Plateya döyüşünü təsvir edən və bu günə qədər gəlib çatan əsas mənbə, Herodotun "Tarix"inin IX kitabdır. "Tarixin atası" öz əsərinə "mənim vəzifəm bütün olanları söyləməkdir, amma əlbəttə ki, hər şeyə inanmaq lazım deyil və bu qayda mənim bütün tarixi əsərlərimi izləyəcək." kimi yanaşması bəzi tənqidlərə səbəb olur. "Tarix" əsərində məlumatların etibarlılığı fərqlidir. Fərqli hekayələr novella və əfsanələrə aid edilə bilər. Həmçinin, Herodot üçün siyasi tendensiya da yad deyildi. Afinada yaşayanlar, farslar üzərində qəti qələbəyə onun da qatılmasını çox yüksək qiymətləndirirlər. O, Sparta haqqında yazarkən, müharibədəki xidmətlərini inkar etmir. ümumhellin işində xəyanətkarlara məxsus olmasını isə, xüsusilə inkar edirdi.

müəyyən əlavələr edir, eyni zamanda, özünü Herodotla qarşı-qarşıya qoyur. O, irsi həkim olaraq farslar tərəfindən əsir götürülmüş və son nəticədə Əhəməni hökmdarı II Artakserksın sarayına dəvət olunmuşdur. Əhəməni hökmdarının şəxsi həkimi olan Ktesi arxiv materiallarına girişmək imkanı əldə etmiş olur. Vətənə qayıtdıqdan sonra "Fars tarixi" (q.yun. Περσικά) əsərini yazır.

Ktesi həm antik, həm də müasir tədqiqatçılar tərəfindən tənqid olunur. Aristotel, Feopomp, Strabon, Lukian və Plutarx onun verdiyi məlumatların qeyri-dəqiq və uydurma olduğunu qeyd etmişlər. Müasir tarixçilər Ktesinin rəsmi fars salnamələrindən istifadə etməsi faktını şübhə altına alırlar. Əvvəlki tarixçilərə görə, o, yalnız müəyyən detallarda dəyişiklik etmiş, çoxunu isə olduğu kimi köçürmüşdür. Ktesi isə, Herodotu yalan və uydurmalara görə günahlandırır. Eyni zamanda, müasir tarixçilər onun "Fars tarixi" əsərində də uydurma personajların olduğunu qeyd edirlər. Ktesi həmçinin, baş vermiş hadisələrin tarixlərində (Plateya döyüşünün Salamin döyüşündən əvvəl baş verdiyi göstərilmişdir), qoşunların sayında (Plateya döyüşündə 300 spartalının, 100 periekin və 6 min digər yunan) kobud səhvlərə yol vermişdir.

Siciliyalı Diodor da Plateya döyüşü haqqında yazmışdır. Diodorun "Tarixi kitabxana" əsəri və onun girişi ilə bağlı çoxlu ziddiyyətli fikirlər söylənilmişdir. Bunların ən görkəmlilərindən biri, XX əsr ellinizm tarixçisi Temin onu belə xarakterizə etməsidir: "O, səlahiyyətli bir tarixçi deyil və əlbəttə ki, bu barədə də bilmirdi; o, ən özündənrazı axmaq idi, lakin ciddiyyətdə dürüst olmuşdur". Onun əsərinin digər tədqiqatçıları, əsərdə kompilyativlik (təcrübəsizlik) və bəzi xronoloji qeyri-dəqiqliklərin olmasını qeyd etsələr də, Siciliyalı Diodorun böyük əhəmiyyətə malik olmasını bildirmişlər. Çünki, günümüzə gəlib çata bilməyən bu tarixi əsərdən sonrakı tarixçilərin istifadə etməsi və buna görə müəllifə minnətdarlıqlarını bildirmələri məlumdur.

Yunan-İran müharibələri ilə bağlı hadisələrə sonrakı antik tarixçi-bioqraflar Plutarx və Korneli Nepot da diqqət yetirmişlər. Plateya döyüşü haqqında məlumat verərkən Plutarx Aristidin, Korneli Nepot isə Pavsaninin tərcümeyi-halını vermişdir.

Yunan şəhər-dövlətləri Afina və qonşu yunan polisi (şəhəri) İoniyaya e.ə. 499-e.ə. 494-cü illərdə əhəməni (fars) hökmdarı Daranın hakimiyyətinə qarşı uğursuz üsyana köməklik göstərdilər. Həmin dövrdə, Əhəməni imperiyası olduqca gənc bir dövlət idi. E.ə. 530-cu ildə dövlətin yaradıcısı II Kirin ölümündən sonra, tabe edilmiş dövlətlər və xalqlar tez-tez dövlətin bütövlüyünü təhlükə altına alan üsyanlar qaldırırdılar. Yunan üsyançıları afinalılarla birlikdə, imperiyanın mühüm şəhəri və paytaxtı olan Lidiyi satraplığının Sardis şəhərini tutmağa və yandırmağa nail oldular. Dara onun nəzarətindən kənarda olan və üsyanda iştirak edən yunanlardan intiqam almaq istəyirdi.

Bundan əlavə, Dara pərakəndə və dağınıq qədim yunan şəhərlərinin fəthinin mümkün olduğunu hesab edirdi. E.ə. 492-ci ildə sərkərdə Mardoninin rəhbərlik etdiyi hərbi ekspedisiya yürüşləri nəticəsində Frakiya fəth edildi, Makedoniya əhəməni hökmdarının ali hakimiyyətini qəbul etdi. Beləliklə, əhəməni quru qoşunları Qədim Yunanıstan ərazisinə keçid əldə etdilər. E.ə. 491-ci ildə Dara bütün müstəqil yunan şəhərlərinə "torpaq və su" tələbi ilə elçi göndərdi ki, bu da əhəməni hakimiyyətini tanımaq və ona itaət etmək tələbi demək idi.Sparta və Afinadan başqa, Əhəmənilər dövlətinin hərbi gücünü bilən qədim Elladanın bütün şəhərləri alçaldıcı şərtləri qəbul etdilər. Afinada elçilər mühakimə və edam edilməyə göndərildilər. Spartada onlar quyuya atıldılar ki, torpaqdan və sudan götürməyi tələb edirlər.

