Uatt 1909-cu il Şotlandiyanın Fayf bölgəsinin Ceres kəndində anadan olmuşdur. Atası yepiskop kilsəsində işləyən Andreş Uattdır. O Teologiya ilə məşğul olmazdan əvvəl birləşmiş Prespiteriyan kilsəsindən ayrılaraq Şotlandiya kilsəsinə qatılmışdır. 1910-cu ildə atasının ölümündən sonra anası ilə birlikdə baba evinə köçmüşdür. Uatt uşaqlıq və gəncliyinin ilk ilərini burada birləşmiş azadlıq kilsəsi ilə Şotlandiya yepiskop kilsələrinin fəaliyyətlərində iştirak edərək dindar bir mühitdə keçirmişdir. Təhsilinə "Larkhall Academy"də başlamışdır. 1925-ci ildə anası ilə birlikdə Edinburqa köçmüş və orta təhsilini "George Watson’s College" tamamlamışdır. Yetkinlik yaşında atom fizikası ilə maraqlanmasına baxmayaraq ətrafında bu elimlə bağlı ona yardım edən kimsənin olmaması səbəbindən bu fikrindən daşınmış və bəşəri elimlərlə məşğul olaraq Edinburgh Üniversitetinə daxil olmuşdur. O, Burada klasik ədəbiyyat üzrə təhsil almışdır. 1930-cu ildə Oksford Universitetində "Literae humaniores"dən məzun olmuş və Növbəti il (1933) "Literatür master" dərəcəsini alaraq doktoranturaya tezis hazırlamaq üçün Edinburga qayıtmışdır. 1934-cü ilin yazında isə Almaniyanın Jena şəhərinə gedərək fəlsəfə təhsil almışdır. 1934–1938 ilərdə Edinburgh Üniversitetinin Əxlaq fəlsəfəsi bölümündə köməkçisi vəzifəsində işləmiş və bu dövürdə hazırladığı doktorluq tezisi rədd edilməklə yanaşı yenidən baxılmasına da icazə verilməmişdir. 1937-ci ildə atasının vəfatından sonra Şotlandiya kilsəsindən ayrılaraq Şotlandiya yepiskop kilsəsinə qatılmışdır. Bu dəyişikliyin səbəbini Uattın o zaman mənəvi dəstəyə ehdiyac duymasında görürlər. Bu dövrlərdə o bir yerdə qaldığı müsəlman otaq yoldaşından İslamı öyrənməyə başlamışdır. 1938-ci ildə Edinburgh Üniversitetində köməkçisi kimi işlədiyi vaxt başa çatdıqdan sonra Kolkata şəhərində yerləşən Şotlandiya kilsəsi kollecində fəlsəfə üzrə dərs demək üçün müraciətə hazırlaşdığı bir vaxtda Qüdsdə Anglikan yepiskopunun İslama intelektual müstəvidən yanaşacaq bir şəxsi axtardığını bilmiş və ora müraciət edərək qəbul olmuşdur. Bu məqsədlə Oksfordda "Cuddesdon College"da sürətləndirilmiş teologiya proqramına qatılmışdır. 1939-cu ilin sonlarında əvvəl keşiş köməkçisi sonra isə keşiş olaraq fəaliyyət göstərmişdir. 1941-ci ilin Fevral ayına qədər Londonda və 1944-cü ilin Yanvar ayına qədər Edinburqda keşiş vəzifəsində işləmiş və bu dövürdə ərəb dilini öyrənməyə başlamışdır. Bu ildə Edinburgh Üniversitetində "Free Will and Predestination in Early Islam" tezisi ilə doktorluğu alaraq Qüdsə yollanmışdır. Sonra həyat yoldaşı da ona qoşulmuş və ilk uşaqları Qüdsdə doğulmuşdur. 1946-cı ildə İngiltərəyə qayıdan Uatt bir tərəfdən İslamı elmlərin öyrətildiyi yüksək bir məktəbin olmaması, digər tərəfdən Fələstində İngilis manda idarəsinin yeni qurulan İsrailə təhvil verilməsi kimi səbəblərə görə Qüdsə getmək istəməmiş və Edinburgh Üniversitetində qədim fəlsəfə dərsləri verməyə başlamışdır. 1947-ci ildə köhnə müəllimi Riçard Berll'in təqaüdə çıxmasından sonra onun verdiyi Ərəbcə dərsə yiyələnmiş və 1964-cü ildə professor olanda Ərəb və İslamşüaslıq kafedrasının müdiri təyin olunmuşdur. Eyni zamanda Universitetdə fəaliyyət göstərdiyi müddətdə Şotlandiya yepiskop kilsəsində keşişlik fəaliyyətini də davam etdirmişdir. 1979-cu ildə təqaüdə çıxdıqdan sonra Hamilton Gibb’in "üst səviyyədə populyarlaşma" dediyi əsərlər qələmə almış 2006-cı il oktyabrın 24-də Edinburqda vəfat etmişdir. Uatt İslama dair araşdırmalar aparmaqla yanaşı müxtəlif əsərlər də qələmə almışdır. Eyni zamanda onun araşdırmaları təkcə İslamala bağlı deyil, Xristianlıqla da bağlı araşdırmalar aparılmış və əsərlər qələmə almışdır. Bununla yanaşı Uattın müxtəlif tərcümə əsərləri də mövcuddur. Ümumi olaraq məlumat verdikdən sonra o əsərləri aşağıdakı kimi qeyd edə bilərik.

