Qırğızlar - Haqqinda Melumat

Qırğızlar
кыргыздар
Ümumi sayı
	5 000 000
Yaşadığı ərazilər
Dili
	Qırğız dili
Dini
	İslam
Mənşəyi
	Qıpçaq (Türk)
Qohum xalqlar
	Türk xalqları

Qırğızlar – türk xalqlarından biri. Hazırkı Qırğızıstan Respublikasının əsas (70.9 %-i) əhalisi.

Etnogenez

Müasir qırğızlar müasir Qırğızıstan ərazisində aşağıdakı şərti komponentlərin qarışığı əsasında formalaşan mürəkkəbtərkibli etnik qrupdur::

qədim qırğızlar — Şərqi Tyanşan və Minusin hövzəsinin qədim və orta əsr qırğızları;

qədim türk — müasir Qırğızıstan ərazisində monqollara qədərki türkdilli əhali, orta əsrlərdəki türgiş, oğuz və qarluqların tayfa ittifaqlarına gedib çıxır.

deşti-qıpçaq - müasir qırğız dilinin inkişaf tarixi və qırğızların qazaxlar, qaraqalpaqlar, noqaylar və özbək dilinin qıpçaq ləhcələrini qeydə alınan özbəklərlə etnik-mədəni yaxınlığı sübut edən deşti-qıpçaq mənşəli tayfa birlikləri.
Moğol — Monqolların Orta Asiyanı zəbt etdiyi dövrdə gəlmiş və ya Moğolustan dövləti ərazisində yaranmış türk-monqol tayfaları.

Qədim "Qırğız" etnoniminə geniş türk dünyasının müxtəlif yerlərində tez-tez rast gəlinir. Qədim Çin tarixşünası Sıma Syan "Tarixi qeydlər"də eramızdan əvvəl 201-ci ildə qədim qırğızların mülkünün olduğunu qeyd edir. Eramızdan əvvəl 49-cu ildə Qırğızların Hiung-nu vassalı olması haqqında məlumat. Usunların şərq sərhədlərinin şimalında, Xiongnuların qərbində və Çeşi şəhərinin şimalında Erkən Han Sülaləsinin Tarixində xatırlanır. Eramızdan əvvəl 49-cu ildə Hiung-nu vassalı olması haqqında məlumatda Qırğızların mülkü Usunların şərq sərhədlərinin şimalında, Hiung-nuların qərbində və Çeşi şəhərinin (Turfan) şimalında Han Tarixi Kitabında qeyd olunur. Sovet şərqşünası və tarixi coğrafiya üzrə mütəxəssis L.A. Borovkova onu Şərqi Tyanşanda, Boro-Xoro silsiləsinin şimalında və Dzosotın-Elisun səhrasının qərbində lokallaşdırmışdır.

Orta əsr Çin, ərəb-fars və qədim türk mənbələri "qırğız" adlanan və Yenisey çayı vadisində yaşadığı güman edilən xalq haqqında yazırlar. Yenisey qırğızları Türk və Uyğur xaqanlıqlarının hakimiyyəti altında idilər. VI əsrdə Türk xaqanlığı süquta uğradı və uzun sürən qarşıdurmadan sonra Qırğız xaqanlığı 840-cı ildə Uyğur xaqanlığını darmadağın etdi və öz hakimiyyətini İrtışdan Amura qədər olan əraziyə qədər genişləndirdi.

V.V. Radlov, V.V. Bartold və A.N. Bernştam və O. Qarayev hesab edirdilər ki, Yenisey qırğızlarının Tyanşana köçürülməsi prosesi çoxmərhələlidir və görünür, IX əsrdə başlamış və XV əsrdə başa çatmışdır.

