Yamnaya mədəniyyəti

Yamnaya mədəniyyəti (rus. Ямная культура) və ya Yamna mədəniyyəti (rus. Ямна культура) — Eneolit dövründən başlayaraq Erkən Tunc dövrünə qədər e.ə 3300–2600-cü illər arasında Şərqi Avropada (Ural çayı, Dnestr və Cənubi Buq), Britaniya və Qərbi Avropada isə e.ə 1700-cü ilə qədər mövcud olmuş xalqların yaratmış olduğu arxeoloji mədəniyyətdir. Bu arxeoloji mədəniyyət kurqan otaqlarının çuxur formasında olmasına görə Çuxur Məzar (Pit Grave) və Oxra Məzar (Ochre Grave) olmaqla 2 yerə ayrılır.

Yamnaya mədəniyyəti (e.ə 3300-2600)
Yamnaya mədəniyyətinin (e.ə 3300-2600) genetik izləri

Mənşəyi

Yamnaya mədəniyyəti e.ə 3300-2600-cü illər arasında Don-Volqa regionunda mövcud olmuş və Don mənşəli Repin ve Volqa mənşəli Xvalnitsk mədəniyyəti ilə oxşarlıq təşkil edir.

Antropoloq Devid Antoniyə görə proto Yamnaya mədəniyyəti Pont çöllərində E.ə 4000-3200-cü illər arasında sürətlə yayılmışdır. Bu yayılma eyni zamanda Hind-Avropa tayfalarının və dillərinin bu regionda yayılmasına gətirib çıxarmışdır. Pavel Doluxanova görə isə Yamna mədəniyyətinin yüksəlişi Tunc dövrü cəmiyyətlərindəki sosial irəliləyişi nümayiş etdirir.

Mədəniyyət qərbdə Katakomba mədəniyyəti (e.ə. 2800–2200), şərqdə - Volqa ətrafında isə Politavka mədəniyyəti (e.ə 2700–2100) tərəfindən davam etdirilmiş, bu iki mədəniyyət isə e.ə XVIII-XII əsrlər arasında öz yerlərini Srubna mədəniyyətinə buraxmışdırlar.

 
Yamnaya məzarı (Oxra məzar)
 
Yamnaya dövründəki insan miqrasiyaları

Yamnaya mədəniyyəti və Qafqaz

Qafqaz xalqlarının köç tarixini üzə çıxarmış Berlin Arxeologiya Universitetinin professoru Sabina Reynold tapıntıları barədə bunları demişdir:

  Müasir dövrdən 2-3 min il əvvəl Şimali Qafqaz ərazisində yaşayan bütün xalqların mədəniyyətləri fərqli olsa da, genetik olaraq bir-birilərinə çox oxşar olmuşdurlar. Başa düşülən budur ki, onların mədəni xüsusiyyətləri qan qohumluğundan daha əhəmiyyətli olmuşdur.  

Arxeoloqlar Qafqazda yaşayan xalqların əcdadlarının bu əraziyə təxminən, 5-8 min il əvvəl gəldiklərini zənn edirlər. Bu region uzun bir müddət müxtəlif xalqların miqrasiyalarının əsas yollarından biri olmaqla bərabər, Rusiya və digər Avropa ölkələrinin müasir sakinlərinin əcdadları üçün Avropaya açılmış pəncərə olmuşdur.

 
Yamnaya mədəniyyətinin (e.ə 3300-2600-cü illər) inkişafı

Buna görə də, danimarkalı arxeoloqlar uzun müddətdir ki, Qafqaz xalqlarının genetik yaddaşında bu miqrasiyaların izlərini tapmağın mümkün olacağını zənn edirdilər. Bu fikrə əsasən, bəzi vəziyyətlərdə mədəniyyətlər zamanla böyük dəyişikliklərdən keçsə də, xalqların genlərində bu tarix əks olunmalıdır. Bu çərçivədə danimarkalı alimlər Cənubi Qafqazın digər xalqları ilə ermənilərin əcdadlarının əslində heç dəyişmədiyini sübut etmişdirlər.

Reynold və Rusiyanın məşhur paleogenetik mütəxəssislərinin də iştirak etdiyi qrup müasir dövrümüzdən təxminən, 3-6 min il əvvəl bu regionda yaşayan 4 nəsil əkinçi və maldarların genlərini analiz edərək Şimali Qafqaz xalqlarını Avropa və Asiyanın keçmiş insanları ilə əlaqələndirən son dərəcə qəribə və gözlənilməz sirləri ortaya çıxarmışdırlar.

