1905-1911-ci illərdə İranda Konstitusiya İnqilabı baş verdi. Zadəganlar, ruhanilər və ziyalıların etirazı nəticəsində Müzəffərəddin şah Qacar 1906-cı ilin oktyabrında konstitusiya qəbul etməyə və Məclis (parlament) yaratmağa məcbur oldu.

1907-ci ildə İranın təsir dairələrinə bölünməsi haqqında Britaniya-Rusiya müqaviləsi bağlandı və bu müqaviləyə əsasən İran üç yerə bölündü: Şimali İran (Rusiya), Mərkəzi (neytral və Almaniyaya açıq), Cənub (Britaniya imperiyası).

1907-ci ilin yanvarında atasının ölümündən sonra Məhəmməd Əli şah taxta çıxdı. O, taxta çıxdıqdan sonra 1906-cı ildə atasının verdiyi konstitusiyaya əməl edəcəyinə söz verdi. Lakin bunu etmədi. 24 iyun 1908-ci ildə Məhəmməd Əli şah İran kazak diviziyasının köməyi ilə çevriliş etdi və Məclisi dağıtdı. Bu hadisə yeni konstitusiya hərəkatının yaranmasına səbəb oldu. Həmin il Təbrizdə şah hakimiyyətinə qarşı üsyan başladı. 1909-cu ilin yanvarında öz nüfuzlarını gücləndirməyə çalışan Bəxtiyari xanlarının dəstəklədiyi konstitusiya tərəfdarları İsfahanda hakimiyyəti ələ keçirdilər. Gilanda (Rəştdə və Gilanın digər şəhərlərində) üsyan başladı. İranın Buşehr, Bəndər Abbas və bəzi digər şəhər və bölgələrində şahın əleyhdarları hakimiyyətə gəldilər. Fevralda şəhərə soxulmaq cəhdindən sonra şah qoşunları Təbrizi mühasirəyə aldılar. Mühasirəyə alınan Təbrizdə aclıq başladı.

1909-cu ilin fevralında Şahsevənlər Ərdəbil şəhəri yaxınlığında rus tabeliyində olan kəndlərin sakinlərini qarət etməyə başladılar. Rusiyanın İrandakı səfirliyi bu addımı pislədi və İran hökumətini araşdırma aparmağa çağırdı. Eyni zamanda general Yudeniç İran-Rusiya sərhəddini özbaşına keçərək Ərdəbili işğal etdi. O, bunun rus xalqını qorumaq və qəbilə üsyanlarını yatırmaq üçün olduğunu söylədi. Bu, Rusiyanın Məşrutə inqilabında ilk ciddi addımı idi.

Konstitusiyaçı qüvvələr Tehrana yürüş etdi və Məhəmmədəli şahı azyaşlı oğlu Əhmədin xeyrinə hakimiyyətdən əl çəkməyə məcbur edildi. Atasının yerinə taxt çıxan Əhməd şah Qacar 1909-cu ildə konstitusiyanı yenidən bərpa etdi.

1909-cu il aprelin 20-də Qafqaz canişini və Qafqaz Hərbi Dairəsinin qoşunlarının komandanı general-adyutant qraf İllarion Vorontsov-Daşkova 1124 nömrəli məxfi göstəriş göndərildi. Teleqramda deyilirdi: “Gözlənilən hücumu nəzərə alaraq aclıqdan ümidsizliyə sürüklənən inqilabçılar və Təbriz əhalisi tərəfindən konsulluq və Avropa ölkələri nümayəndəlikləri və təbəələrini qorumaq vacibdir. bu məqsədlə hökmdar imperator rus və xarici qurum və təbəələri qorumaq, onlara ərzaq çatdırmaq, habelə Təbrizlə Culfa arasında təhlükəsiz əlaqə saxlamaq üçün kifayət qədər qüvvəyə malik bir dəstəni təcili olaraq Təbrizə hərbi yürüş etmək əmrini verir". Bununla belə, Məhəmməd Əli şah ilə Rusiyanın İrandakı səfiri Stanislav Poklevski-Kozell arasında Məhəmməd Əli şahın Rusiyadan hərbi müdaxilə tələb etdiyi barədə yazışmalar qalır. Tezliklə 1-ci Qafqaz Atıcı Briqadasının iki alayı, dörd yüz atlı Kuban kazakları,bir istehkamçı taboru və üç artilleriya səkkiz silah batareyası Cənubi Azərbaycana göndərildi. Bu dəstəyə 1-ci Qafqaz atıcı briqadasının rəisi general-mayor İ.Snarski komandirlik edirdi. Ona verilən göstərişdə deyillirdi:

