Mosulun neft bölgəsi 1909-cu ilə qədər Sultanın şəxsi mülkü sayılırdı. Gənc türklər inqilabı zamanı Mosul müsadirə edildi. 1918-ci ildə Birinci Dünya müharibəsindəki məğlubiyyətdən sonra Türkiyə Mosulu itirməkdən qorxaraq mülkü türk Sultanı II Əbdülhəmidin varislərinə qaytardı.

Müharibə bitdikdən sonra Mosul vilayəti ingilis ordusu tərəfindən işğal edildi. 1918-ci il noyabrın əvvəlində Britaniya qoşunları Mudros sülh müqaviləsinin imzalanması zamanı mövcud olan sərhədi pozaraq Mosul şəhərini və Mosul vilayətini işğal etdilər.İngiltərə bu ərazinin son dərəcə mühüm strateji mövqeyini, eləcə də ən böyük neft sərvətini ələ keçirməyə çalışırdı.

1916-cı il Says-Piko sazişinə əsasən, Mosul ərazisi Fransaya çatırdı. Lakin 1919-cu ildə ingilislər Suriyaya olan hüquqlarını tanımaları (yaxud Kilikiyanı verməd vədi) müqabilində fransızları Mosulu tərk etməyə məcbur etdilər. Bu, Antanta dövlətlərinin San-Remoda keçirilən konfransında və 23 dekabr 1920-ci il tarixli İngiltərə-Fransız konvensiyasında təsdiqləndi.

1920-ci il Sevr müqaviləsinə əsasən, Mosul İngiltərənin mandatı olan İraqın tərkibinə daxil edildi. Lakin Mustafa Kamal Atatürkün başçılığı ilə Ankarada yaradılmış Böyük Millət Məclisi hökuməti müqaviləni tanımadı. O, Türkiyənin 1918-ci il Mudros sülh müqaviləsi zamanı mövcud olan sərhədlər daxilindəki bütün torpaqları saxlamağı tələb etdi. Türkiyə üçün Mosul təkcə neft bölgəsi kimi deyil, həm də strateji nöqtə kimi vacib idi. O, Kürdüstanın açarı idi. “Türkiyə Neft Şirkəti” (əsas səhmdarı Lord Kerzon idi) və “Standard Oil” (ABŞ) neft şirkətləri arasında maraqların toqquşması məsələnin həllini çətinləşdirirdi.

1922-1923-cü illərdə Lozanna konfransında Türkiyə və İngiltərə nümayəndə heyətləri bu məsələdə razılığa gələ bilmədilər. Tərəflər region əhalisinin etnik tərkibinə əsaslanan arqumentlərdən istifadə edirdilər. Türklər iddia edirdilər ki, bədəvi köçərilər nəzərə alınmasa, 503.000 əhalidən 281.000 nəfəri kürd, 146.000 nəfəri türk, 43.000 nəfəri ərəb, 31.000 nəfəri isə qeyri-müsəlmandır. Kürdləri Turan mənşəli bir xalq hesab edən türklər Mosul əhalisinin 85%-ni türklərin təşkil etdiyini iddia edirdilər. İngilislər Mosulun əhalisini 785 000 nəfər hesab edirdilər ki, onlardan 454 000 kürd, 185 000 ərəb, 65 000 türk, 62 000 xristian və 16 000 yəhudidir. İngilislər kürdləri İran mənşəli xalq hesab edirdilər - beləliklə, onların hesablamalarına görə, türklər Mosulun bütün əhalisinin yalnız on ikidə birini təşkil edirdilər.

Nəticədə Lozanna müqaviləsinin 3-cü maddəsində “Türkiyə ilə İraq arasındakı sərhədlərin 9 ay ərzində Türkiyə ilə Böyük Britaniya arasında dostcasına müəyyən edilməsi” müddəası var idi. Razılaşma olmadığı təqdirdə "mübahisə Millətlər Liqası Şurasına çıxarılacaq” maddəsidə yekun sənəddə əksini tapdı. Əslində, bu, Türkiyənin Mosulu itirməsini əvvəlcədən müəyyən etdiyi üçün Kerzonun qələbəsi sayıla bilərdi.

