Əhd-i Milli Bəyannaməsi və ya Türk Milli Paktı, Türkiyə İstiqlal Bəyannaməsi (türk. Mîsâk-ı Millî) — 28 yanvar 1920-ci ildə İstanbulda əksəriyyətinin Türk Milli Hərəkatının tərəfdarları olduğu Millətlər Palatası tərəfindən qəbul edilmişdir.
| Əhd-i Milli Bəyannaməsi | |
|---|---|
| türk. Millî Yemin veya Ulusal Ant | |
 1924-cü il Milli Bəyannata görə türklərin iddia etdiyi ərazilər
| |
| İmzalanma tarixi | 28 yanvar 1920 |
| Təsdiqlənib | 12 fevral 1920 |
| Orijinal dil | türk dili |
| İmzalanma yeri | İstanbul |
| Müəllif | Türk Milli Hərəkatı |
| İmzalayanlar | Türk Milli Hərəkatının üzvləri |
Sənəddə Birinci Dünya müharibəsindən sonra türk dövlətinin quruluşunun ərazi məsələləri nəzərdə tutulurdu: ərəb torpaqları məsələsinin onların əhalisinin plebisitinə çıxarılması təklif edilirdi və türk millətinin nümayəndələrinin yaşadığı torpaqlar, şübhəsiz ki, Türkiyənin bir hissəsidir deyilirdi. Türk millətinin yaşadığı ərazi, Qərbi Trakya və Qars, Ərdəhan və Batum bölgələri istisna olmaqla, müasir Türkiyə Cümhuriyyətinin bütün ərazisi kimi başa düşülürdü ki, burada bu ərazilərin dövlət mülkiyyətində olması ilə bağlı referendum keçirilməli idi.
Osmanlı imperiyasının daxili işlər naziri Damat Fərid Paşa VI Mehmedin xəstəliyi ilə əlaqədar parlamentdə açılış nitqi söylədi. Ərzurumda və Sivasda keçirilən qurultaylarda alınan qərarları tanımaq üçün Mustafa Kamalın dostları tərəfindən Felah-ı Vətən adlı bir millət vəkili qrupu yaradıldı. Mustafa Kamalın bu sənəd baradə fikirləri belə olub: “Millətin dəmir yumruğu tarix salnaməsinə müstəqilliyimizin təməl prinsipi olan Millət Andını yazır”.
Bu qərarlar işğalçı müttəfiqləri narahat edirdi, nəticədə 1920-ci il martın 16-da İngiltərə, Fransa və İtaliya qoşunları İstanbulu işğal etdilər və bu Ankarada yeni türk millətçi parlamenti olan Türkiyə Böyük Millət Məclisinin yaradılması ilə nəticələndi. Bu da Türkiyənin Müttəfiqlərə qarşı İstiqlal Müharibəsini gücləndirdi.
Keçmiş Osmanlı Parlamenti tərəfindən qəbul edilən Misak-ı Millinin altı qərarı daha sonra Qars müqaviləsində və Lozanna müqaviləsində yeni Türkiyə Cümhuriyyətinin Türkiyə Böyük Millət Məclisində iddiaları üçün əsas götürüldü.
Tarixi
Birinci Dünya müharibəsində Osmanlı imperiyasının təslim olması və 1919-cu ilin dekabrında Antanta qoşunlarının İstanbula daxil olmasından sonra Osmanlı imperiyasının parlamentinə (Ümumi Məclis) son seçkilər keçirildi. 140 millət vəkilinin əksəriyyəti, Ankarada olan General Mustafa Kamalın başçılıq etdiyi Anadolu və Rumeli Haqqlarını Müdafiə Dərnəyinin (Anadolu və Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti) namizədləri oldu. Belə ki, Türk Milli Hərəkatına rəhbərlik etdiyinə görə 3 sentyabr 1919-cu ildə Osmanlı imperiyası hakimiyyəti onun həbsinə order vermişdi.
Konstitusiyanın (Midhət konstutitusiyası) bərpasından sonra Parlamentin dördüncü tərkibi 1920-ci il yanvarın 12-də ilk iclasına toplandı. Onun ən mühüm qərarları Mustafa Kamalın rəhbərliyi ilə Türkiyənin işğalçılardan azad edilməsi planı olan Amasiya Protokolunun imzalanması və ölkənin dövlət suverenliyinin bərpası kursunu elan edən Əhd-i Milli Bəyannamənin qəbul edilməsi idi.