E.ə. 490-cı ildə Afinanı fəth etmək üçün buraya Datis və Artafernin rəhbərliyi altında əhəməni donanması göndərildi. Afinaya gedərkən, Eritreya fəth edilmiş və dağıdılmışdır.Attika ərazisinə daxil olan ordu, Marafon döyüşündə afinalılar və plateyalılar tərəfindən məhv edildi. Bu uğursuz ekspedisiyadan sonra Dara bütün Yunanıstanı fəth etmək üçün böyük bir ordu toplaya bildi. Misirdəki üsyan onun planlarını qabaqladı və tezliklə, e.ə. 486-cı ildə öldü. Taxt-taca onun oğlu Kserks sahib oldu.

Afinada Femistokl hakimiyyətə gəldi. Marafon döyüşü və Kserksın müdaxiləsi arasındakı boşluğu antikşünas tarixçi Surikov "Femistokl dövrü" adlandırır. Farslar Elladanı fəth etmək üçün qoşun toplayan zaman, Afina siyasətçiləri güclü donanmaya yaradılmasına kömək etdilər. Afinalılar Lavriondakı gümüş mədənlərindən əldə olunan gəliri bölüşdürmək niyyətində idilər. Tiranların süqutundan sonra dövlət mülkiyyəti bütün vətəndaşların mülkiyyəti hesab edildi. Əgər bu bütün dövlət tələblərini ödəyərək xəzinəyə əhəmiyyətli dərəcədə məbləğ qalardısa, onda onun artığı afinalılar arasında bölünərdi. Femistokl alınan vəsaitləri gəmi quruculuğuna yönləndirməyi təklif etdi. Təklif dəfələrlə dönə-dönə qəbul edilmişdi. Bunu qəbul etsək, hər bir afinalı dövlət tərəfindən verilmiş kiçik, lakin etibarlı maliyyə yardımından məhrum edilmişdir. Farslarla müharibə üçün gəmilər hazırlanan zaman, Femistokl başa düşürdü ki, afinalılar onunla razılaşmırlar, çünki onlar Marafonda məğlub düşməni ciddi bir təhlükə hesab etmirlər. Buna görə də o, həmvətənlərini inandırdı ki, Egina adası ilə fasiləsiz müharibə aparmaq üçün və qələbə qazanmaq üçün yeni gəmilər və güclü donanma lazımdır. Məhz siyasi məlumatlara görə, yekun nəticədə bu, Kserks ordusunun məğlubiyyətinə səbəb olmuşdur.

E.ə. 481-ci ildə Kserks atası kimi, "torpaq və su" tələbi ilə Afina və Sparta istisna olmaqla, Yunanıstan şəhər-dövlətlərinin əksəriyyətinə elçi göndərdi. E.ə. 481-ci ilin payız ayının sonlarında Korinfdə ümumi təhlükəyə qarşı ittifaq yaradan və daxili ara müharibələrini dayandıran ümumhellin yığıncağı keçirildi. Yunan koloniyalarına kömək üçün elçilər göndərildi. Yunanlıların pərakəndə, səpələnmiş və dağınıq halda olması, onlar arasında düşmənçilik və daxili ara müharibələri ilə əlaqədar ümumhellin konqresinin qərarlarını yerinə yetirmək texniki cəhətdən çətin idi.

Misirdəki üsyanı yatıran Kserks Yunanıstan üzərinə yürüş üçün hazırlıqları davam etdirdi. Nəhəng imperiyanın çoxsaylı xalqları orduya səfərbər edildi. Herodota görə, buraya farslar, midiyalılar, kassilər, hirkanlılar, assuriyalılar, baktriyalılar, saklar, hindlilər, arilər, parfiyalılar, xarəzmlilər, soğdlular, qəndharalılar, dadiklər, kaspilər, saranqlar, pəktiyalılar, utilər, miklər, parikanilər, ərəblər, efioplar, liviyalılar, paflaqoniyalılar, likilər, matienlər, mariandilər, suriyalılar, frigiyalılar, lidiyalılar, misiylər, frakiyalılar, pisidiyalılar, kabalilər, mililər, mosxlar, tibarenlər, makronlar, marlar, kolxlar və mossinklər daxil idi. Quru qoşunlarından başqa güclü donanma yaradan Kserks onun dövlətinə daxil olan sahilboyu və ada xalqlarını da təchiz etmişdi.

E.ə. 480-ci ilin bütün baharı və yayı fars ordusunun Egey dənizinin sahilləri boyunca yürüşü ilə davam etdi. Yunan ordu hissələrinin spartalı çar Leonidin başçılığı ilə fars ordularının qarşısını almaq cəhdləri Fermopil dərəsində uğursuzluqla nəticələndi. Farslar Yunanıstanın mərkəzinə doğru yönəldilər. Artemisiya burnunda fars gəmiləri üz-üzə gələn yunan donanması cənuba doğru irəliləməyə və Attikanın qərb sahillərində dayanmalı olur.

Fars ordusu Afinanı işğal edir. Şəhərin əhalisi Salamin adası və Trezenə köçürülür. Ellinlərin donanması materiklə Salamin arasındakı dar boğazda bir yerə cəmlənirlər. Femistoklun hərbi hiyləsi nəticəsində Kserksın yunanlar Salamin döyüşündə Kserksın donanmasını məğlub edirlər.