1)"Free Will and Predestination in Early Islam" (London-1948) bu əsər Uattın doktorluq tezisi olub Arif Aytekin tərəfindən "Hür iradə və qədər" adıyla türk dilinə tərcümə edilmişdir (İstanbul-1996).

2) "Muhammad at Mecca" (Oksford-1953–1972) bu əsər türk dilinə M. Rami Ayas və Azmi Yüksəl tərəfindən "Hz. Məhəmməd Məkkədə" adı ilə tərcümə edilmişdir (Ankara-1986).

3) "Muhammad at Medina" (Oksford-1956–2972).

4) "Muhammad: Prophet and Statesman" (London-1961) bu əsəri türk dilinə tərcümə edənlər "Hz. Məhəmməd peyğəmbər və dövlət qurucusu" adı ilə Hayrullah Örs, (İstanbul-1963) və "Peyğəmbər və dövlət adamı Hz. Məhəmməd" adıyla isə Ünal Çağlar (İstanbul-2001) olmuşdur.

5) "Islam and the Integration of Society" (London-1961).

6) "Muslim Intellectual: A Study of al-Ghazali" (Edinburgh-1963) adlı əsər türk dilinə "Qəzzali haqqında bir araşdırma" adı ilə Hanifi Özcan ve Müslüman Aydın tərəfindən tərcümə edilmişdir (İzmir-1989).

7) "Muslim Intellectual: A Study of al-Ghazali" (Edinburgh-1962, 1985, 1992, 1997) bu əsəri "İslami Tədqiqatlar: İslam fəlsəfəsi və Kəlam" adı ilə Süleyman Ateş türk dilinə tərcümə edilmişdir (Ankara-1968; İstanbul-2004).

8) "A History of Islamic Spain" (Edinburgh-1965,1992) Pierre Cachia tərəfindən nəşr edilmişdir. Bu əsər türk dilinə Cumhur Ersin Adıgüzel və Kıyas Şükürov tərəfindən "Əndəlüs tarixi" adlı ilə tərcümə edilmişdir (İstanbul-2011). Eyni zmanda bu əsər Məhəmməd Rıza Misri tərəfindən ərəb dilinə də "fi tarixi İspaniya əl-İskamiyyə" adı ilə tərcümə edilmişdir (Beyrut-1994).

9) "Companion to the Qur’an: Based on Arberry’s Translation" (London1967,1994).