Milli andın qəbul edilməsinə cavab olaraq Antanta Dövlətləri 1920-ci il martın 16-da İstanbulun əsas binalarını zəbt etməyə və türk millətçilərini həbs etməyə başladılar, sonra onlar Maltaya sürgün edildilər. İşğalçılar Sultanı Parlamenti ləğv etməyə məcbur etdilər. Baş Assambleyanın sonuncu iclası 1920-ci il martın 18-də keçirildi. Bundan sonra müttəfiqlər etiraz məktubu aldılar və parlamentin tribunası onun üzvlərinin fəaliyyətinə xitam verildiyini bildirən qara parça ilə örtüldü.
5 aprel 1920-ci ildə Sultan VI Mehmed müttəfiqlərin təzyiqi ilə Parlamentin fəaliyyətini rəsmən dayandırdı.
Milli andın bəndləri
Əhd-i Milli Bəyannamənin (Misak-ı Milli) əsas müddəaları Ərzurum konqresində (22 iyul - 7 avqust 1919) və Sivas konqresində (4-11 sentyabr 1919) formalaşdı.
Maddə 1. Osmanlı imperiyasının sırf əksəriyyət ərəb əhalisinin yaşadığı və 1918-ci il oktyabrın 30-da atəşkəs zamanı düşmən ordularının işğalı altında olan ərazilərinin taleyi yerli əhalinin azad iradəsinə uyğun olaraq müəyyən edilməlidir.
Maddə 2. Üç sancağın: Qars, Ərdəhan və Batumun taleyinə gəlincə - əhalisi azad olunduqları gündən təntənəli səsvermə ilə vətənlərinin qoynuna qayıtmaq iradəsini təsdiq ediblər. Zərurət yaranarsa, ikinci, sərbəst keçirilən plebisit başlanacaq.
Maddə 3. Türk dünyasının bir hissəsi olan Qərbi Trakyanın hüquqi statutu əhalinin sərbəst şəkildə ifadə etdiyi iradəyə əsaslanmalıdır.
Maddə 4. İmperiyanın paytaxtı və xilafətin və Osmanlı hökumətinin taxtı olan İstanbulun təhlükəsizliyi, eləcə də Mərmərə dənizinin təhlükəsizliyi təmin edilərək hər cür təcavüzdən qorunmalıdır. Bu prinsip qurulub həyata keçirildikdən sonra imzalayanlar bir tərəfdən Osmanlı hökuməti ilə digər tərəfdən maraqlı dövlətlər arasında qarşılıqlı razılaşma əsasında qəbul ediləcək istənilən qərara qoşulmağa, dünya ticarətinə və beynəlxalq rabitəyə boğazların açılmasını təmin etməyə hazırdırlar.
Maddə 5. Azlıqların hüquqları Antanta Dövlətləri, onların əleyhdarları və onlarla müttəfiq olan bəzi dövlətlər arasında bağlanmış xüsusi konvensiyalarla digər ölkələrdə azlıqların xeyrinə müəyyən edilmiş əsaslarla bizim tərəfimizdən təsdiq olunacaqdır. Digər tərəfdən, biz qəti şəkildə inanırıq ki, qonşu ölkələrdəki müsəlman azlıqlar da öz hüquqları ilə bağlı eyni təminatlardan istifadə edəcəklər.
Maddə 6. Milli və iqtisadi inkişafımızı təmin etmək və ölkəni daha müasir, düzgün fəaliyyət göstərən idarəetmə ilə təmin etmək məqsədi ilə imzalayanlar... qeyri-məhdud müstəqillik və tam fəaliyyət azadlığından istifadə imkanını milli varlığın zəruri şərti hesab edirlər.
Nəticədə, biz milli inkişafımıza mane ola biləcək hər hansı hüquqi və ya maliyyə məhdudiyyətinə qarşıyıq.
Üzərimizə qoyulacaq öhdəliklərin həlli şərtləri bu prinsiplərə zidd olmamalıdır.
İstinadlar
- ↑ Danforth, Nick. . en:Foreign Policy. 23 October 2016. 24 October 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 13 September 2021.
- () // От снятия блокады с Советской России до десятилетия Октябрьской Революции (Международная политика новейшего времени в договорах, нотах и декларациях. Ч. 3: Вып. II: Акты дипломатии иностранных государств). Москва. 1–2.
- Hasan Kayali. (PDF) // International Journal of Middle East Studies . 27 (научный журнал) (ingilis). № 3. — 1995. август. — 265–286. 2021-02-28 tarixində (PDF).
- Nejat Kaymaz, “Misak-ı Millî Üzerinde Yapılan Tartışmalar Hakkında”, VIII. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 1977, s. 2.
- Şerafettin Turan, Türk Devrim Tarihi, 2. Kitap, Ankara, 1992, s. 89-90.