Herodotun yazdığına görə, Kserks yunan gəmilərinin Hellesponta üzməsindən və onun yolunun bağlanacağından qorxurdu. Plutarxa görə, döyüşdən sonra, yunan həbi komandanları arasında şura təşkil edildi. Femistokl Hellespontdakı "Asiya ilə Avropanı birləşdirən" körpüləri məhv etməyə davam etdi.Aristid ona etiraz edərək:

Femistokl tezliklə Kserksı Yunanıstandan qovub çıxarmaq və növbəti hiyləyə başlamaq üçün Aristidlə razılaşdı. O, yunanların körpüləri dağıtmaq istəmələri ismarıcı ilə çarın yanına kəşfiyyatçı göndərdi. Qorxuya düşən Kserks tələsik geri çəkilməyə başladı. Asiyadan uzaqlaşmaq qorxusundan başqa, müasir tarixçilər çarın vətəninə geri dönməsi tələbinin başqa bir səbəbini də göstərirlər. Fars donanmasının ağır məğlub olması xəbəri fars dövlətinin daxilində həyəcanlara və çıxışlara səbəb ola bilərdi. Çarın ölkədə olmaması Əhəməni imperiyasının tabe etdiyi xalqların böyük üsyanlarına səbəb ola bilərdi.

Çarın ən böyük sərkərdələrindən biri olan Mardoni çarın quru qoşunlarının bir hissəsinin çıxarılmasına razı oldu. Salamin döyüşündə özlərinin qələbə hesab edən heç bir yunanın, fars qorxusu üzündən gəmilərdən sahilə qədər düşməyə cəsarət etməyəcəyini qeyd etdi. Sərkərdə həmçinin farsların donanma cəhətdən deyil, quru qoşunları cəhətdən daha güclü olduğunu dedi. Mardoni çariça Artemisiya tərəfindən dəstəkləndi. Beləliklə, nəticədə fars quru qoşunlarının böyük hissəsi Yunanıstanı tərk etdi. Fars ordusu qışın aşlanğıcından etibarən, Fessaliyadakı qışlaqlarına getdilər. Afinalılar da özlərinin yarı dağıdılmış şəhərlərinə qayıtdılar.

Beləliklə, Salamindəki fars donanmasının məğlubiyyətinə baxmayaraq, Elladanın işğal təhlükəsi saxlanmaqda idi. Tərəflər müharibəyə hazırlıqlarını davam etdirirdilər. Peloponnes yarımadasının sakinləri Korinf bərzəxi ərazisində çəkdikləri sədlərini-divarlarını tamamladılar.

Mardoni mübariz və hərbi ruhlu afinalılarla separatçı sülh bağlamağa yenidən cəhd etdi. Əvvəlcə, Mardoni Makedniya çarı I Aleksandrla danışıqlar aparmağa göndərildi. Farslar olduqca sərfəli təkliflər irəli sürdülər. Xüsusilə, Afina sakinlərini azad burxamaq və onlara istədikləri qədər torpaq götürmək təklif edildi. Aleksandrın elçiləri yunan müttəfiqlərini qorxutdu ki, Afinanın müharibədən çıxması ellinlərin hərbi gücünü çox zəiflədəcək. Spartalılar ayrıca səfirlik göndərdilər, onun məqsədi bu separat sülhün nəticələrinin qarşısını almaq idi. Herodot Mardoniyə çox sərt cavab verildiyini yazır: "Günəş öz əvvəlki yolu ilə gedənə qədər (yəni, heç vaxt) biz Kserkslə barışmayacağıq". Lakedemonlular da eyni cavabı verdilər:

Aleksandrın qayıtmasından sonra farslar səfərə yola düşdülər. Mardoni Afinaya qoşun göndərdi ki, bu qoşun da şəhərin əhalisini Salamin adasına yaxın ərazilərə təkrar köçürməli idi. Şəhərin təkrar talan edilməsinə, hərbi itkilərə və Kserksin sərkərdələrinin sərfəli təkliflərinə baxmayaraq, afinalılar müharibəni davam etdirməyə qərar verdilər. Herodotun bu barədə hekayəsi sıravi afinalıların əhval-ruhiyyəsini təsvir edir:

Eyni zamanda Sparta da Aristidinbaşçılığı ilə elçi göndərib kömək tələb edirdilər. Afinalılar isə bu tələbi rədd edib "özlərini xilas edəcəklərini" söyləyirdilər. Nəticədə, Pavsani mərhum Sparta çarı Leonidin gənc oğlu Plistarxın başçılıq etdiyi qoşunu yürüşə göndərir.

Ellin ordusunun sayının ən ətraflı təsviri Herodotun "Tarix" əsərinin IX kitabında verilmişdir. Onun hesablamalarına görə, döyüşün başlanğıcında Plateya ətrafında olan yunan ordusu 38 mindən çox ağır silahlı döyüşçü (hoplit) və 69 500 yüngül silahlı döyüşçüdən ibarət idi. Sonradan onlara qoşulmuş 1800 fespiyalı ilə birlikdə yunan ordusunun ümumi sayı 110 min döyüşçüyə çatırdı.

Müasir tarixçilər Herodotun verdiyi məlumatlara müxtəlif yanaşırlar. Onlar bu rəqəmlərin ikiqat yoxlanılmasının mümkünsüz olduğunu nəzərə alaraq, onların etibarlılıq dərəcəsi müqayisəli üsullarla qiymətləndirirlər. Xüsusilə də tarixçi Holland göstərir ki, Afinada 10 il əvvəl baş verən hadisələr, Marafon döyüşünə aid edilmiş, 10 min hoplitin olması irəli sürülmüşdür. Bu Plateya döyüşü əsnasında 8 min afinalı olması faktını tamamilə real edir. Salamin döyüşündən təqribən bir il əvvəl yunanların təxminən 300–400 gəmisi var idi. Hər bir gəminin ekipajı təqribən 200 nəfərlik idi. Quru qüvvələri isə Korinf bərzəxində yerləşdirilmişdir. Yuxarıda göstərilənləri nəzərə alaraq, Herodotun rəqəmləri şişirtməsi və ya qeyri-real verməsi düzgün deyil. Lazenbi, təxminən 40 min hoplitin döyüşdə iştirak edə bilməsi ilə razılaşsa da, orduda 35 min ilot olmasını inkar edir. O, döyüş zamanı hər bir spartalı ilə yanaşı cəmi bir ilotun getməsini, digərlərinin isə ordunu ərzaqla təmin etməklə məşğul olması fikrini irəli sürür. Hər iki tarixçi hesab edir ki, yüngül silahlı döyüşçülər döyüşdə biləvasitə iştirak etməmiş və döyüşün nəticəsinə əhəmiyyətli təsir göstərməmişlər. Ellin ordusunun sayını göstərən ən kiçik təxmin 40 min nəfərdir.

