Qara dəniz-Xəzər çölləri və ya Pont çölləri — Moldovanı, Şimali Qafqazı, Cənubi Ukraynanı, Cənubi Rusiyanı və Qazaxıstanın şimal-qərbinin kiçik bir hissəsini əhatə edən Avrasiya çöllərinin tərkibində olan geniş çöl diyarıdır. Palearktika regionunun da bir hissəsi olan çöllərə mülayim çəmənliklər, savannalar və kolluq biomları daxildir.
| Qara dəniz-Xəzər çölləri | |
|---|---|
| Pont çölləri | |
 | |
| 48°21′23″ şm. e. 44°31′48″ ş. u. | |
| Ölkə | |
| Tabesində | Avrasiya çölləri |
| Tarixi və coğrafiyası | |
| Sahəsi |
|
|
| |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
.svg)
Ərazi klassik antik dövrdəki Kimmeriya, İskit və Sarmatiyaya müvafiq gəlir. Çöl min illər boyu bir çoxu at sürən köçəri tayfalar tərəfindən istifadə edilmişdir ki, onların da bir çoxu Avropanı, Qərbi və Cənubi Asiyanı işğal etmişdirlər.
Biocoğrafiyada Ponto-Xəzər regionu termini bu çöllərdə yaşayan bitki və heyvanlar ilə Qara dəniz, Xəzər dənizi və Azov dənizində yaşayan heyvanları təsnif etmək üçün istifadə olunur. Genetik tədqiqatlar bu zonanın ən çox ehtimal olunan atların ilk dəfə əhliləşdirildiyi yer olduğunu müəyyən edir.
Hind-Avropa xalqlarının dilləri və mənşəyi ilə bağlı həyata keçirilmiş olan tədqiqatlar nəticəsində yaradılmış Kurqan fərziyyəsi adlı nəzəriyyəyə görə, Pontik-Xəzər çölləri proto-Hind-Avropa dilinin vətənidir.
Coğrafiya və ekologiya
Pontik çölləri Avropada 994.000 kvadrat kilometrlik bir ərazini əhatə edir. Ərazi Bolqarıstanın şimal-şərq, Rumıniyanın isə cənub-şərqindəki Dobrucadan, Cənubi Moldovaya, Ukraynaya, Rusiyaya və Qazaxıstanın şimal-qərbinə qədər uzanır və Ural dağları ərazinin sərhədini təşkil edir. Region ekoloji cəhətdən qarışıq çəmənlikləri, mülayim enliyarpaqlı və qarışıq meşələri əhatə edən şimalındakı Şərqi Avropa meşə-çöl zonası ilə həmsərhəddir.
Qara dəniz və Xəzər dənizi mezozoy və kaynozoy eralarında mövcud olmuş və indiki Qərbi Sibir düzənliyini əhatə edən Paratetisin bir hissəsi olan Turqay dənizinin qalıqlarıdır.
Tarixdən əvvəlki mədəniyyətlər
- Xətti dulusçuluq mədəniyyəti e.ə 5500–4500
- Cucuteni-Trypillian mədəniyyəti e.ə 5300–2600
- Xvalınsk mədəniyyəti eramızdan əvvəl 5000-3500-cü illər
- Sredny Stog mədəniyyəti e.ə. 4500–3500
- Yamnaya/Kurqan mədəniyyəti e.ə. 3500–2300
- Katakomba mədəniyyəti eramızdan əvvəl 3000-2200-cü illər
- Srubna mədəniyyəti e.ə. 1600-1200
- Novoçerkassk mədəniyyəti e.ə. 900-650
Tarixi xalqlar və millətlər
- Kimmerlər: eramızdan əvvəl XII-VII əsrlər
- Daçiyalılar: eramızdan əvvəl XI əsr - eramızın III əsri
- İskitlər: eramızdan əvvəl VIII-IV əsrlər
- Sarmatlar: eramızdan əvvəl V əsr - eramızın V əsri
- Ostqotlar: III-VI əsrlər
- Hunlar və Avarlar: IV və VIII əsrlər
- Bolqarlar (Onogurlar) IV və VII əsrlər
- Alanlar: V-XI əsrlər
- Avrasiya avarları: VI-VIII əsrlər
- Göytürklər: VI-VIII əsrlər
- Sabirlər VI-VIII əsrlər
- Xəzərlər: VI-XI əsrlər
- Peçeneqlər: VIII-XI əsrlər
- Qıpçaqlar və Kumanlar: XI-XIII əsrlər
- Monqol Qızıl Ordusu: XIII-XV əsrlər
- Qazaxlar, kalmıklar, Krım xanlığı, Volqa tatarları, noqaylar və başqa türk dövlətləri və tayfaları: XV-XVIII əsrlər
- Pont yunanları və Qafqaz yunanları: XV-XIX əsrlər
- Rusiya imperiyası: XVIII-XX əsrlər
- Sovet İttifaqı: XX əsr
- Moldova, Qazaxıstan, Rusiya Federasiyası və Ukrayna: XX-XXI əsrlər
İstinadlar
- . sciencedaily.com. 27 March 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 3 April 2018.