Fərqli tarixi zamanlarda dağlarda yaşayan insanların aralarındakı qohumluq əlaqələrinin izi ilə gedən alimlər Qafqazın keçmiş əhalisini miqrasiya etməyə məcbur qoymuş səbəbləri və Rusiyanın qonşuluğundakı respublikaların müasir sakinlərinin DNT-lərində hansı izlərin qaldığını tapmağı ümid edirlər. Bu çərçivədə aparılan qarşılaşdırmalar gözlənilməz nəticələr üzə çıxarmışdır. Məsələn, Daş dövründə Qafqaz xalqları arasında mövcud olan genetik “sərhəd” müasir dövrdə olduğu qədər dərin olmamış və Rusiya ilə Qafqaz ekosistemini ayıran xətt boyunca uzanmışdır. Bunun nəticəsində alimlər Qafqazda yaşayan və arxeoloqların bir-birinə yad hesab etdiyi xalqların əslində yaxın qohum olması faktını üzə çıxarmışdırlar. Bu xalqlar coğrafi baxımdan bir-birinə yaxın olsalar da, təmasda olmamışdırlar. Lakin özlərindən çox uzaq yerlərdə yaşayan xalqlar ilə münasibətlər yaratmışdırlar.

Maykop mədəniyyəti

  Əsas məqalə: Maykop mədəniyyəti

Tunc dövrünün əvvəllərində şimal-qərbi Qafqazda yayıldığı zənn edilən məşhur Maykop mədəniyyəti buraya arxeoloqların bu günə qədər düşündüyü kimi Mesopotomiyadan gəlməmişdir. Onlar əslində, Avrasiyanın cənub xalqları ilə münasibətləri olmayan yerli, xüsusi qrupu olmuşdurlar. Daha qəribə olan fakt isə onların DNT-sində qırmızıdərili və Sibirin müasir xalqlarının əcdadları ilə əlaqələrini göstərən faktların üzə çıxmasıdır. Oxşar bir formada Qafqazın şərq sərhədlərində yaşayan Yamnaya mədəniyyəti də Avropanın qədim cənub və cənub-şərq xalqları və onların müasir nümayəndələri ilə qohum olmuşdur.

Professor Reynold və həmkarlarının fikirlərinə görə, Yamnaya mədəniyyətinin daşıyıcılarının müasir Avropa xalqlarının ataları və Qafqaz xalqları arasındakı münasibətləri kəşf etməsi tarixi baxımdan ən sirli və diqqətçəkən tapıntılardan biridir. Bu münasibətlər Hind Avropa dillərinin meydana gəlməsinə dair “Xəzər” nəzəriyyəsini gücləndirir və bu ilk dilin ana vətəninin Qafqazın ən cənubunda ola biləcəyini nümayiş etdirir.

 
Maykop məzarı (e.ə IV-III minillik.)