Müttəfiqlərin qoşunlarına Pavsani başçılıq etmişdir. O, Fermopil vuruşmasında həlak olmuş çar Leonidin azyaşlı oğlu Plistarxın regenti olmuşdur. Antik müəlliflər göstər ki, afinalılara həmçinin Aristid də başçılıq edib. Hər bir yunan polisinin öz hərbi başçısı var idi. Pavsani ordunun nominal lideri olmasına baxmayaraq, hərbi şurada edilən problemləri də müzakirə etməli idi.

Herodotun məlumatına görə, Mardoninin rəhbərlik etdiyi Əhəməni ordusunun 300 min nəfərlik döyüşçüdən və Kserksin ordusuna qoşulmuş 50 min yunandan ibarət idi. Müasir tarixçilər Herodotun bu məlumatlarını düzgün hesab etmir və yürüşün başlanğıcında Kserks ordusunun sayının 200–250 min nəfər olduğunu hesab edirlər. Fars qoşunlarının sayını hesablamaq üçün bir yanaşma da, onların hər bir hərbi düşərgəsində neçə adam ola biləcəyini müəyyən etməkdir. Müasir tarixçilər belə hesab edirlər ki, yunanlar sayı 70 mindən 120 minə qədər olan döyüşçüyə qarşı çıxımışdırlar.

Azərbaycan tarixçisi Mehdixan Erivanskinin məlumatına görə isə, hər iki tərəfin təxminən hərəsinin 50 minə yaxın qoşunu var idi.

Fars ordusu Əhəməni imperiyasına tabe olan bir çox tayfa və millət təmsilçisindən ibarət idi. Hər bir millətin döyüşçülərinin öz silahları və öz zirehləri var idi. Herodotun ətraflı təsvirindən belə məlum olur ki, farslar və midiyalıların başlarına yumşaq keçə papaq qoymuş, şalvar və ala-bəzək xitonlar geyinmişlər. Onların zirehləri dəmir parçalarından, balıq pulcuqlarından, qalxanları isə çubuqdan hazırlanmışdır. Onlar döyüş zamanı qısa nizələrdən, böyük ox və qamış kamandan istifadə etmişlər. Sağ dizlərində qılınc-xəncər (akinak) yerləşmişdir. Digər tayfaların döyüşçüləri isə pis silahlanmış, əsasən ox-kaman, sadə dəyənəklər və yandırılmış çubuqlarla silahlanmışdırlar. Herodot göstərir ki, onlar müdafiə olunmaq üçün qalxandan başqa, mis, dəri və hətta ağac dəbliqələrdən istifadə etmişlər.

Yunan falanqası isə, sıx şəkildə birləşmiş ağır silahlı döyüşçülərdən və bir neçə şerenqdən ibarət idi. Döyüş zamanı onun əsas vəzifəsi vahidliyi və bütövlüyü qoruyub saxlamaq idi: yıxılmış və ya öldürülmüş döyüşçünün yerini dərhal digər döyüşçü doldurmalı idi. Falanqanın inkişafına təsir göstərən əsas faktor, öndə dayanan döyüşçülərin böyük dəyirmi qalxanların (hoplon) və korinf tipli dəbliqələrinin olması idi.

Yunan-İran müharibələri dövründə "anatomik" adlandırılan və döş və bel plastinlərindən ibarət olan bürünc zirehlər yayılmışdır. Plastinlər heykəltəraşlıq dəqiqliyi ilə kişi bədəninin əzələ konturlarını qabarıq şəkildə təsvir edirdilər. Zirehin altından hoplitlər kətan tunikasını geyinirdilər, spartalılar isə ənənəvi olaraq zirehin üstündən qırmızı plaş taxırdılar. Bürünc zirehin çatışmazlığı bud hissəsini müdafiəsiz qoyması idi. Bu dövrdə qatları yapışqanla hopdurulmuş kətanın əsasında "" adlı zirehlər artıq yaranmağa başladı, hansılar ki bir neçə onilliklər sonra Yunanıstanda "anatomik" bürünc zirehlərin yerini tutdular. Linotoraks döyüşçünün sürətlə hərəkət etməsinə manə olmayaraq bud nahiyəsini bağlayırdı.

Spartalılar uzunluğu 2–3 metr olan nizələrdən və qısa qılınclardan istifadə edirdilər. Onlar düşmənə yaxınlaşanda ilk zərbəni nizə ilə vurub, qalxanı önə tutaraq, döyüş sıralarını davam etdirirdilər. Yunanıstanda ən qısa qılınclı döyüşçülər olan spartalılar yaxın məsafədə uzun silahları faydasız hesab edib əlbəyaxa vuruşurdular.

Ellinlərin əsas qoşunlarının Korinf bərzəxində möhkəmləndiyini bilən Mardoni, Afinanı yandırdı və öz ordusunu Beotiyaya göndərdi. Onun bu seçimi, Herodotun fikrincə, Afinanın yerləşdiyi Attikanın landşaftı ilə əlaqədar idi. Çünki burada fars süvarilərinin hərəkət etməsi əlverişsiz idi. Beotiya həm onun və müttəfiq döyüşçülərinin, həm də süvari dəstələrinin hərəkəti üçün daha əlverişli idi. Meqara əyalətinə gedən yol, farslar tərəfindən məhv edilmişdi. Beotiyadakı Asop çayının şimal sahilində yerləşmiş fars qoşunu burada möhkəmlənməyə və düşərgə salmağa başlamışdı.

Ümumyunan qoşununa isə, afinalılar və plateyalılar da qoşulmuşdu. Həmin qoşun Kiferon dağlarındakı keçidə çatdı və fars qoşunları ilə əks mövqedə yerləşdi. Pavsani ellinləri dağın ucqarlarınd yerləşdirdi. Bütün Yunanıstanın təhlükə altında olmasına baxmayaraq, ellinlər arasında hələ də, ta birlik yox idi. Plutarx müharibə əsnasında həm yoxsul təbəqə ilə aristokratlar arasında, həm də müxtəlif polislərin nümayəndələri arasında daxili fikir ayrılığı olması haqqında məlumat verir.