Rus qoşunları əsasən zəif Qacar ordusunun öhdəsindən gələ bilmədiyi köçərilərə (kürdlərə və türkmən-yomudlara) qarşı hərəkət etməli oldular. Rus qoşunları tərəfindən kürdlərin qəbilə başçılarından onların qəbilə nümayəndəsinin etdiyi soyğunçuluq və quldurluq halında zərərçəkmiş tərəflərin xeyrinə müəyyən məbləğdə pul yığılırdı. Rusiya imperiyasının təbəələrinin qətli Rusiya hərbi məhkəməsinin çıxardığı ölüm hökmləri ilə cəzalandırılırdı. Rusiya konsulu Xarici İşlər Nazirliyinə göndərdiyi məktubda məlumat verdilər: “Tacirlər yaxınlıqdakı kəndlərin bütün mülki əhalisi ilə birlikdə qoşunlarımızın gəlişinə xeyir-dua verirlər”.

Təbrizdə rusların hücumunun ilk günü təbrizlilər şəhəri müdafiə edərək onlara qarşı vuruşdular. Lakin rus hərbi qüvvələri hərbi təcrübəsinin olmaması və Təbriz üsyançılarının vahid rəhbərliyinin olmaması səbəbindən şəhər sakinlərinə ağır itkilər verə bildilər. Ertəsi gün döyüşlər yenidən başladı. Lakin həmin günün axşam saatlarında tərəflər atəşkəsə razılaşdılar. Verilən ağır itkilərə baxmayaraq, Təbriz müdafiəçiləri hələ də öz və şəhərin müdafiə mövqeyini qoruyub saxlamışdılar. Bu zaman ruslar Təbriz teleqraf xətlərinin əlaqəsini kəsdilər. Döyüşün üçüncü günü yeni rus qoşunlarının gəlişi ilə Təbriz müdafiəçilərinin müqaviməti qırıldı və Təbriz rus qoşunları tərəfindən işğal edildi. İşğaldan sonra ruslar şəhərin müdafiəçilərindən və azadlıqsevərlərindən qisas aldılar. Bu arada şəhərdə çoxlu sayda insan ruslar və onların agentləri tərəfindən öldürüldü.

Yeni baş nazir Mirzə Əhməd xan Müşirəssəltənə hökuməti rusların bu addımını pisləsə də, Məhəmməd Əli şah bir neçə gün sonra general Vorontsov-Daşkovu Tehrana dəvət edərək ona “Şiri Xurşid ordeni”ni təqdim etdi. Lakin baş nazir və bir sıra şahzadələrin sərt müqaviməti səbəbindən mərasim baş tutmadı. Bu zaman Səttar xan və Bağır xan məşrutəçilərin köməyi ilə Təbrizdəki Osmanlı konsulluğuna sığındılar. Avtoritar hakimiyyət, sonra isə rus qoşunları tərəfindən təmizlənən şəhərin müdafiəçiləri istisna olmaqla, kürd qəbilə qüvvələrinin əksəriyyəti ruslara təzyiq edirdi. Kürdlər yalnız rus qoşunlarına ərzaq çatdıran rus karvanlarına hücum etmirdilər, onlar bəzi məşrutəçi liderlərə Təbrizdən gizli şəkildə qaçmağa kömək də göstərirdilər. Kürdlər rus əsgərlərini öldürüb, bədənlərinə vətənpərvərlik şüarları yazdıqları hallar da olurdu. Getdikcə ruslar üçün vəziyyət çətinləşirdi. Buna görə general-mayor Snarski general-adyutant Vorontsov-Daşkova məktub yazaraq onlaar hücum edən kürdləri məğlub etmək və məhv etmək üçün tam səlahiyyət tələb etdi. General-adyutant Vorontsov-Daşkov da ona tam səlahiyyət verdi. Rus qüvvələri kürdləri quldur adlandıran böyük bir təbliğat prosesi qurdular və Təbriz məşrutəçiləri müqavimət göstərməməyə təşviq etməmək üçün məhbusları daim açıq şəkildə cəzalandırırdılar.

1911-ci ilin payızında qısamüddətli sakitlikdən sonra vəziyyət yenidən gərginləşdi - Təbrizdəki rus dəstəsinə çoxsaylı silahlı dəstələrin hücumları oldu, Rəştdə rus konsulluq idarələrinin və konvoylarının atəşə tutulması halları tez-tez baş verdi. Köçərilər ticarət karvanlarına hücum edirdilər. Qərb əyalətlərinin Osmanlı yönümlü qubernatorlarının dəstələri rus qoşunlarına qarşı döyüşlərdə iştirak edirdi.