1960-cı illərin əvvəllərində qırğız tarixi üzrə mütəxəssis K.İ. Petrov qırğız xalqının etnogenezinə dair silsilə əsərlər təqdim etmişdir. Petrovun fərziyyəsinə görə, Altayda Yenisey qırğızlarının qollarından biri kiməklər və şərqi qıpçaqlarla ittifaqda müstəqil beyliklər təşkil edirdi. IX əsrdən XIII əsrə qədər Altayda və İrtış bölgəsində yenisey qırğızları, kimaklar və şərq qıpçaqlar qaynayıb qarışdı. Bu qarışıq əsasında "Altay qırğızları" meydana gəldi və qırğız dili yarandı.

1980-ci illərin sonlarında O. Karaev, Y.S. Xudyakov, V.Y. Butanayev, T.K. Çoroteqin Qırğız etnosunun inkişafının Altay mərhələsi konsepsiyasına qarşı çıxış etmişlər. Bu tədqiqatçıların fikrincə, Qırğız xalqının Orta Asiya proto-nüvəsinin formalaşması prosesi 840-cı ilə qədər Minusinsk hövzəsində başa çatmışdır. Tayfaların bir hissəsi 843-cü ildə hərbi yürüş nəticəsində Şərqi Türküstana Beşbalıq və Ansi şəhərlərinə (Böyük İpək Yolu oradan keçirdi) köçdü. Sonradan qırğız xalqının formalaşmasında əsas rolu məhz bu qrup oynamışdır..

Bir çox orta əsr ərəb-fars mənbələrində IX-XII əsrlərdə qədim uyğurlar, karluklar, çigillər, yağma və kimakların ətrafında “qırğız” etnonimi ilə qeyd olunan etnik qrupların məskunlaşdıqları yerlər haqqında məlumatlar vardır. Bu məlumat onu göstərir ki, Yenisey qırğızları hələ monqollardan əvvəlki dövrdə Şərqi Tyanşanda yaşamışlar. 10-cu əsr ərəb coğrafiyaşünası əl-İstəxrinin "Kitab Məsalik əl-məmalik" əsərində qırğızların adı çəkilir. O, yazır: "Bu dağlar Mavəraünnəhrdən ayrıdır, türklərin dərin ərazilərinə doğru Qırğız və Şaşdan uzaq olmayan İlak (Əngren) ərazilərinə qədər uzanır."

XIII əsrin əvvəllərində monqol istilasına qədər müasir Qırğızıstan ərazisində türk dilində danışan, ortaq türk-fars mədəniyyətini bölüşən və islam dininə etiqad edən vahid etno-mədəni birlik formalaşmışdı. Görkəmli etnoqraf Abramzon hesab edirdi ki, Qırğız xalqının etnik özəyi, ilk növbədə, tarixi həyatı Mərkəzi Asiyanın müasir Qırğızıstan ərazisinə yaxın məkanlarında keçmiş türkdilli tayfalar ola bilərdi.

13-cü əsrdə müasir Qırğızıstanın bütün ərazisi monqol dövlətlərinin tərkibinə daxil edildi — Çığatay ulusları, sonra Kaydu, 14-cü əsrdə sonuncu dağıldıqdan sonra isə Moğolustanın tərkibinə daxil oldu. Bu bölgədə köçəri həyat qorunub saxlanılmışdır. Monqol İmperiyasının digər bölgələri ilə müqayisədə bu torpaqlara daha çox sayda türk-monqol köçəriləri köçmüşdür. Ortaq köçəri mədəniyyətə yaxın olan türk xalqlarının sayının çox olması səbəbindən monqoldilli tayfalar çox keçmədən türkləşməyə məruz qaldılar.

Məlumdur ki, 14-cü əsrin 80-ci illərində Moğolustan uluslarının Enge-tore və Qəmərəddinin Tamerlan tərəfindən məğlub edilməsi ilə əlaqədar moğolların bir hissəsi, o cümlədən Şərqi Tyanşan və Semireçiye (Yeddisu)qırğızları İrtışdan geri çəkildilər. Petrov hesab edirdi ki, 15-ci əsrin əvvəllərində qırğız tayfalarının böyük kütləsinin Altay-Xanqay dağlarında cəmləşməsi Oyrat xalqı arasında qırğızların, xüsusən Uqeçi-Kaşka və onun oğlu Esehu Xanın simasında yüksəlməsinə səbəb oldu.