10) "Islamic Political Thought" (Edinburgh-1968) Subhi Hadidi tərəfindən ərəb dilinə "Əl-fikiri’s-siyasi əl-iskami "əl-məfahim əl-əsasiyyə" adı ilə tərcümə edilmişdir (Beyrut-1981).

11) "What is Islam?" (London-1968) türk dilinə Elif Rıza tərəfindən "İslam nədir?" adı ilə tərcümə edilmişdir (İstanbul-1993).

12) "Islamic Revelation in the Modern World" (Edinburgh-1969) türk dilinə Mehmet S. Aydın tərəfindən "Modern dünyada İslam vəhyi" adı ilə tərcümə edilmişdir (Ankara-1982).

13) "Bell’sIntroduction to the Qur’an" (Edinburgh-1970,1991) Süleyman Kalkan tərəfindən "Qurana giriş" adı ilə türk dilinə tərcümə olunmuşdur (Ankara1998,2000).

14) "The Influence of Islam on Medieval Europe" (Edinburgh-1972) bu əsər türk dilinə "İslamın Avropaya tesiri" adı ilə Hulusi Yavuz (İstanbul-1986), Ərəb dilinə "Əşərul-islam fi Urubba əl-kurun əl-vusta" adı ilə Tahir Əbdussəlam Hafiz (Mədinə-2002), Fransız dilinə Genevieve Humbert tərəfindən "L'influence de l'İslam sur l'Europe medievale" adı ilə (Paris-1974), Alman dilinə isə Holger Fliessbach tərəfindən "Der Einfluß des İslam auf das europäische Mittelalter" adı ilə tərcümə olunmuşdur (Berlin-2001).

15) "The Formative Period of Islamic Thought" (Edinburgh-1973; Oksford-1998) bu əsər türk dilinə Ethem Ruhi Fığlalı tərəfindən "İslam düşüncəsinin təşəkkülü dövrü" adı ilə tərcümə edilmişdir (Ankara-1981).

16) "The Majesty That was Islam" (London-1974).

17) "Islam and Christianity Today: A Contribution to Dialogue" (London-1983) adlı əsəri Turan Koç tərəfindən "Günümüzdə İslam və Xristianlıq" adı ilə tərcümə etmişdir (İstanbul-9991).

18) "Muhammad’s Mecca" (Edinburgh-1988) bu əsər M. Akif Ersin tərəfindən "Hz. Muhammed’in Mekke’si" adı ilə türk dilinə tərcümə edilmişdir (Ankara1995).

19) "Islamic Fundamentalism and Modernity" (Edinburgh-1988) bu əsər Turan Koç tərəfindən "İslami hərəkətlər və moderinlik" adı ilə türk dilinə tərcümə edilmişdir (İstanbul-1997).

20) "Early Islam: Collected Articles" (Edinburgh-1990).

21) "Muslim-Christian Encounters: Perceptions and Misconceptions" (London1991) əsəri Fuat Aydın "Geçmişdən günümüzə qədər Müsəlman-Xristian dialoqu" adı ilə türk dilinə tərcümə edilmişdir (İstanbul-2000).

22) "A Short History of Islam" (Oksford-1996) adlı əsəri Gennaro Ghirardelli tərəfindən "Kurze Geschichte des İslam" adı ilə Alman dilinə tərcümə edilmişdir (Berlin-2002).

1)"The Cure for Human Troubles: A Statement of the Christian Message in Modern Terms (London-1959).

2) "Truth in the Religions: A Sociological and Psychological Approach" (Edinburgh-1963) adlı əsər A. Vahap Taştan və Ali Kuşat tərəfindən "Dinlərdə həqiqət" adı ilə Türk dilinə tərcümə edilmişdir (İstanbul-2002).

3) "Religious Truth for Our Time" (Oksford-1995).

4) "A Christian Faith for Today" (London-2002).

1)"The Faith and Practise of Al-Ghazali" (London-1953; Lahore-1981) əsəri Qəzzalinin "əl-munkız minə'dalal" və "Bidayətu'l-hidayə" adlı kitablarının ingiliscəyə tərcüməsidir.