1911-ci il oktyabrın 29-da (11 noyabr) Tehranda rus səfiri Qacar hökumətinə ultimatum verərək, İranda nizam-intizamın bərpasını və Rusiyanın iqtisadi mənafelərinin qorunmasını tələb etdi. Rusiya hökumətinin Qacar dövlətinə verdiyi ultimatumda deyilirdi:

• Morqan Şusterin dərhal qovulması;
• Bundan sonra Rusiya və Böyük Britaniyanın razılığı olmadan hökumət tərəfindən heç bir əcnəbi məsləhətçinin tutulmaması;
• Qacar hökümətinin Rusiya imperiya ordusunun Təbrizə xərclərini ödəməsi.

Qacar hökumətinə ruslara qaneedici cavab vermək üçün 48 saat vaxt verildi. Rədd cavabı alınacağı halda Qacar dövlətinə hərbi müdaxilə ediləcəkdi.

Morqan Şuster ölkə parlamenti tərəfindən maliyyə sistemini qaydaya salmaq üçün yenicə işə götürülmüşdü. Rusiyanın ultimatumundan sonra İran parlamenti bunu rədd etdi, lakin hökumət ultimatumu qəbul etdi.

Buna baxmayaraq, rus qoşunları 1911-ci il noyabrın 11-də ultimatumun müddəti başa çatdıqdan sonra rus-İran sərhəddini keçərək Qəzvin şəhərini işğal etdilər. Noyabrın 10-da (23) Tehranda Cənubi Azərbaycan rus qoşunları tərəfindən işğal edildikdən sonra Qacar hökuməti Rusiyanın bütün tələblərini təmin etməyə razılaşdı.

Araz çayını keçərək Cənubi Azərbaycan ərazisinə qoşunların daxil olması üç əməliyyat istiqamətində həyata keçirildi. Qoşunlar Culfa, Astara və Ənzəlidən Tehrana qədər olan ərazidə yerləşdirildilər. Qacar dövlətindəki rus qoşunlarının dərhal operativ komandanlığını Qafqaz Hərbi Dairəsinin Baş Qərargahının general-mayoru, general-mayor Nikolay Yudeniç həyata keçirirdi. Rus qoşunlarının kontingentinə: Qafqaz qrenadyor diviziyasının 14-cü gürcü və 16-cı Minqrel qrenadyor alayları, artilleriya və pulemyotlarla silahlanmış 21-ci, 39-cu və 52-ci piyada diviziyalarının alayları - 81-ci Abşeron, 84-cü Şirvan, 156-cı Yelizavetpol, 206-cı Salyan, 205-ci Şamaxı və 207-ci Yeni Bəyazid daxil idilər. Qoşunların dəniz yolu ilə daşınması, Ənzəli limanına çıxarılması və onun atəşə tutulması Xəzər hərbi flotiliyası tərəfindən həyata keçirildi. Təhcizat və nəqliyyat dəstəyi 2-ci Qafqaz Dəmir Yolu Batalyonu və Qafqaz Avtomobil Dəstəsi tərəfindən həyata keçirildi. Dəmiryol batalyonu Culfa-Tehran dəmir yolu xəttinin tikintisinə başladı. Müvəqqəti qərargahın təşkili 1-ci Qafqaz Mühəndis Döyüş Batalyonu tərəfindən həyata keçirilirdi. Rabitə Qafqaz rabitə alayı tərəfindən təmin edilmişdir.

Onu da qeyd edək ki, Rusiya Qacar dövlətinə təkcə Qafqazdan müdaxilə etmədi. Mərkəzi Asiya tərəfdən də İrana soxuldu. Yüzlərlə Kuban və Terek kazaklarından ibarət atlı və piyada alayları dəstələrə birləşdirildi. Eyni zamanda, Türkistan Hərbi Dairəsinin qoşunlarından Məşəd və Kuçanski adlı iki dəstə formalaşdırıldı. Bu dəstələrə XIII və XVIII Türkistan tüfəng alayının iki batalyonu, eyni bölmələrdən iki at ov dəstəsi, iki pulemyotçu tağımı və yüz nəfərlik türkmən süvari diviziyası daxil idi. Xorasan vilayətində və Məşhəd şəhərində konstitusiya tələb edənlərin fəallaşması və rusların onlara dəstək verməsi Məşhəddə iğtişaşlara səbəb oldu. Bu da ruslara bütün bu müddət ərzində gözlədiyi hərbi müdaxilə üçün lazımi bəhanə verdi.

