın dövləti zamanında lütf sahibi, Allahın rəhminə çox möhtac və qulların ən kiçiyi, zəif qul, Amidli Hacı Əbdürrəhman oğlu Hacı Hüseyn Əli bu məscidi bərpa etdirdi. Allah hər ikisinin günahlarını bağışlasın. Məscidi bərpa edən memar Amidli usta Əhməddir. Hicrəti nəbəviyyənin 938-ci ilində bu iş cərəyan etdi. Katibi zəif qul Simi Abdullah oğlu Məhəmməddir."

Üfiqi istiqamətində düzbucaqlı sahəni əhatə edən bina xaricdən 19,88x22,80 ölçüdədir və şimalda beş hissəli camaat və ibadətgah bölmələri var. Binanın əsas məkanını əhatə edən günbəz səkkiz dayaqlı plan üzərindədir. Bu dayaqlardan ikisi üfiqi istiqamətində, ikisi sərbəst, ikisi isə şaquli istiqamətdə dayanır. Səkkizguşəli plana malik günbəzdə keçid elementi kimi qıvrımdan istifadə olunub. Əsas məkan yan boşluqlarla şərqə və qərbə eninə şəkildə uzanır. Bu yan boşluqlar künclərdə asqılı keçidli günbəz və onların arasında uclu çəlləli qübbə ilə örtülmüşdür. Camaat yerinin günbəzləri xaricdən gizlədilib və günbəzlərə keçiddə paruslardan istifadə edilmişdir. Binanın minarəsi şimal-şərqdə sərbəst şəkildədir.

Şeyx Səfa məscidi Diyarbəkirdəki digər Ağqoyunlu məscidləri kimi ölçü baxımından böyük olmasa da, bəzəkləri və daş hörgüləri ilə seçilən tikililərdəndir. Səfa məscidinin bəzəkləri əhəngdaşı və mərmər üzərində oyma, qabartma və qəfəs oyma, kaşı üzərində rəngli şir və monoxromatik şirli damaskinaj texnikası ilə yaradılmışdır. Bir sıra bazalt və bir sıra əhəng daşı ilə hörülmüş iki rəngli divarlar fasadlara canlı görkəm verir.

Binanın yerləşdiyi hündür divarlarla əhatə olunmuş həyətə qərb və şərq fasadındakı qapılardan daxil olunur. Həyət divarları sement məhlulu ilə doldurulmuş söküntü daşdan hörülmüşdür. Şərq fasadı boyunca davam edən həyət divarının bəzi hissələrinin səthləri rənglənmişdir. Şərq fasadındakı qapı taxta doğramadan, karniz isə betondandır.

Məscid həyətin cənub tərəfində yerləşir. Bundan əlavə, həyətdə fəvvarə, şimal divarına bitişik tualet var. Məscidi şərq və qərb tərəfdən əhatə edən həyətin davamı hündür dəmir məhəccərlə əhatə olunub, şərq tərəfdən bağçaya girişi təmin edən qapı var. Şimalda, həyətin ortasında şərq və qərb giriş qapılarının oxunda fəvvarə var. Fəvvarə dəkkiz dəmir-beton sütun üzərində geniş saçaqlı dəmir-beton düz dam ilə tamamlanır. Səkkizguşəli su hovuzu yonma bazalt daşından tikilib. Hər tərəfində bir pəncərə var. Pəncərələr qara yağlı boyalı dəmir məhəccər üzərində dəmir məftillə örtülmüşdür. Səkkizguşəli su hovuzu təqribən 2,20 m kəsilmiş daşla, qalan hissəsi isə dəmir məftillə örtülmüşdür.

Şərq-qərb istiqamətində köndələn düzbucaqlı planlı və tək günbəzli və əsas məkanın şimalına beş günbəzli son camaat yeri var. Bura sütunlar üzərində dayanan beş uclu tağla xaricə açılır. Uclu tağlar ikirəngli daşlarla düzəldilmişdir. Tağları daşıyan sütunlar və sütun başlıqları bazalt daşındandır və iki hissədən ibarətdir.