1470-1471-ci illərdə Şərqi Monqollar tərəfindən sıxışdırılan Oyrat ittifaqı, çoros noyonu Esen-taişinin oğlu Amasanci-taişinin başçılığı ilə, daxili müharibələr nəticəsində zəifləmiş Moğolustanın sərhədlərini keçdi. Amasanci Taişinin 300 minlik ordusu İli çayında Yunus xanın ordusunu məğlub etdi. Yunus xan öz ulusu ilə qərbə, Daşkənd vahasına və Fərqanəyə çəkildi.

XV əsrdə Oyrat birliyindən ayrılan qırğız tayfaları Moğolustanda dominant qrupa çevrilmiş, Tyanşan bölgəsinin zəngin otlaq sahələrini tutmuş, Şərqi Türküstan və Fərqanənin oturaq əkinçilik mərkəzlərinə birbaşa çıxış əldə etmişlər.

Yenisey qırğızlarının Tyan-Şanda peyda olması ilə bağlı müxtəlif konsepsiyaların mövcud olmasına baxmayaraq, tədqiqatçıların böyük əksəriyyəti qırğız xalqının etnogenezinin son mərhələlərinin Moğolustan dövlətində baş tutması ilə razılaşır. Moğolustan ərazisi təkcə müasir Qırğızıstanın bir hissəsini deyil, həm də Şərqi Tyanşan və Semireçyenin əhəmiyyətli məkanlarını, yəni qırğız xalqının gələcək komponentlərinin formalaşdığı sabit etnik ərazini əhatə edirdi. XV-XVI əsrlərdə qırğız tayfaları moğal tayfaları ilə birləşərək vahid qırğız etnosunu təşkil etdilər.

Adın mənşəyi

Xalqın öz dilində adı "kırqız"dır. Etimologiyaya görə iki varianta üstünlük verilir : türk sözü olan " qırx qız" və "qırğı" sözləri. Bir çox türkdilli xalqlarda eyni məna başa düşülür.

Yaşadıqları ölkələr

Türkiyədə : Qırğızlar Van ilinin Ərciş ilçəsinin Ulupamir kəndində yaşayırlar, sayları 3.850 nəfərdir (2007).
Əfqanıstanda : Qırğızlar Bədəxşan vilayətinin Vahan rayonunda yaşayırlar və sayları 20.000 nəfərdən çoxdur.

Tanınmış qırğızlar

Bars Bəy Kaqan — VII əsrdə Yenisey Qırğız Kaqanlığının yaradıcısı
Çingiz Aytmatov — Qırğız yazıçısı (1928–2008)