1924-cü il İstanbul danışıqları (19 aprel - 5 iyun 1924-cü il İstanbul konfransı) da uğursuzluğa düçar olduqdan sonra Böyük Britaniya Mosul məsələsini 10 avqust 1924-cü ildə Millətlər Liqasına həvalə etdi. 29 oktyabr 1924-cü ildə Brüsseldəki Millətlər Liqasının Şurası İraq və Türkiyə arasında demarkasiya xətti kimi "Brüssel xətti"nin - 24 iyul 1923-cü ildə mövcud olan faktiki sərhədin - Lozanna Sülh müqaviləsi imzalandığı gündə yaradılması haqqında qərar qəbul etdi. Beləliklə, Mosul İraq sərhədləri daxilində qaldı. Eyni zamanda, Millətlər Liqası Şurası məsələni yerindəcə öyrənmək üçün İsveç, Belçika və Macarıstan nümayəndələrindən ibarət komissiya yaratdı. Komissiyanın 1925-ci ilin oktyabrında dinlənilmiş hesabatı birmənalı deyildi. Beləki, İraqın Mosul üzərində heç bir qanuni hüquqlarının olmadığını qəbul edən komissiya, bununla belə, İraqın "normal inkişafı ehtiyaclarına" əsaslanaraq, Millətlər Liqasının İraq üzərindəki mandatını növbəti 25 il ərzində tərk edəcəyi təqdirdə, Mosul İraqa birləşdirilməlidir qərarı verdi.

Türkiyənin Millətlər Liqasının məcburi arbitrajını tanımaqdan imtina etməsini nəzərə alaraq, sonuncu Haaqa Tribunalına Lozanna Müqaviləsinin Millətlər Liqası Şurasının Mosul məsələsi üzrə qərarı üçün hər iki tərəf üçün məcburi qüvvə müəyyən edib-etmədiyini soruşdu. Haaqa Tribunalının qərarı bu qərarı məcburi hesab etdi. Məcburi arbitrajdan imtina etdiyini bildirən Türkiyə buna baxmayaraq, öz nümayəndə heyətini Cenevrəyə göndərdi. 1925-ci il dekabrın 16-da Millətlər Cəmiyyəti Şurası Türkiyə ilə İraq arasında sərhədin əsasən Brüssel xətti ilə qurulması haqqında qərar qəbul etdi. İngiltərəyə İraqın mandatının 25 il müddətinə uzadılmasına razılığını bildirmək üçün 6 ay müddət verildi və Türkiyə ilə iqtisadi əlaqələr və Mosulun statusu ilə bağlı müqavilə bağlaması istəndi. Mosulun İraqa birləşdirilməsinin cəlbedici ehtimalı hətta ən ifrat iraqlı müxalifətçiləri də Britaniya mandatını 25 il müddətinə uzatmağa inandırdı və bu barədə müvafiq İngiltərə-İraq müqaviləsi (13 yanvar 1926-cı il) imzalandı.

Mosul məsələsi İngiltərə-Türkiyə münasibətlərini son dərəcə gərginləşdirdi. Britaniya Mosul məsələsini silah gücü ilə həll etmək niyyətini dəfələrlə nümayiş etdirdi. Qərb dövlətlərinin təzyiqinə davam gətirməyən Türkiyə hökuməti ingilislərə güzəştə getdi. Qərb dövlətlərinin təzyiqi ilə 1926-cı il iyunun 5-də Türkiyə Ankarada Böyük Britaniya və İraqla müqavilə imzaladı və bu müqaviləyə əsasən, "Brüssel xətti"ni tanıdı (kiçik düzəlişlərlə). Bunun üçün Türkiyəyə 20 il müddətinə İraq hökumətinin Mosul neftindən əldə etdiyi gəlirin 10%-ni almaq və ya 500 min funt sterlinq məbləğində pul təzminatı almaq hüququ verildi.

• ru:Советская историческая энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия . Под ред. Е. М. Жукова. 1973—1982
• Туманян Т.Г. Проблема Мосульского вилайета и англо-турецкий конфликт (1922-1926) // Конфликтология №1, 2017. С. 102-123.

• 20th Century Press Archives Deutsche Zentralbibliothek für Wirtschaftswissenschaften (ZBW)