Mardoninin süvariləri əlahiddə yunan qoşunun üzərinə hücum təşkil etdi ki, bu da onun böyük itki verməsinə səbəb oldu. Hücumlardan biri zamanı, fars sərkərdəsi Mastisi öldürüldü. Mardoninin qoşunlarının çoxsaylı itki verməsi, onun ordusunda hərbi ruhu aşağı saldı. Bu kiçik qələbədən ruhlanan yunanlar isə farsların düşərgəsi üzərinə hücum etdilər. Spartlalılar və tegeyalılar falanqanın sağ cinahında, afinalılar isə sol cinahında idilər.

Hücum bütün tərəflərdən davam edirdi. Herodot söyləyir ki, bu çoxsaylı qurbanların əlamətidir. Həm yunanlar, həm farslar bir-birlərinə həm əlverişli və həm də əlverişsiz hücumlar edirdilər. Bu qarşıdurma, heç bir tərəfin hücumu ilə başlamamışdı, çünki farsların yunanların istehkamlarına hücum etməsi qəliz məsələ idi, yunanlar isə torpaqlarında öz möhkəmləndirilməyə davam edirdilər. Pavsani isə, dağ yamaclarındakı üstün mövqe itirmək istəmirdi. Səkkizinci gündə, farslar buranı ələ keçirməyə nail oldular və Peloponnesdən 500 araba ərzaq göndərdilər.

Farslar ellinlərin su götürdükləri Qarqafiya bulağını bağladılar. Digər mümkün su mənbəyi Asop çayı idi ki, oxçuların oranı atəşə tutması qeyri-mümkün idi. Beləliklə, fars ordusunun məqsədi ellinləri susuz və ərzaqsız qoymaq idi. Bundan hadisədən sonra Pavsani geri çəkilməyə qərar verdi.

Geri çəkilmə son dərəcə pis təşkil olunmuşdu. Yunanlar Plateyaya doğru geri çəkilən və hərəkət edən zaman çaşbaş qalmışdılar. Afinalılar, spartalılar və tegeyalılara əsas qoşunu himayə etmək və səhər tezdən geri çəkilmək tapşırığı verilmişdi. Sparta sərkərdələrindən biri olan Amomfaret düşərgədən ayrılmaqdan imtina etdi. Nəticədə, yunanların qüvvələri vahid ordu halından dağınıq və pərakəndə hala düşdü.

Farslar yunanların geri çəkilməsindən xəbər tutduqda, Mardoni hücuma başlamağa qərar verdi. Qoşun Asop çayına çatdı və burada sparta və tegeyliləri təqib etməyə başladı.

İlk hücum Sparta səkərdəsi Amomfaretin dəstəsi üzərinə oldu. Düşmənin hücuma başladığını görən Amomfaret, Pavsaninin yanına elçi göndərib afinalılardan kömək istədi.Aristidin başçılığı altında afınalılar geri qayıtdı və birləşmiş müttəfiqlər fars qoşunu üzərinə hücum etdilər. Spartalıların çətin vəziyyətdə olduğunu görən Mardoni onları tabe etməyə cəhd göstərirdi.

Çoxsaylı üstünlüklərinə baxmayaraq, farslar yunanlara güzəştə getməli oldular. Spartalı Arimnest döyüş zamanı, düşmən qoşunlarının komandanı Mardonini öldürməyə nail oldu. Komandirin öldürülməsindən sonra fars qoşunları geri çəkilməyə başladılar. Yalnız şahın xüsusi dəstəsi olan "Ölməzlər" qvardiyası döyüşü davam etdirdilər və onlar da yunanlar tərəfindən tamamilə məhv olundular. Təlaşa düşən farslar öz düşərgələrini də qoyub qaçdılar. Yalnız döyüş bacarığını saxlamış özünün 40 minlik qoşunu ilə spartalılarla döyüşə girdi (müasir tarixçilər, hesab edirlər ki, fars qoşunlarının sayı Herodot tərəfindən şişirdilmiş sayda göstərilmişdir), lakin o, əsas qüvvələrin məğlub edilməsindən sonra Hellespontdan geri çəkilməyə başladı.

Lakedemonluların farslar üzərində hakim olmasına bamayaraq, fivalıların inadlı müqavimətini afinalılar sındırdılar. Pavsaninin qələbəsi və düşmənin Yunanıstandan geri çəkilmə xəbəri ellin ordusuna çatdıqda, onlar düşmən dəstələrinin təqibinə başladılar. Birləşmiş qüvvələr farsların düşərgə və istehkamlarını aldılar. Müdaifəçilərin dar məkanda sıxışdırılması onların təlaşa düşməsinə və ellinlər tərəfindən tamamilə məhv edilməsinə səbəb oldu. Beləliklə, döyüşün əvvəlində 300 min döyüşçüsü olan Artabazın döyüşdən sonra cəmi 3 min döyüçüsü sağ qaldı. Farsların sayı ilə bağlı şübhə doğurmasına baxmayaraq, "Tarixin atası"nın verdiyi məlumatlar, farsların və onların müttəfiqlərinin sarsıdıcı məğlubiyyətini bir daha sübut edir.

Herodotun məlumatına görə, yunanların itkiləri ən azı ümumilikdə 159 nəfər 91 spartalı, 16 və 52 afinalı olmuşdur. Bu döyüşün ilk mərhələlərində iştirak edən Yunan polislərinin nümayəndələri idi. Lakin, hətta antik müəlliflər belə, bu fikirlə razılmamışdırlar. Plutarx yazır ki, təkcə üç yunan polisindən döyüşdə iştirak etmiş 1360 yunan döyüşçüsü həlak olmuşdur.Efor və Siciliyalı Diodor yunanların itkilərinin 10 mindən çox olduğunu deyirlər.