Həmçinin bax

Qırğız türkləri

Qaynaq

Национальный статистический комитет Кыргызской Республики: 2013-11-13 at the Wayback Machine
2009-10-07 at the Wayback Machine yoxlanılıb : 18.05.2011
中华人民共和国国家统计局: 2015-09-24 at the Wayback Machine
Портал "Всероссийская перепись населения 2010 года" - Окончательные итоги Всероссийской переписи населения 2010 года : 2013-12-04 at the Wayback Machine
MINORITY.TJ - При финансовой поддержке центра ОБСЕ в Душанбе: Национальные меньшинства Таджикистана : 2012-03-23 at the Wayback Machine
Агентство Республики Казахстан по статистике: 2011-07-23 at the Wayback Machine
New Eurasia Citizen Media : 2019-08-23 at the Wayback Machine-...Deputy of the Council of the Afghan Republic Turdakun Pamiri told that more than 420 Kyrgyz families live in Big Pamir now, this is about 4 thousand Kyrgyzes.
Asgabat.net-городской социально-информационный портал : 2016-03-10 at the Wayback Machine
Population statistics of Eastern Europe: 2012-05-26 at Archive.today
Statistics Finland: ^{[ölü keçid]}
Бартольд В. В. Избранные труды по истории кыргызов и Кыргызстана (Бишкек: Шам). 1996. 177.
Абрамзон С.М. Вопросы этногенеза киргизов по данным этнографии. III (Труды Киргизской археолого-этнографической экспедиции). Фрунзе. 1959. 31–48.
Сыма Цянь. Глава 110. Повествование о сюнну. // . VIII. М: Восточная литература. пер. Р. В. Вяткина и А. М. Карапетьянца. 2002.
Бань Гу. Глава 94б. Повествование о сюнну // . М.: Наука. пер. с кит. B.C. Таскина. 1973.
Боровкова Л.А. (PDF). Москва: Наука. 1989. 61–62. ISBN 5-02-016459-3.
В. Я. Бутанаев, Ю. С. Худяков. (rus). Абакан: ХГУ им. Н.Ф. Катанова. 2000. 2020-02-19 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-06-26.
Условный термин введённый в научный оборот в XX веке советскими историками для обозначения древнего и средневекового тюркоязычного населения бассейна Енисея (в отличие от киргизов Тянь-Шаня). ( 2019-03-20 at the Wayback Machine)
Петров К.И. Этногенез киргизов и их движение на Тянь-Шань в XIII-XV вв. Фрунзе: ИАН Кирг. ССР. Т. III, вып.2. 1961.
Вопросы этнической истории киргизского народа. Фрунзе: Илим. 1989. 35, 52–54.
Караев О. (отв. ред.). Земли тогузгузов, карлуков, хазлажия, хилхия, кимаков и киргизов по карте Ал-Идриси // Арабо-персидские источники о тюркских народах. Фрунзе: Илим. 1973. 6–48.
↑ Абрамзон С. М. (Кыргызстан). Фрунзе. 1990. 480.
Владимирцов Б. Я. Общественный строй монголов. Монгольский кочевой феодализм. // Л.: Изд-во АН СССР. 1934. 125.
Караев О. К. (PDF). Бишкек: Кыргызстан. 1995. 123.
Петров К.И. (PDF). Фрунзе: ИАН Кирг. ССР. Т. III, вып.2. 1961. 175.
Мирза Мухаммад Хайдар. . 2011-05-24 tarixində .
Мокеев А. (PDF) (КТУ Манас). 2010. 278.
. 2009-09-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-08-11.
. 2021-12-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2012-08-11.
T. C. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Felsefe ve Din Bilimleri : ^{[ölü keçid]}:…5.3. Kirgizlar : Daha çok Pamir veya Vakhan denilen, Dogu Türkistan’la Güney Türkistan arasindaki dag eteklerinde yasamaktadirlar. Bulunduklari yerler Küçük Pamir, Büyük Pamir vadileri, Sugnan ve Bozay Gumbed, dir. Kirgizlar konargöçerdirler. Bununla beraber Pamir yaylasinda konar-göçer hayat tarzini terk ederek yerlesmis aileler de vardir. Kirgizlarin nüfusu 20 bini askin olup kisrak ve keçi sütünün mahsullerine dayanarak yasarlar.

[5.01.00.03_Национальный_состав_населения-1] Национальный статистический комитет Кыргызской Республики: 2013-11-13 at the Wayback Machine

[2] 2009-10-07 at the Wayback Machine yoxlanılıb : 18.05.2011

[3] 中华人民共和国国家统计局: 2015-09-24 at the Wayback Machine

[Национальный_состав_населения_Российской_Федерации-4] Портал "Всероссийская перепись населения 2010 года" - Окончательные итоги Всероссийской переписи населения 2010 года : 2013-12-04 at the Wayback Machine

[Киргизы_Таджикистана-5] MINORITY.TJ - При финансовой поддержке центра ОБСЕ в Душанбе: Национальные меньшинства Таджикистана : 2012-03-23 at the Wayback Machine

[Национальный_состав,_вероисповедание_и_владения_языками_в_Республике_Казахстан._Итоги_национальной_переписи_населения_2009_г.-6] Агентство Республики Казахстан по статистике: 2011-07-23 at the Wayback Machine

[7] New Eurasia Citizen Media : 2019-08-23 at the Wayback Machine-...Deputy of the Council of the Afghan Republic Turdakun Pamiri told that more than 420 Kyrgyz families live in Big Pamir now, this is about 4 thousand Kyrgyzes.