İstinadlar

  1. Reich, David, (24 April, 2024). 22 iyul 2024 tarixindən Wayback Machine saytında, in: The Transfomation of Europe in the Third Millennium BC, International Conference, HUN-REN RCH Institute of Archaeology, Budapest.
  2. ↑
  3. ↑
  4. Shishlina, Natalia I., Kristiansen, Kristian; Kroonen, Guus; Willerslev, Eske (redaktorlar ), , The Indo-European Puzzle Revisited (1), Cambridge University Press, 11 May 2023, 34–41, doi:, ISBN 978-1-00-926175-3, İstifadə tarixi: 23 May 2023
  5. . BBC. 16 November 2015. 26 July 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 19 November 2024.
  6. Hermes, Taylor R.; Tishkin, Alexey A.; Kosintsev, Pavel A.; Stepanova, Nadezhda F.; Krause-Kyora, Ben; Makarewicz, Cheryl A. . Archaeological Research in Asia (ingilis). 24. 1 December 2020: 100232. doi:. ISSN . 1 November 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 19 November 2024.
  7. ↑ Anthony, David W., Kristiansen, Kristian; Kroonen, Guus; Willerslev, Eske (redaktorlar ), , The Indo-European Puzzle Revisited (1), Cambridge University Press, 11 May 2023, 13–33, doi:, ISBN 978-1-00-926175-3, İstifadə tarixi: 13 May 2023
  8. Gibbons, Ann. . Science. AAAS. 10 June 2015. 2 September 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 19 November 2024.
  11. Wang, Chuan-Chao; Reinhold, Sabine; Kalmykov, Alexey; Wissgott, Antje; Brandt, Guido; Jeong, Choongwon; Cheronet, Olivia; Ferry, Matthew; Harney, Eadaoin; Keating, Denise; Mallick, Swapan. . Nature Communications. 10 (1). 4 February 2019: 590. Bibcode:. doi:. ISSN . PMC . PMID .
  12. Nikitin, Alexey G.; Ivanova, Svetlana; Kiosak, Dmytro; Badgerow, Jessica; Pashnick, Jeff. . Journal of Human Genetics (ingilis). 62 (6). June 2017: 605–613. doi:. ISSN . PMID .
  13. . səh. 94
  14. ↑ . səh. 215
  15. Nikitin, Alexey G.; Potekhina, Inna; Rohland, Nadin; Mallick, Swapan; Reich, David; Lillie, Malcolm. . PLOS ONE (ingilis). 12 (2). 24 February 2017: e0172952. Bibcode:. doi:. ISSN . PMC . PMID .
  16. . səh. 300-370
  19. ↑ . səh. 321
  20. . səh. 300
  21. . səh. 210-211
  22. ↑ . səh. 275
  23. . səh. 182
  24. . səh. 301–302
  25. . səh. 274–277, 317–320
  26. ↑ . səh. 303
  27. . səh. 47
  28. . səh. 45
  29. J. P. Mallory; Douglas Q. Adams, redaktorlar Encyclopedia of Indo-European culture. London: Fitzroy Dearborn. 1997. 653. ISBN 1-884964-98-2. OCLC .
  30. . səh. 49
  31. Gerling, Claudia. (ingilis). De Gruyter. 1 July 2015. doi:. ISBN 978-3-11-031121-1. 10 June 2024 tarixində . İstifadə tarixi: 19 November 2024.
  32. . səh. 430
  33. . səh. 339
  34. . səh. 319
  35. Anthony, David. The Horse, the Wheel, and Language. 328–329. OCLC .
  36. J., Harrison, Richard. The transformation of Europe in the third millennium BC: the example of "Le Petit-Chasseur I + II" (Sion, Valais, Switzerland). 196. OCLC .
  37. . səh. 305
  38. ↑ Trautmann, Martin. . Science Advances. 9 (9). 2023: eade2451. Bibcode:. doi:. :. PMC  (). PMID  ().
  39. P., Mallory, J. In search of the Indo-Europeans : language, archaeology, and myth. Thames and Hudson. 2003. 213. ISBN 0-500-27616-1. OCLC .
  40. Telegin, D. Y. Serednʹo-stohivsʹka kulʹtura epokhy midi. Kyiv: Naukova Dumka. 1973. 147.
  41. Taylor, William T. "When Horse became Steed". Scientific American. 331 (5). December 2024: 24–30.
  42. . səh. 212

Əlavə ədəbiyyat

  • Allentoft, Morten E.; və b. . Nature (journal). 522 (7555). 2015: 167–172. Bibcode:. doi:. PMID . 2020-02-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-11-19.
  • The Horse, the Wheel, and Language: How Bronze-Age Riders from the Eurasian Steppes Shaped the Modern World. Princeton University Press. 2007. ISBN 978-0-691-05887-0.
  • Anthony, David. // Crabtree, P.J.; Bogucki, P. (redaktorlar ). European Archaeology as Anthropology: Essays in Memory of Bernard Wailes. 2017. 2024-07-14 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-11-19.
  • . . Journal of Indo-European Studies. 47 (1–2). Spring–Summer 2019a. 3 May 2024 tarixində . İstifadə tarixi: 9 January 2020.
  • Ancient DNA, Mating Networks, and the Anatolian Split // Serangeli, Matilde; Olander, Thomas (redaktorlar ). . Brill Publishers. 2019b. 21–54. ISBN 978-9004416192.
  • Cassidy LM, Martiniano R, Murphy EM, Teasdale MD, Mallory J, Hartwell B, Bradley DG. . PNAS. 113 (2). 2016: 368–373. Bibcode:. doi:. PMC . PMID .
  • Dolukhanov, Pavel M., The Early Slavs: Eastern Europe from the Initial Settlement to the Kievan Rus, New York: Longman, 1996, ISBN 0-582-23627-4
  • Fortson, Benjamin W., Indo-European Language and Culture: An Introduction, Blackwell Publishing, 2004
  • Gallego-Llorente M, Connell S, Jones ER, Merrett DC, Jeon Y, Eriksson A, və b. . Scientific Reports. 6. 2016: 31326. Bibcode:. doi:. PMC . PMID .
  • Haak W, Lazaridis I, Patterson N, Rohland N, Mallick S, Llamas B, və b. . Nature. 522 (7555). 2015: 207–211. arXiv:. Bibcode:.   (). doi:. PMC . PMID .
  • Jeong, Choongwon; Balanovsky, Oleg; Lukianova, Elena; Kahbatkyzy, Nurzhibek; və b. . Nature Ecology and Evolution. Nature Research. 3 (6). 29 April 2019: 966–976. doi:. :. PMC . PMID .
  • Jones, Eppie R.; Gonzalez-Fortes, Gloria; Connell, Sarah; Siska, Veronika; və b. . Nature Communications. 6. 2015: 8912. Bibcode:. doi:. PMC . PMID .
  • Jones ER, Zarina G, Moiseyev V, Lightfoot E, Nigst PR, Manica A, Pinhasi R, Bradley DG. . Current Biology. 27 (4). 2017: 576–582. Bibcode:. doi:. PMC . PMID .
  • (redaktor). . Brill Publishers. 2007. ISBN 978-9004160545.
  • Lazaridis, Iosif; Patterson, Nick; Mittnik, Alissa; Renaud, Gabriel; və b. . Nature (journal). 513 (7518). 2014: 409–413. arXiv:. Bibcode:. doi:. PMC . PMID .
  • 24 may 2020 tarixindən Wayback Machine saytında
  • Lazaridis I, Nadel D, Rollefson G, Merrett DC, Rohland N, Mallick S, və b. . Nature (August 2016 tarixində nəşr olunub). 536 (7617). 25 July 2016: 419–424. Bibcode:. doi:. PMC . PMID .
  • Lazaridis, Iosif; Alpaslan-Roodenberg, Songül; Acar, Ayşe; Açıkkol, Ayşen; Agelarakis, Anagnostis; Aghikyan, Levon; Akyüz, Uğur; Andreeva, Desislava; Andrijašević, Gojko; Antonović, Dragana; Armit, Ian; Atmaca, Alper; Avetisyan, Pavel; Aytek, Ahmet İhsan; Bacvarov, Krum. . Science. 377 (6609). 26 August 2022: 940–951. Bibcode:. doi:. ISSN . PMC  (). PMID  ().
  • Mallory, J. P., Yamna Culture // Encyclopedia of Indo-European Culture, Fitzroy Dearborn, 1997
  • , (reprint), London: Thames & Hudson, 1999, ISBN 978-0-500-27616-7
  • Martiniano, R, və b. . PLOS Genet. 13 (7). 2017: e1006852. doi:. PMC . PMID .