Camaat yerinin uclu tağvari künclərində medalyon qoyulmuşdur. Fasadın çöl kənarlarında künclərdə yerləşdirilmiş iki kvadrat formalı medalyonların üzərində kiçik kvadratların yerdəyişməsi nəticəsində yaranmış qoşa cərgə dişlərlə haşiyələnmiş səthdə "Məhəmməd" sözü həkk olunmuşdur. Orta qövs künclərində kənardan on üç dilimlə məhdudlaşan on iki qollu ulduz sistemində bir bölmə yerləşdirilib. Dördbucaqlı medalyonlarla dairəvi medalyonlar arasında yerləşdirilən damcı medalyonlarla həmsərhəd olan qəlib aşağıdan altı yarımdairəvi dilim əmələ gətirir. Çərçivədəki həndəsi düzülmə səkkizguşəli ulduzlardan ibarətdir.Sütunları birləşdirən uclu tağlar xaricdən nazik ağ daşla və yarımçıq qəliblərlə ön plana çıxarılıb. Son camaat yerində qübbəyə keçidlər paruslarla təmin edilmişdir. Günbəzlər kənardan gizlədilmiş və qələm işi ilə bəzədilmişdir. Divar səthi ümumiyyətlə iki rəngli daşdan, biri yonma bazalt daşından, digəri isə incə yonma ağ daşdan hörülmüşdür.

Şimal fasadının ortasındakı giriş qapısı sivri tağlı taxça şəklində düzəldilib. Taxçanın künclərindəki kolonların silindrik gövdələri burulmuş yivlərlə canlılıq qazanıb. Aşağıdan silindrik başlayan və yuxarıda kvadrat prizmatik forma alan başlıqların səthi palmet, rumi və əyri budaqlardan ibarət mürəkkəb bitki tərkibli kompozisiyalarla bəzədilmişdir. Məscidin giriş qapısının bir az yuxarısında kitabə var. Yazının üstündəki alçaq uclu tağvari pəncərə daş torla örtülmüşdür. Həndəsi şəbəkə altıbucaqlı ulduz sisteminə əsaslanır. Pəncərənin aşağı sağ kənarında səkkizguşəli ulduzdan ibarət həndəsi ornament diqqəti cəlb edir. Məscidin şimal fasadının əsas divarında, biri giriş qapısının tağında, digərləri isə qapının sağında və solunda olmaqla cəmi üç pəncərəsi var. İbadətgah isə 24 pəncərə ilə işıqlandırılıb.

Minarə məscidin şimal-şərq küncündə yerləşir və bünövrəsi kvadrat planlıdır. O, qara daşdan tikilmişdir. Minarənin girişi qərb tərəfdəndir. Alt hissəsində şimal, cənub və şərq fasadlarında ağ-qara daşlardan istifadə olunmuş kufi yazı lövhələri, qərb fasadında isə məscidin damına çıxış qapısı var. Bu qapıdan sonra minarə ilə məscid arasında divara qoyulmuş pilləkənlər məscidin damına çıxır. Silindrik gövdə eyvana qədər üfüqi və şaquli ornamentlərlə bəzədilib. Aşağı hissədə iki bükülmüş qəlib arasında cəli süls kitabə kəməri var. Minarənin üzərindəki bu kitabədə Həcc surəsinin 27-ci ayəsi, Fussilət surəsinin 33-cü ayəsi və Nəml surəsinin 93-cü ayəsi yazılmışdır. Bunun üstündə düz altıbucaqlı formada olan patronlar birləşərək gövdəni üfüqi kəmər kimi əhatə edir. Bu kəmərin üstündə yarım ulduz və iki cərgə dişdən ibarət kəmər gövdə üzərində şaquli olaraq dövr edərək tərs-düz "U" formalı sahələr əmələ gətirir. Bu hissələrin daxili müxtəlif düzülüşlü ornamentlərlə bəzədilmişdir. U formalı sahələr gövdə üzərində daha 2 dəfə təkrarlanır.

İbadətgah üfiqi istiqamətdə eninə düzbucaqlı plana malikdir. İbadətgahln cənub divarında mehrab, minbər və iki ədəd pəncərə var. Bundan əlavə, cənub divarının təxminən 1,20 metr orijinal kafel örtükləri qalır. Bəzi xarab olan kirəmitlərin yerinə suvaq vurulub və yağlı boya ilə kafel şəkli verilib. Aşağı pəncərələr taxtadandır və eninə 6 və uzununa 11 cərgə yivli dəmirlə bağlanmışdır. Onların üzərindəki yuxarı pəncərələr sivri qövs açıqlıqlı və vitrajlıdır. Vitrajlarda çiçək motivləri və budaq formalarından istifadə olunub. Mehrabın üstündəki vitraj pəncərəsində ərəb dilində "Allah" sözü yazılıb.