[Итоги_всеобщей_переписи_населения_Туркменистана_по_национальному_составу_в_1995_году.-8] Asgabat.net-городской социально-информационный портал : 2016-03-10 at the Wayback Machine

[9] Population statistics of Eastern Europe: 2012-05-26 at Archive.today

[Kirghiz-10] Statistics Finland: ^{[ölü keçid]}

[:"bartold"-11] Бартольд В. В. Избранные труды по истории кыргызов и Кыргызстана (Бишкек: Шам). 1996. 177.

[:3-12] Абрамзон С.М. Вопросы этногенеза киргизов по данным этнографии. III (Труды Киргизской археолого-этнографической экспедиции). Фрунзе. 1959. 31–48.

[13] Сыма Цянь. Глава 110. Повествование о сюнну. // . VIII. М: Восточная литература. пер. Р. В. Вяткина и А. М. Карапетьянца. 2002.

[14] Бань Гу. Глава 94б. Повествование о сюнну // . М.: Наука. пер. с кит. B.C. Таскина. 1973.

[15] Боровкова Л.А. (PDF). Москва: Наука. 1989. 61–62. ISBN 5-02-016459-3.

[:0-16] В. Я. Бутанаев, Ю. С. Худяков. (rus). Абакан: ХГУ им. Н.Ф. Катанова. 2000. 2020-02-19 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-06-26.

[17] Условный термин введённый в научный оборот в XX веке советскими историками для обозначения древнего и средневекового тюркоязычного населения бассейна Енисея (в отличие от киргизов Тянь-Шаня). ( 2019-03-20 at the Wayback Machine)

[18] Петров К.И. Этногенез киргизов и их движение на Тянь-Шань в XIII-XV вв. Фрунзе: ИАН Кирг. ССР. Т. III, вып.2. 1961.

[19] Вопросы этнической истории киргизского народа. Фрунзе: Илим. 1989. 35, 52–54.

[автоссылка2-20] Караев О. (отв. ред.). Земли тогузгузов, карлуков, хазлажия, хилхия, кимаков и киргизов по карте Ал-Идриси // Арабо-персидские источники о тюркских народах. Фрунзе: Илим. 1973. 6–48.

[:10-21] Абрамзон С. М. (Кыргызстан). Фрунзе. 1990. 480.

[Vlad-22] Владимирцов Б. Я. Общественный строй монголов. Монгольский кочевой феодализм. // Л.: Изд-во АН СССР. 1934. 125.

[:9-23] Караев О. К. (PDF). Бишкек: Кыргызстан. 1995. 123.

[:6-24] Петров К.И. (PDF). Фрунзе: ИАН Кирг. ССР. Т. III, вып.2. 1961. 175.

[:11-25] Мирза Мухаммад Хайдар. . 2011-05-24 tarixində .

[:"Mokeev"-26] Мокеев А. (PDF) (КТУ Манас). 2010. 278.

[27] . 2009-09-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-08-11.

[28] . 2021-12-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2012-08-11.

[29] T. C. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Felsefe ve Din Bilimleri : ^{[ölü keçid]}:…5.3. Kirgizlar : Daha çok Pamir veya Vakhan denilen, Dogu Türkistan’la Güney Türkistan arasindaki dag eteklerinde yasamaktadirlar. Bulunduklari yerler Küçük Pamir, Büyük Pamir vadileri, Sugnan ve Bozay Gumbed, dir. Kirgizlar konargöçerdirler. Bununla beraber Pamir yaylasinda konar-göçer hayat tarzini terk ederek yerlesmis aileler de vardir. Kirgizlarin nüfusu 20 bini askin olup kisrak ve keçi sütünün mahsullerine dayanarak yasarlar.