Rus qoşunları ilə inqilabçılar arasında ən böyük döyüşlər Təbriz və Rəştdə baş verdi. Dekabrın 8-dən 10-dək Təbrizdəki fədailər rus dəstəsi tərəfindən mühasirəyə alındı. Üç gün davam edən ağır artilleriya atəşindən sonra Təbriz şəhərinə ciddi zərər dəydi. Dekabrın 10-da Kuban kazak ordusunun 1-ci Poltava alayı şəhərə daxil oldu. Dekabrın 14-də Təbrizdə inqilabçılar təslim oldular. Şəhərin bir sıra memarlıq abidələri şəhər bombardman olunarkən dağıdıldı. Şəhər tutulduqdan sonra isə Təbriz şəhərində yerləşən Ərk qalası ruslar tərəfindən yandırıldı. Qeyd edək ki, şəhərin bombardmanı zamanı qalanın bir hissəsi dağıdılmışdı. Həmçinin ruslar şəhərdə qırğınlar da törətdi. Onlar Təbrizdə yaşayan konstitusiya tərəfdarlarını qətlə yetirirdilər. Ruslar bununla kifayyətlənməyərək onların qohumlarına da divan tuturdular. Hesablamalara görə rusların fədailərə divanı zamanı təxminən 1200 insan qətlə yetirilmişdir.

Osmanlı qoşunları İranın qərb sərhəd bölgələrinə, mübahisəli ərazilərə daxil oldular və Xoyla Dilman arasındakı dağ keçidlərindəki keçidlərə nəzarəti ələ keçirdilər.

Rus qoşunları Osmanlı ordusunu Qacar dövləti ərazisindən çıxarmaq üçün əməliyyatlara başladı. Dekabrın 17-də general Nikolay Voropanovun komandanlığı altında Təbrizdə cəmləşən rus qoşunları Culfa və Mərəndi işğal etdi. Rusiya hərbi birlikləri sübh çağı osmanlı hərbi birlikllərinə yaxınlaşaraq yüksəkliklərə top və pulemyotlar yerləşdirərək onlardan Cənubi Azərbaycan ərazisini tərk etməyi tələb etdilər. Osmanlı ordusu heç bir müqavimət göstərmədi. 1912-ci il iyunun sonunda osmanlı qoşunları Qacar dövlətinin şimal-qərbindən tamamilə tərk etdi.

Rusiya qoşunlarının əksər hissəsi sabitlik təmin edildikdən sonra Cənubi Azərbaycan çıxarıldı. Lakin fərdi rus bölmələri Birinci Dünya müharibəsi başlayana qədər Qacar dövlətinin ərazisində qalmaqda davam etdi. Təbriz şəhəri isə 1917-ci ilə qədər Rusiya işğalı altında qaldı.

Rusiyanın Məhəmməd Əli şahı taxtına qayıtması cəhdində məğlub olması İranda avtoritar hakimiyyətin mövqelərinin zəifləməsi və Məşrutə inqilabından əvvəl olan sistemə qayıtmağın artıq mümkün olmadığı anlamına gəlirdi. Az sonra rus ordusu hücumu dayandıraraq Təbrizə çəkildi. Ruslar Qacar bürokratiyasında öz təsirlərini saxlamağa çalışırdılar. Bir çox şahzadələr və siyasətçilər Rusiyanın İrandakı məqsədlərini dəstəkləmək üçün rüşvət alırdılar. Digər tərəfdən, bu konstitusiya inqilabı zamanı konstitusiyaçılara dəstək göstərən və indi İranda daha çox nüfuz əldə etməyə çalışan Osmanlı imperiyasını narahat edirdi. Rusiya imperiyası ilə Osmanlı imperiyası arasında İranla bağlı münaqişə 1915-ci ildə Qacar dövlətinin işğalına və İrana hərbi yürüşün başlamasına səbəb oldu.

•  
  Səttar xan və Bağır xan (ortada) fədailər arasında
•  
  Təbriz müdafiəçiləri
•  
  1908-ci il Təbriz üsyanı xəritəsi
•  
  Ruslar tərəfindən öldürülən Seyid Məhəmməd və Mirağa Xosrovşahinin cəsədləri
•  
  Tağiov Qafqazinin cəsədi
•  
  Hacı Əli Firiuşun və Mirzə Əhməd Süheylinin edamı
•  
  Rus kazakları və edam edilənlər
•  
  Yanan Ərk qalası
•  
  Ərk qalası üzərində rus bayrağı
•  
  Mirzə Ağabalaxanın edamı
•  
  İranda Məşrutə inqilabı zamanı Təbrizin Ərk qalası yaxınlığındakı ABŞ Konsulluğu üzərində ABŞ bayrağı dalğalanır.

• Məşrutə inqilabı
• Səttar xan
• Təbriz üsyanı
• Rusların Təbriz işğalı (1911)