Yunanlıların qələbəsi mübahisəsiz idi, düşmən ordusu tamamilə məhv edilmişdir. Döyüşdən dərhal sonra, yunanlar döyüşdə ən çox fərqlənmiş döyüşçüləri seçməyə başladılar. Herodotun məlumatına görə, döyüşdən bir il əvvəl "Qorxaq" ləqəbi verilmiş spartalı Aristodem döyüş zamanı böyük şücaət göstərmişdir. Məsələ burasında idi ki o, Fermopil vuruşmasında çar Leonidin başçılıq etdiyi 300 spartalı arasından yeganə sağ çıxmış döyüşçü idi. Onun Spartaya qayıtması rüsvayçılıq və utanc hesab olunmuşdur. Ancaq Plateya isə, həmin adam bütün döyüşçülər arasında ən raşədətlisi olmuşdur. Aristodem günahkar hesab etdiyindən döyüş zamanı şübhəsiz, ölümə belə hazır idi, lakin o, göstərdiyi böyük raşədətə görə, heç bir mükafat almadı. Aristodemdən sonra, döyüşdə ən çox şücaət göstərən isə Posidoni olmuşdur.

Herodot, farsların çətinliyə dözməzliklərini təsvir edən epizod yaratmışdır. Yunan trofeyləri arasındakı çadıra çatan Mardoninin çoxlu sayda qızıl və gümüş qabları var idi. Pavsani əsirlərə, öz keçmiş sərkərdələrinə eyni nahar yeməyini hazırlamağı əmr etdi. Dəbdəbəli hazırlanmış yemək və çadırın əzəməti spartalılar arasında təəccüblərə səbəb oldu. Bir zarafat olaraq, xidmətçilərinə sadə bir nahar yeməyi hazırlamağı əmr etdi və sonra yunan sərkərdələrini dəvət etdi. Hamı yığışdıqdan sonra o, gülərək dedi:

Pavsani farsların axmaqlıqlarına doyunca güldü, bu fürsətdən istifadə etmək imkanı olan kimi, dağ evlərində pis yaşayan yunanları fəth etmək üçün yola çıxdı. Plutarx biləvasitə döyüşdən sonra yaranmış vəziyyət haqqında bəhs edərək yazır ki, spartalılar və afinalılar arasında daxili hərbi münaqişələr yaranmışdır. Hərtərəfli özünü qəhrəman hesab edənlər cəsurluğa görə mükafata layiq olduğunu hesab edirdi. Afinalıların sərkərdəsi Aristid, bu məslənin həllini bütün yunanların ixtiyarına buraxdı. Korinfli Kleokritin təklifi ilə, Plateya iştirakçılarına güzəştli mükafatlar verilməsi qəbul edildi.

Ellinlər zəngin qənimətlər ələ keçirmişdilər. Bunun onda bir hissəsini tanrılara, xüsusilə də Delfidəki müqəddəs Apollona həsr etmiş, döyüş zamanı öldürülən fars döyüşçülərinin silahlarından bürünc sütun hazırlamışdılar. "İlanlı sütun" adlanan bu sütunun yaradılması qalmaqal ilə qeyd olundu. Plateyadakı ellinlərin hərbi komandanı Pavsani, üçayaqlı yazı qoymağı əmr etdi:

Yunanlar, onların da haqlarının olduğu qələbənin bütün şöhrətini, mənimsəyən Pavsaninin bu hərəkətini təhqir kimi qəbul etdilər. Spartalılar yazının ilkin variantını yondular və onu dəyişərək döyüşdə iştirak etmiş bütün şəhərlərin ordularını yazıya əlavə etdilər. Siciliyalı Diodor yazır ki, üçayaqlının üzərindəki ilkin yazılar məşhur yunan şairi Simonidin aşağıdakı beytində öz əksini tapmışdır:

Əsas düşmən qüvvələri üzərində qazanılmış qələbədən sonra, yunanlıların birləşmiş ordusu farsların müttəfiq şəhəri mühasirəyə aldılar. Fivlilər fars partiyasının liderini təslim etməyə məcbur oldular ki, sonradan həmin lider Korinfə aparıldı və orada edam edildi.

Yunan-İran müharibələrinin sonrakı gedişində Plateya döyüşünün böyük əhəmiyyəti olmuşdur. E.ə. 479-cu il Plateya döyüşündən sonra bütün Yunanıstan azad edilir, Yunan-İran müharibələrində təşəbbüs yunanların əlinə keçir və müharibə əsas etibarı ilə dənizdə davam etdirilir. Praktik olaraq Plateya döyüşü ilə eyni vaxtda baş vermiş Mikale döyüşündə yunanlar fars ordusunu məğlub etməyi bacardılar. Bu iki döyüş ellinlərin onların torpaqlarına soxulmuş nəhəng Əhəməni imperiyasının üzərində qələbəsinin təntənəsi oldu. Əgər Marafon döyüşündə yunanların farslar üzərində qələbəsi ehtimal edilirdisə, Salamin dəniz döyüşündə Ellada məhv olunma təhlükəsindən xilas edilirdisə, artıq Plateya döyüşündə bütün düşmən ordusu məhv edildi.

Plateya döyüşündəki qələbə, ellinlər birinci həlledici qələbəsi idi, çünki Marafon və Salamin döyüşlərində düşmən hərbi qüvvələrinin yalnız müəyyən bir hissəsi məğlub edilmişdir. Yunanlar bu döyüşdə nəhəng Əhəməni imperiyasının bütün ərazilərindən toplanmış seçmə hərbi qüvvələri məhv etməyi bacardılar. Alman tarixçisi hesab edir ki, Plateya döyüşünün baş verdiyi gün "bütün Elladanın xilası günüdür".

Növbəti bir neçə onilliklərdə ellinlər əvvəllər, Kir və Daranın vaxtında fəth olunmuş Kiçik Asiya ərazisindəki və Egey dənizi adalarındakı ellin şəhərlərinin azad etmək uğrunda farslarla uğurlu müharibələri davam etdirdilər.