2) "Eutychius of Alexandra: The Book of the Demonstration" (1960–1961) bu əsər İsgəndəriyyə patriarxı olaraq bilinən, Eutychius’a aid olduğu iddia edilən "Kitabu’l-Burhan'ın" ərəbcədə mətini ilə birlikdə ingiliscəyə tərcüməsidir.

3) "The History of al-Tabari". Uatt Təbəri tarixinin VI cildini "Muhammad at Mecca" (1988), VII cildini isə "The Foundation of the Community: Muhammad at al-Madina" başlıqları ilə tərcümə etmişdir (1987).

4) "Islamic Creeds: A Selection" (Edinburgh-1994). Bu əsər Əhməd ibn Hənbəl, Əbu Hənifə, əbu-l Həsən əl-Əşari, Tahavi, Nəcməddin ən-Nəsəfi kimi alimlərə məxsus əqaid risalələrinin ingiliscəyə tərcüməsidir.

Uatt Quranla bağlı danışıqlarında bir çox qərbli elm adamlarından daha müsbət və konstruktiv rəftarı ilə diqqət çəkir. Bu isə onun İslam dünyası ilə birbaşa əlaqə qura bilməsi (Yaxın Şərqdə olması və hətta öz ölkəsində müsəlmanlarla dialoq qurmaqdan belə çəkinməməsi) və Uilliam Muir qədər İslama qarşı olmayan Karlayl və Bell’i şəxsən müşahidə etməsindən qaynaqlana bilər. Dolayısıyla Uatt empatiya quraraq İslamı öz içindən anlamağa çalışırdı.

Xüsusiylə Uatt İslamla bağlı mühakimə yürütməkdən çəkinir, hətta İslamla bağlı söylədiyi cümlələrə diqqət yetirirdi. Məsələn, qərəzsizlik üçün "Məhəmməd Quranda deyir" əvəzinə "Quran deyir" ifadəsini üstün tutmuşdur. Bir çox qərb alimlərindən fərqli olaraq, Uatt Qurandan bəhs edərkən onu Məhəmməd peyğəmbərin şüurunun məhsulu kimi qəbul etmir. Bundan əlavə, Bell’in kitabında "Quranın tarixi " başlığını "mətnin tarixi" olaraq dəyişdirməsi də bu həssaslığın məhsulu olmalıdır. Eynilə, Bellin kitabına daxil etdiyi "Quranın əhatə dairəsi və qaynaqları" başlıqlı bölmə də Uattın yenidən işlənmiş kitabında yer almayıb.

Bundan əlavə, Uatt İslam təlimləri və doktrinalarını müzakirə edərkən bildirir ki, bu məsələlər yəhudi-xristian ənənələri və ehkamları kontekstində deyil, müstəqil şəkildə müzakirə edilməlidir. Ancaq Uatt digərləri ilə müqayisədə mənimsədiyi bu mülayim söhbəti müsəlman mədəniyyətində olduğu kimi Quranın Allah tərəfindən göndərilmiş və Allah tərəfindən əvvəldən qorunan ilahi bir kitab kimi qəbul edilməsi ilə əlaqələndirmək mümkün görünmür. Çünki o, bu yaxınlaşma və dinlərarası dialoqun davam etməsi və dinlərin yaxınlaşdığı əsrdə müəyyən səviyyəyə çatması üçün belə mötədil danışıq tərzini zəruri diskurs kimi görüşmüşdür.