İbadətgahın şərq və qərb qanadları, künclərdə günbəz, ortada isə üst örtüyü tağ şəklində düzəldilib. Günbəzlər orijinal olmayan əl işi ilə bəzədilib. Qübbəyə keçid zamanı parusdan istifadə edilib. Divarda yuxarı və aşağı hissədə üç pəncərə var. Yuxarı pəncərələr uclu tağ şəklindədir və vitrajdır. Müxtəlif rəngli vitrajlarda çiçək motivləri və budaq formalarından istifadə olunub. Ortadakı təpə pəncərəsi digərlərindən hündürdür.

İbadətgahın şimal divarında ortada giriş qapısı, pəncərə və hər tərəfdə iki taxça var. Külək qoruyucu kimi istifadə olunan taxta pəncərədən daxil olunur. Girişin üstündəki pəncərə taxtadandır Aşağı pəncərələr yerdən təqribən 0,15 m hündürlükdədir. Girişin sağ tərəfindəki taxça taxta şkafla dəyişdirilib. Burada da orijinal kirəmitlərlə yanaşı, cənub divarında olduğu kimi, suvaqdan hazırlanmış və yağlı boya ilə boyanmış kafel formaları var.

İbadətgahın divar səthləri döşəmədən hündürlüyü 1,10 m-ə qədər olan kirəmitlərlə örtülmüşdür. Bu kirəmitlərin cənub və qərb divarlarında olanlar qismən salamat qalmışdır. Şimal və şərqdəki plitələrdə zədələr var. Bəzi yerlərə suvaq vurulmuş, üzərinə yağlı boya ilə kirəmit şəkli verilmişdir. Kafel bəzəkləri divarları üç hissədə əhatə edir. Orta hissədə altıbucaqlı lövhələrlə iki müxtəlif kompozisiya çəkilmişdir. Onlardan birində diaqonal və üfüqi oxlarda yarımdairəvi ağ zolaqlar kəsişir və onun ətrafında altı seqmentli qızılgüllər və üçbucaqlar əmələ gətirir. Qızılgüllərdə tünd göy, mavi və sarı rənglərdən istifadə olunub. Digər tənzimləmə bərabərtərəfli dodekaqonlarla qurulub. Hər dodekaqondan keçən altı dodekaqon onların arasında altı uclu ulduz əmələ gətirib. Ortadakı ulduz və altıbucaqlılar tünd göy, aralarındakı hissələr növbə ilə yaşıl və mavi rəngdədir.

Mehrab

Mehrab qiblə divarının ortasında, giriş istiqamətindədir. Cənub divarının ortasında divardan 0,12 m çıxan düzbucaqlı prizmatik mehrab 3,70×5,30 m ölçüdədir. Bu kütlənin ortasına muqərnəsli başlıqlı mehrab taxçası qoyulmuşdur. Taxça üç tərəfdən altı müxtəlif haşiyə ilə əhatə olunub. Ən kənardakı birinci haşiyə yarım səkkizguşəli ulduzlardan ibarətdir. İkinci haşiyə bir sıra muqərnəsdir. Bu haşiyədən sonrakı üçüncü haşiyə daha kiçik ölçülərdə ən kənar yarım səkkizguşəli ulduz düzümünü təkrarlayır. Dördüncü haşiyə bərabər ölçülü sivri tağ formalı yarıqların müəyyən fasilələrlə düzülməsi ilə əmələ gəlmişdir. Hər yarıqda əyri budaqlardan ibarət iki oval formanın bir-birinə bağlanması nəticəsində yaranan düzülmə həkk edilib. Beləliklə, döşəmədə beş romb əmələ gəlib.

Minbər

Məscidin daş minbərinin səthlərində yazı, nəbati motivlər və həndəsi iç-içə naxışlı bəzək nümunələri var. Mehrabın sağ tərəfindəki minbər mərmərdəndir. Qapı, gövdə və taxtdan ibarətdir. Yerdən üç pillə ilə çıxılan alçaq tağlı qapının üstündə içərisinə cəli süls xətti ilə ayə yazısı yerləşdirilmişdir.Mərmər qapının üzərində müxtəlif forma və ölçülərdə xətai, qərənfil və qızılgül motivləri yerləşdirilmişdir. Bu motivlər bir-birinə rumilərlə canlandırılan əyri budaqların şaquli qıvrımları ilə bağlanır. Taxt bölməsinə çıxışı təmin edən pilləkən məhəccərlərinin xarici səthlərində yivlər və boru qəlibləri ilə yastı altıbucaqlı kəsiklər əmələ gətirilib. Süls yazıları yan tərəflərə yerləşdirilib.