Plateya yaxınlığında yunanların qəti qələbəsindən sonra yunan-İran müharibələri başa çatması, dəniz döyüşləri fasilələrlə 30 ilədək davam etdi. Ona görə də yunan şəhər-dövlətləri öz aralarında ittifaq yaratdılar. Bu ittifaqa Afina başçılıq edirdi. Afina dəniz ittifaqı İran donanmasını məğlubiyyətə uğratdı. Yunan—İran müharibələri yunanların qələbəsi ilə başa çatdı. İran Egey dənizi adalarında və Kiçik Asiyada olan yunan şəhərlərinin müstəqilliyini tanımağa məcbur oldu. İran hərbi donanmasına Egey dənizində üzmək qadağan edildi. Yunanıstan Aralıq dənizi hövzəsində hakim dövlətə çevrildi. Bundan sonra afinalıları "dəniz sahibləri" adlandırmağa başladılar. Afinanın 6 kilometrliyində dərin və sakit körfəzdə Pirey limanı inşa edildi.

E.ə. V əsrin 70-ci illərində afinalı sərkərdə Kimonun başçılığı ilə yunan ordusu Frakiya sahillərini, Egey dənizindəki bir sıra adaları və Bizans şəhərini ələ keçirdi. E.ə. 469-cu ildə Evrimedont çayı yaxınlığında İran qoşunları ağır məğlubiyyətə uğradılar. və bu vuruşmalardan sonra hərbi əməliyyatlar fasilələrlə e.ə. 449-cu ilə qədər davam etdirildi. E.ə. 449-cu ildə Afina elçisi Kalli Suz şəhərinə gəldi. Həmin ildə Salamin yaxınlığında yunanların iranlılar üzərində yeni qələbəsindən sonra sülh haqqında danışıqlar başlandı. Burada yunanlarla farslar arasında sülh müqaviləsi imzalandı. Bu müqavilə tarixə "" kimi daxil olmuşdur. Müqaviləyə görə, farslar Kiçik Asiyadakı yunan şəhərləri üzərində ağalıqdan əl çəkməli, Əhəməni ordusu Halis çayını keçməməli idi. Yunanlar da öz növbəsində Kipr adasını boşaltdılar. Kalli sülhünə əsasən İran Egey dənizindəki Hellespont və Bosfordakı mülklərindən əl çəkdi, Kiçik Asiyada yunan polislərinin istiqlaliyyətini tanıdı. İran hərbi donanmasına Egey dənizində üzmək qadağan edildi. Bu müqavilə ənənəvi olaraq yunan-İran müharibələrinin başa çatması hesab olunur.

Bu müharibələr Yunanıstan tarixində çox mühüm mərhələ oldu. İlk dəfə bu mübarizə nəticəsində ümumellin təəsübkeşliyi məsələsi ortaya çıxdı.

Kiçik Asiya və ona yaxın adaların yunan şəhərlərinin Əhəmənilərə qarşı üsyanı Yunan-İran müharibəsinin başlanğıc nöqtəsi oldu. Quruşun, II Kambizin, Dəriuşun istilaları bütün Yaxın Şərqin Hahamanişi imperiyasının tərkibinə daxil olmasına gətirdi. Lidiyanın e.ə 546-cı ildə darmadağın edilməsindən sonra, ona tabe olan yunan şəhərləri farsların hakimiyəti altına keçdilər. Farsların aldığı vergilər Lidiya dövründəkindən çox deyildi, lakin Lidiya hakimiyəti dövründə vergi ilə yığılmış pul yenidən dövrüyəyə buraxılırdı, farslara ödənilən vergi isə ölü yük kimi Əhəməni xəzinəsinə yatırdı. Bu isə yunan şəhərlərinin ticarətinə də böyük zərbə idi. Donanması olmayan lidiyalılardan fərqli olaraq farsların əla finikiyalı donanması vardı. Bundan başqa farslar yunanların üzərinə bir çox, o cümlədən tikinti və hərbi, mükəlləfiyyətlər qoymuşdular.

Bundan başqa xarici işğalçılara qarşı mübarizə polisdaxili mübarizə ilə çulğaşırdı, çünki bir müddət siyasi zərurət olan yunan tiraniyaları Əhəməni hakimiyətində özlərinə yeni dayaq tapdılar və tarix səhnəsindən getmək fikrində deyildilər.

Bu məğlubiyyət Əhəməni hökmdarı I Artakserksi və onun varislərini dövlətin xarici siyasətinin əsas istiqamətini dəyişməyə vadar etdi. Onlar müxtəlif dövlətləri bir-birinə qarşı qaldırmaq siyasətinə əl atdılar.

Yunan-İran müharibələrinin digər döyüşləri ilə müqayisədə (xüsusilə Fermopil dərəsindəki və Salamindəki döyüşlər), Plateya döyüşünə incəsənətdə daha az diqqət ayrılmışdır. 2007-ci ildə rejissor çəkdiyi "300 spartalı" filminin sonunda Plateya döyüşünün başlanması təsvir olunmuşdur. Bununla yanaşı Plateya döyüşü müxtəlif rəssamların yaradıcılığında da öz əksini tapmışdır (A. Yejov, Piter Dennis, Riçard Huk və s.).

• Herodot. (Ἱστορίης ἀπόδειξη)  (az.)
• Siciliyalı Diodor.  (ing.)
• Plutarx.  (rus.)
• Korneli Nepot.  (rus.)
• Korneli Nepot.  (rus.)
• Ksenofont.  (rus.) (Κύρου ἀνάβασις)

• Yunan-İran müharibələri
• Fermopil vuruşması
• Marafon döyüşü
• Salamin döyüşü
• Mikale döyüşü

• Yunan-İran müharibələri // Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası (10 cilddə). — V cild. Bakı, 1981 — Səh.: 170.
• Erivanski M. M. Qədim Yunanıstan tarixi (dərs vəsaiti). Bakı, Azərbaycan Dövlət Tədris-Pedaqoji Ədəbiyyatı Nəşriyyatı, 1963. — 123 səh. — Səh.: 40–46.