Uattın xüsusi reaksiyası odur ki, bir çox Qərb alimləri Quranı və Peyğəmbəri pisləyiblər. Onların Məhəmməd peyğəmbərlə bağlı iddialarının məzmunu deyil, iddialarını çatdırarkən mənimsədikləri sərt üslubdur. Onun aşağıdakı ifadələri də bu qətiyyəti təsdiq edir: "Dinlərarası münasibətlərin gücləndiyi bir vaxtda qeyri-müsəlman alimlər bu cür danışmaqdan (qəti tənqidi və təhqiramiz) uzaq durmalıdırlar". Eyni zamanda XIX əsrin şərqşünaslarından bəzilərinin Quran vəhyini izah etmək üçün tətbiq etdikləri Yunqun şüuraltı nəzəriyyəsi də Uatta görə ağlabatan bir izahat yolu olaraq görülür. Uatt Quranın Məhəmməd peyğəmbərin şüurunun məhsulu olduğunu inkar edir. Onun sözlərinə görə, Məhəmməd peyğəmbərin səmimiyyətində heç bir problem yoxdur. Eyni zamanda O Quranın Məhəmməd peyğəmbərin şüurunun məhsulu olduğu ifadəsini də tez-tez dilə gətirmişdir. Üstəlik, bunun Quranın ilahi bir kitab olduğunu inkar etmək arenasına gəlmədiyini bu sözlərlə bildirir: "Mən onun Məhəmmədə öz şüuraltından gəldiyini iddia etdiyim halda, onun ilahi mənşəli olduğunu inkar etmirəm." Uatt Quranın ilahi mənşəli olduğunu qəbul etdiyini iddia etsə də, Məhəmməd peyğəmbərlə bağlı aşağıdakı sözlər onun vəhy qavrayışını peyğəmbər təxəyyülü üzərində necə qurduğunu göstərmək baxımından əhəmiyyətlidir: "Məhəmmədin səmimi olduğunu söyləmək onun inanclarının doğru olduğunu qəbul etmək demək deyil. İnsan səmimi ola bilər; lakin o da səhv edə bilər…"

Uatt Quranın ədəbiyyatla zəngin olduğunu etiraf edir və müsəlmanların nəzərində Quranın dəyərinin xristianların nəzərində İncildən daha yüksək olduğunu açıq şəkildə bildirir. Uattın Quranı Allah tərəfindən Məhəmməd peyğəmbərə göndərilən vəhylərin cəmi olduğuna inanıb-inanmaması məsələsi ilk baxışda sadə bir sual kimi görünür. Çünki insan bu həqiqəti ya qəbul edir, ya da rədd edir. Ancaq Uatt bu mövzudakı əsərlərində çox dolayı dildən istifadə etməyə üstünlük vermiş və bu suala heç vaxt birbaşa (bəli və ya yox) cavabı verilməmişdir. Misal üçün, Uatta görə: "Quran Allahın bildirdiyi dini və əxlaqi bir həqiqəti bildirir. Bu, əvvəlcə VII əsr ərəblərinin ehtiyaclarına uyğunlaşdırılsa da, onun əsas cəhətləri universal reallığa malikdir və iyirmi birinci əsrdə və ondan sonrakı dövrdə bütün bəşəriyyət üçün bələdçi rolunu oynayır. Məhəmməd böyük peyğəmbər və dini liderdir". Bu baxımdan Uatt, Məhəmməd peyğəmbəri və onun peyğəmbərliyini tarixi reallıq kimi görür və onun dini kimliyini qəbul edir. Bu qəbul Qurana yaxınlaşma baxımından ənənəvi qərb anlayışından fərqlənir.