Minbərin üçbucaqlı yan güzgüləri ən kənarda rombların ziqzaqları ilə əmələ gələn nazik haşiyə ilə əhatə olunmuşdur. Bu çərçivə içərisində qoşa ayrılmış səthdə tam və yarım səkkizbucaqlıların keçidinə əsaslanan həndəsi kompozisiya həkk edilib. Güzgülərin aşağı hissəsindəki ətək lövhələri həndəsi torlarla dörd hissəyə bölünür. İki telli hörüklərlə əhatə olunmuş daş şəbəkələrdə ardıcıl iki fərqli tənzimləmə tətbiq edilmişdir. İstifadə olunan kompozisiyaların birində dioqanal oxlarda kəsişən ziqzaqlar ardıcıl olaraq, dib və uc qisimlərdən birləşən ox ucları meydana çıxır. İkinci kompozisiyada bərabərtərəfli səkkizbucaqlıların kəsişməsinə əsaslanan tərtibatdan istifadə olunub.

Pilləkənlərlə çıxılan taxt hissəsi dörd sütun üzərində daş günbəzlə örtülmüşdür. Sütun aralıqları aşağıdan kvadrat şəklində başlayaraq yuxarıya doğru silindrik gövdəyə keçəcək şəkildə düzəldilib. Silindrik sütun gövdələri bükülmüş yivlərlə canlandırılıb. Gövdədən tək sıra şəklində ayrılan qapaqlar aşağıdan silindrik, yuxarıda isə kvadrat prizmatikdir. Başlıqların səthi palmet və rumili əyri budaqlarla bəzədilmişdir. Yuxarıya doğru bir qədər daralmış günbəz altı dilimlidir. Hər bir dilimdə qəfəs oymağının şaquli istiqamətində müəyyən fasilələrlə yerləşdirilən palmetlər hər iki tərəfdən rumili əyri budaqlarla əhatə olunmuşdur. Qübbə yuxarıda oval və armudvari iki kürə ilə bitir.

Taxtın aşağı hissəsində üç zolaqlı hörüyün çərçivə əmələ gətirən düzbucaqlı panelin ortasında şəmsə və hər küncdə küncbəndə yer verilib. Şəmsə və salbeklərin yeri göy, küncləri yaşıl, ikisinin arasındakı yer isə açıq qəhvəyi rəngdədir. Dairəvi dilimlərdən ibarət şəmsdə dilimlərin birləşmə nöqtələrində kənardan kiçik dairə qoyulub. Palmetlər şaquli və üfüqi oxlarda fərqli şəkildə, şəms səthində müəyyən fasilələrlə həkk olunub.

Panelin altında iki səthi müqərnəs sırasından ibarət çərçivənin içərisində uclu tağ formasında dayaz taxça yerləşdirilib. Taxçanın aşağı hissəsində altıguşəli ulduzlardan işlənmiş həndəsi şəbəkəli açıqlıq var. Açıqlıq qəfəs texnikası ilə yaradılıb. Taxtın digər aşağı yan səthi də eyni düzülüşü əks etdirir.

• Ali Can Kırcaalı. DİYARBAKIR PARLI (İPARLI) SAFA CAMİİ MİMARİ ve TEZYİNAT ÖZELLİKLERİ. Samsun. T.C. ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ FEN – EDEBİYAT FAKÜLTESİ SANAT TARİHİ. 2017.
• İrfan Yıldız. Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi. Diyarbakır. Diyarbakır Valiliği Kültür ve Sanat Yayınları. 2011.
• Metin Sözen. Diyarbakır’da Türk Mimarisi. İstanbul. Diyarbakı’ı Tanıtma ve Turizm Derneği Yayını. 1971.
• Gülşen Baş. Diyarbakır’daki İslam Dönemi Mimari Yapılarında Süsleme. Ankara. Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları. 2013.
• Hüdavendigar Akmaydalı. Diyarbakır Merkez Safa (Parlı) Camii. Ankara. Vakıflar Dergisi, Say. XXVII, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları. 2004.