• Военный энциклопедический лексикон, издаваемый обществом военных и литераторов. — Изд. 2-е. — В 14-и т. — Спб. 1856. — Т. 10. — С. 334–335.
• Баррон Дж. П. Освобождение Греции // Кембриджская история древнего мира. — М., 2011. — Т. IV: Персия, Греция и Западное Средиземноморье ок. 525–479 гг. до н. э. — С. 705–740.
• Дж. П. Освобождение Греции // Кембриджская история древнего мира. — М., 2011. — Т. IV: Персия, Греция и Западное Средиземноморье ок. 525–479 гг. до н. э. — С. 705–740.
• Дельбрюк Г.. . сайт www.roman-glory.com. 2008—11—28. 2012-05-10 tarixində . İstifadə tarixi: 2012-02-06.
• Зедделер Л. И. Обозрение истории военного искусства: В 2-х ч. Ч. 1. История военного искусства древних народов. — СПб., 1836.
• Курциус Э. История Древней Греции. — Мн.: Харвест, 2002. — Т. 2. — 416 с. — 3000 экз. — ISBN 985-13-1119-7.
• Куторга М. С. Персидские войны. Критические исследования этой эпохи древнейшей греческой истории. — СПб., 1858.
• Лурье С. Я. История Греции. — СПб: Изд-во С.-Петербургского ун-та, 1993.
• Мартынов Е. И. Исторический очерк развития древнегреческой тактики (по древним авторам). -СПб., 1900.
• Меринг Ф. Очерки по истории войн и военного искусства. — 6-е изд. испр. и доп. — М., 1956.
• Разин Е. А. История военного искусства. — СПб., 1994. -Т.1. — С. 156–158.
• Сергеев В. С. Глава IX. Греко-персидские войны // История Древней Греции. — М.: АСТ, 2008. — С. 319–322. — 926 с. — 3000 экз. — ISBN 978-5-17-052484-6.
• В 8-и т./ Гл. ред. комис. Н. В. Огарков (пред.) и др. — М., 1978. — Т.6. — С. 352.
• Суриков И. Е. Глава II. Аристид: политик вне группировок // Античная Греция: политики в контексте эпохи. — М.: Наука, 2008. — С. 61–138. — 383 с. — ISBN 978-5-02-036984-9.
• Суриков И. Е. Глава III. Фемистокл: Homo novus в кругу старой знати // Античная Греция : политики в контексте эпохи. — М.: Наука, 2008. — С. 139–186. — 383 с. — ISBN 978-5-02-036984-9.
• Ставнюк В. В. Социально-политическая деятельность Фемистокла. — М.:: Автореферат на соискание учёной степени кандидата исторических наук, 1988. — С. 9–10.
• Штенцель А. История войны на море в ее важнейших проявлениях с точки зрения морской тактики. — Пг., 1916. −4.1. — С. 205–206.

• Burn, Andrew Robert. The Pelican History of Greece Penguin 1974
• Delbrück, Hans. History of the Art of War Vol I. ISBN 978-0-8032-6584-4
• Holland, Tom. Persian Fire. Abacus, 2005. ISBN 978-0-349-11717-1
• Green, Peter. The Greco-Persian Wars. Berkeley: University of California Press, 1970; revised ed., 1996 (hardcover, ISBN 0-520-20573-1); 1998 (paperback, ISBN 0-520-20313-5).
• Gibbon, Edward. The Decline and Fall of the Roman Empire. ISBN 978-0-8095-9235-7
• Lazenby, JF. The Defence of Greece 490–479 BC. Aris & Phillips Ltd., 1993. ISBN 0-85668-591-7
• Fehling, D. Herodotus and His "Sources": Citation, Invention, and Narrative Art. Translated by J. G. Howie. Arca Classical and Medieval Texts, Papers, and Monographs, 21. Leeds: Francis Cairns, 1989. ISBN 978-0-905205-70-0
• Connolly, P. Greece and Rome at War, 1981. ISBN 978-1-84832-609-5
• Finley, Moses. Introduction // Thucydides – History of the Peloponnesian War (translated by Rex Warner). Penguin. 1972. ISBN 0-14-044039-9.
• Roisman, Joseph; Worthington, Ian. . John Wiley and Sons. 2011. ISBN 978-1-44-435163-7.
• Shepherd, William (2012). Plataea 479 B. C.; The most glorious victory ever seen. Osprey Campaign Series #239. Osprey Publishing. Illustrator: Peter Dennis. ISBN 978-1-84908-554-0

• Tom Holland: Persisches Feuer. Das erste Weltreich und der Kampf um den Westen. Klett-Cotta, Stuttgart 2008, ISBN 978-3-608-94463-1 (populärwissenschaftliche, aber gut lesbare Darstellung).
• Michael Jung: Marathon und Plataiai. Zwei Perserschlachten als "lieux de mémoire" im antiken Griechenland. (= Hypomnemata. Bd. 164) Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 2006, ISBN 3-525-25263-3 (Zugleich: Münster, Univ., Diss., 2004/2005).
• Karl-Wilhelm Welwei: Das klassische Athen. Demokratie und Machtpolitik im 5. und 4. Jahrhundert. Primus-Verlag, Darmstadt 1999, ISBN 3-89678-117-0, S. 27 ff.
• Karl-Wilhelm Welwei: Sparta. Aufstieg und Niedergang einer antiken Großmacht. Klett-Cotta, Stuttgart 2004, ISBN 3-608-94016-2, S. 106 ff.
• Josef Wiesehöfer: "Griechenland wäre unter persische Herrschaft geraten …" Die Perserkriege als Zeitenwende? In: Sven Sellmer, Horst Brinkhaus (Hrsg.): Zeitenwenden. Historische Brüche in asiatischen und afrikanischen Gesellschaften. (Asien und Afrika. Bd. 4) EB-Verlag, Hamburg 2002, ISBN 3-930826-64-X, S. 209–232.
• Wolfgang Will: Die Perserkriege. (Beck'sche Reihe 2705 °C. H. Beck Wissen) C. H. Beck, München 2010, ISBN 978-3-406-60696-0.

•  (ing.)
• 2008-10-26 at the Wayback Machine (ing.)
•  (rus.)
•  (rus.)
•  (ing.) YouTube saytında
•  (rus.) YouTube saytında