- . ScienceDaily. Faculty of Science – University of Copenhagen. 4 April 2017. 23 June 2023 tarixində . İstifadə tarixi: 19 November 2024.
- Shinde, Vasant; Narasimhan, Vagheesh M.; Rohland, Nadin; Mallick, Swapan; Mah, Matthew; Lipson, Mark; Nakatsuka, Nathan; Adamski, Nicole; Broomandkhoshbacht, Nasreen; Ferry, Matthew; Lawson, Ann Marie; Michel, Megan; Oppenheimer, Jonas; Stewardson, Kristin; Jadhav, Nilesh. . Cell. 179 (3). October 2019: 729–735.e10. doi:. ISSN . PMC .
- . scholar.google.com. 2024-01-24 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-01-24.
- . scholar.google.com. 2024-01-24 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-01-24.
- David W. Anthony. . Princeton University Press. 2010. ISBN 978-1400831104.
- Haak, Wolfgang; Lazaridis, Iosif; Patterson, Nick; Rohland, Nadin; Mallick, Swapan; Llamas, Bastien; Brandt, Guido; Nordenfelt, Susanne; Harney, Eadaoin; Stewardson, Kristin; Fu, Qiaomei; Mittnik, Alissa; Bánffy, Eszter; Economou, Christos; Francken, Michael; Friederich, Susanne; Pena, Rafael Garrido; Hallgren, Fredrik; Khartanovich, Valery; Khokhlov, Aleksandr; Kunst, Michael; Kuznetsov, Pavel; Meller, Harald; Mochalov, Oleg; Moiseyev, Vayacheslav; Nicklisch, Nicole; Pichler, Sandra L.; Risch, Roberto; Guerra, Manuel A. Rojo; Roth, Christina; Szécsényi-Nagy, Anna; Wahl, Joachim; Meyer, Matthias; Krause, Johannes; Brown, Dorcas; Anthony, David; Cooper, Alan; Alt, Kurt Werner; Reich, David. . bioRxiv. 522 (7555). 10 February 2015: 207–211. arXiv:. Bibcode:. (). doi:. PMC . PMID . 24 June 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 3 April 2018.
- Allentoft, Morten E.; Sikora, Martin; Sjögren, Karl-Göran; Rasmussen, Simon; Rasmussen, Morten; Stenderup, Jesper; Damgaard, Peter B.; Schroeder, Hannes; Ahlström, Torbjörn; Vinner, Lasse; Malaspinas, Anna-Sapfo; Margaryan, Ashot; Higham, Tom; Chivall, David; Lynnerup, Niels; Harvig, Lise; Baron, Justyna; Casa, Philippe Della; Dąbrowski, Paweł; Duffy, Paul R.; Ebel, Alexander V.; Epimakhov, Andrey; Frei, Karin; Furmanek, Mirosław; Gralak, Tomasz; Gromov, Andrey; Gronkiewicz, Stanisław; Grupe, Gisela; Hajdu, Tamás; Jarysz, Radosław. . Nature. 522 (7555). 2015: 167–172. Bibcode:. doi:. PMID . 2020-02-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-11-19.
- Mathieson, Iain; Lazaridis, Iosif; Rohland, Nadin; Mallick, Swapan; Llamas, Bastien; Pickrell, Joseph; Meller, Harald; Guerra, Manuel A. Rojo; Krause, Johannes; Anthony, David; Brown, Dorcas; Fox, Carles Lalueza; Cooper, Alan; Alt, Kurt W.; Haak, Wolfgang; Patterson, Nick; Reich, David. . bioRxiv. 14 March 2015: 016477. doi:. 28 November 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 3 April 2018 – biorxiv.org vasitəsilə.
- . 2013-12-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-12-24.