Mövzumuz üçün əhəmiyyətli olan Uattın "Müasir dünyada İslamın Vəhyi" adlı əsərinin girişində keçən ifadə də önəmlidir. Uatt bu əsərin girişində izləyəcəyi üsulla bağlı olaraq: "Müsəlmanların Quranın vəhy mənşəli olduğu iddia etdikləri kimi qəbul ediləcək, xüsusilə də Quran Məhəmmədin şüurunun məhsulu imiş kimi ələ alınmayacaqdır". Bu cümlədə iki şey diqqət çəkir. Birincisi, Uatt Quranın vəhy məhsulu olmadığını, müsəlmanların bu mövzudakı iddialarının qəbul ediləcəyini bildirir. Digər məqam ondan ibarətdir ki, Uatt Quranın Məhəmməd peyğəmbərin şüurunun məhsulu kimi qəbul edilməyəcəyini ifadəsini verir. Bu ifadə forması əslində qəbul edilməyən bir faktın qəbul edilmiş kimi ediləcəyini təsvir etmək xüsusiyyətinə malikdir. Dolayısı ilə bu iki söz bir-birlərinə bənzər görsənməsinə baxmayaraq tamamilə fərqli şeylərdir. Uattın Quranla bağlı fikrini göstərən ifadələrdən biri də 1976-cı ildə qatıldığı Birinci Siret Konqresinə səsləndirdiyi ifadədir. Orada Uatta: "Sən Hz. Məhəmmədin peyğəmbər olduğunu qəbul edirsənmi?" sualı verildi. Uattın da bu suala cavabı: "Mən inanıram ki, Allah Öz risalətini çatdırmaq üçün müəyyən insanları seçdi və Məhəmməd də seçilmişlər arasında idi" şəklində olmuşdur.

Əlavə olaraq Uatt Quranın bir çox tarixi hadisələrə istinad etdiyini bildirmiş və bu baxımdan da ələ alınmasının vacib olduğunu qeyd etmişdir. Bu tarixi hadisələrdən Mərib bəndinin dağılması nəticəsindən mədəniyyətin məhv olmasını, Zünuvas adlı yəhudi bir kral tərəfindən xristianlara verilən işgəncələri və fil hadisəsinin arxeoloji qazıntılarla da dəstəkləndiyini bildirmişdir.

Uattın hədislə bağlı görüşləri digər Avropalı şərqşünasların görüşündən o qədər də fərqlənmir. Belə ki, Uatta görə İslamdan əvvəl fərqli düşüncələrə sahib olan insanlar İslamı qəbul etdikdən sonra formalaşmış əvvəlki mədəniyyətlərini İslam adına yaydılar və bu da hədis olaraq qəbul edildi. Bunu Uattın öz dili ilə desək: "(Bu insanlar) müəyyən zaman keçdikdən sonra öz mədəniyyətlərini islama daxil etməyin yolunu tapdılar. Bircə düşüncələrini, uydurduqları bir hekayə ilə Məhəmmədin ağzı ilə dedizdirmələri qalmışdır. Bu hekayələr, cəmiyyətin vəhyə əsaslanan tərəfini təşkil edən hədislərin çox böyük bir qisminə sirayət etmişdir. Bu metodla Yəhudi və Xristianlara aid təsəvvürlər, Qnostik və digər qeyri-islami düşüncə və tədbirlər İslama daxil edilmişdir."

Uatta görə hədis uydurma fəaliyyətləri bunula kifayətlənməmiş, ilk iki əsir boyunca müsəlmanlar aralarında yaranan etiqadi və əməli məsələlərdə də bu metoddan istifadə etmişlər. Uattın özününün də bildirdiyi kimi o bu görüşləri birbaşa Schacht'dan almışdır. Daha sonra isə o Schacht və Coulsonun gözündən qaçan bir məsələ üzərində durmuşdur. Ona görə cəmiyyətdə mövcud olan praktik davranışların hamısı istinadlı hədislərə əsaslanmış və beləliklə mütəvatir hədis anlayışı ortaya qoyulmuşdur. Bununla da yaşayan mədəniyyət yeni bir ad altında canlandırılmışdır.

Yuxarıdakı görüşlərdən aydın olduğu kimi Uatt hədislərin sonradan Məhəmməd peyğəmbərin adından uydurulduğunu iddia edir. Buna baxmayaraq o hədislərin üzərində durmuş və xronoloji baxımdan problemli olmasına baxmayaraq tarixçilər üçün dəyərli biliklər ehtiva etdiyini qeyd etmişdir. O bu qaynaqlardan xüsusilə səhih-Buxari, səhih-Müslim və ibn Hənbəlin müsnədini qeyd etmişdir.

• Şərqşünaslıq