  • Mathieson, Iain; və b. . (24 December 2015 tarixində nəşr olunub). 528 (7583). 23 November 2015: 499–503. Bibcode:. doi:. PMC . PMID .
  • Mathieson, Iain; və b. . Nature (journal). Nature Research. 555 (7695). 21 February 2018: 197–203. Bibcode:. doi:. PMC . PMID .
  • Morgunova, Nina; Khokhlova, Olga. "Chronology and Periodization of the Pit-Grave Culture in the Area Between the Volga and Ural Rivers Based on 14C Dating and Paleopedological Research". Radiocarbon. 55 (2–3). 2013: 1286–1296. doi:. ISSN .
  • Narasimhan VM, Patterson N, Moorjani P, Rohland N, və b. . Science. 365 (6457). 2019: eaat7487. doi:. PMC . PMID .
  • Nordgvist, Kerkko; Heyd, Volker. "The Forgotten Child of the Wider Corded Ware Family: Russian Fatyanovo Culture in Context". Proceedings of the Prehistoric Society. 86. 2020: 65–93. doi:.
  • Novembre, John. "Ancient DNA steps into the language debate". Nature. 522 (7555). 11 June 2015: 164–165. doi:. PMID .
  • Parpola, Asko, The Roots of Hinduism, Oxford University Press, 2015
  • Pashnick, Jeff. (Tezis). 737. Grand Valley State University. August 2014. 12 January 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 12 January 2020.
  • Pathak AK, Kadian A, Kushniarevich A, Montinaro F, Mondal M, Ongaro L, və b. . The American Journal of Human Genetics. 103 (6). 6 December 2018: 918–929. doi:. PMC . PMID .
  • Unterländer, Martina; Palstra, Friso; Lazaridis, Iosif; Pilipenko, Aleksandr; Hofmanová, Zuzana; Groß, Melanie; və b. . Nature Communications. 8. 2017: 14615. Bibcode:. doi:. ISSN . PMC . PMID .
  • Wang, Chuan-Chao. . Nature Communications. Nature Research. 10 (1). 4 February 2019: 590. Bibcode:.   (). doi:. PMC . PMID .
  • Wilde S, Timpson A, Kirsanow K, Kaiser E, Kayser M, Unterländer M, və b. . Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 111 (13). 2014: 4832–4837. Bibcode:. doi:. PMC . PMID .

Xarici keçidlər

Vikianbarda Yamnaya mədəniyyəti ilə əlaqəli mediafayllar var.
  • . Science Daily. March 2015.
  • . PBS.org NOVA series. 15 May 2019.
Mənbə — ""

Informasiya Melumat Axtar

Anarim.Az

Sayt Rehberliyi ile Elaqe

Saytdan Istifade Qaydalari

Anarim.Az 2004-2023