Məhsəti Gəncəvi təqribən 1089-cu ildə Gəncə şəhərində doğulmuş və ömrünün sonuna qədər burada yaşamışdır. Bu qızın əsl adı Mənicə idi, Məhsəti adını isə özünə ədəbi təxəllüs kimi götürmüşdü və həqiqətən bu gün Taciklər arasında daha geniş yayılmış bir qadın adıdır.

.

Həmin təxəllüsün mənşəyi barədə bir neçə rəvayət vardır. Bunlardan birində deyilir ki, guya Sultan Səncərlə söhbətlərindən birində Mənicə öz mühitində hamıdan kiçik və görünməz olduğunu söyləyir. Sultan isə onunla razılaşmayıb deyir ki,"to, meh-həsti" (yəni, "sən hamıdan böyüksən"). Və guya "meh-həsti"-"məhsəti"yə çevrilib, onun təxəllüsü olur. Abbasqulu ağa Bakıxanovun "Gülistani-İrəm" əsərinin "Nəticə" adlanan hissəsində irəli sürülmüş fərziyyəyə görə, "Məhsəti" "mah" və "səti" olmaqla iki sözdən ibərətdir və "böyük xanım" anlamına gəlir. Nəhayət, başqa bir ehtimala əsasən, bu ad "Mah" və "səti" ("Ay xanım") sözlərindən düzəlib (Nizami Gəncəvinin Məhin Banusu (Xosrov və Şirin) da bunun analoqudur).

Məhsəti yaxşı təhsil almış və əsərlərindən də göründüyü kimi, aşağıdakı şəhər və vilayətlərdə olmuşdur: Rum, Mərv, Bəlx, Nişapur, Herat, Gəncə, Xorasan, İraq, , Arran və s. Bir müddət o, böyük Sultan Səncərin sarayında yaşamış, onun qəbullarında və burada keçirilən ədəbi məclislərdə iştirak etmişdir. Deyilənlərə görə, Sultan Səncərin diqqətini onun gözlənilmədən yağan qar haqqında bədahətən söylədiyi bir rübai çəkmişdir: "Göylər sənə gümüşü xalça göndərib ki, atının nalı bulanmasın." Sultan bu rübaini eşitdikdən sonra şairəni "Mə-histi" ("Ən böyük") adı ilə mükafatlandırmış və onu öz yaxın əhatəsinə qəbul etmişdi. Məhsəti ömrünün çox hissəsini Gəncədə keçirmiş, və onun oğlu Sultan Mahmudun saray həyatında yaxından iştirak etmişdi.

Böyük şairənin həyatı barədə məlumatlar əsasən əlyazma nüsxələri , İstanbulda və Londonda saxlanan XIII əsrə aid edilən "" dastanından götürülür. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslarının son tədqiqatları göstərir ki, "Dastan"ın müəllifi XIII əsrdə yaşamış Azərbaycan şairi və alimi və buradakı qəhrəmanlar, o cümlədən şair Əmir Əhməd, Gəncə şahı (Sultan Məhəmməd) və II Gəncə şahı (Sultan Mahmud) real şəxsiyyətlərdir.

Dastanın qısa məzmunu belədir: Bəlx şəhərində yaşayan bir ilahiyyat aliminin qızı olur. O, uşağın taleyinə baxdırmaq üçün münəccimlərə müraciət edir. Ulduzlar qızın böyük gələcəyindən, xalqın rəqbət və məhəbbətini qazanacağından xəbər verir. Həmçinin məlum olur ki, qızın taleyi xərabatla (içki içilən yer, meyxana) ilə bağlı olacaqdır. Atası qızı tərbiyə olunmaq üçün məktəbə verir. On səkkiz yaşına qədər burada oxuyan qız yaxşı təhsil görür. Bundan sonra atası qızını mütəxəssislərin yanına apararaq, ona 12 muğamı və bunların 24 şöbəsini öyrətmələrini xahiş edir. O, həmçinin xahiş edir ki, musiqiçilər qıza cəng, ud və bərbəd alətlərində çalmağı öyrətsinlər. Camaat heyrətlə ondan soruşur: "Bu necə olan şeydir? Sən əvvəl qızına yaxşı təhsil verir, ona Quranı öyrədirsən, sonra isə onu rəqqasəliyə hazırlayırsan? Yoxsa sən istəyirsən ki, qızın azğın və əxlaqsız olsun?" Ata cavab verir ki, əgər onun alnında xərabata düşmək varsa, qoy buna da hazır olsun. Atasının vəfatından sonra Məhsəti Gəncəyə köçür və Xərabat məhəlləsində yaşayır.

Dastandan da göründüyü kimi, artıq 20 yaşında Məhsəti öz savadı, gözəlliyi, məlahətli səsi və poetik istedadı ilə müsəlman dünyasının bir çox ölkələrində nüfuz və rəğbət qazanmışdı. Xərabatda Məhsətinin səsini dinləmək üçün uzaqdan-yaxından həm əyanlar, həm də tacirlər Gəncəyə gəlirdi. Dastanda Gəncə şahı adlandırılan şəhər hakimi də Məhsətinin səsinin vurğunu idi.

Onu tez-tez saraya dəvət edirdilər. Növbəti ziyafətlərin birində şah sabahkı görüşün şərtlərini söyləyir: gecikən cərimə olaraq üç buynuz şərab içməlidir. İş elə gətirir ki, Məhsəti gecikəsi olur. O, şərtə tabe olaraq, dalbadal iki iri buynuzu doldurub içir. Sonra üçüncü buynuzu doldurur, üzünü şaha tərəf tutub bədahətən şerlə ona müraciət edir ki, ey şah, mən öküz deyiləm və buynuz mənə yaraşmaz. Ancaq əgər mən hətta öküz olsaydım belə, iki buynuz bəsim idi. Bu şer şahın o qədər xoşuna gəlir ki, qiymətli daş-qaşla bəzədilmiş bu buynuzu şairəyə bağışlayır.

Uzun illərin intizarından sonra nəhayət, Gəncə xətibinin bir oğlu olur. Uşağın adını Əmir Əhməd qoyurlar. Onu körpəliyindən tərbiyəçiyə verir, dörd yaşından isə məktəbə göndərirlər. Əmir Əhməd özünü olduqca bacarıqlı və istedadlı bir uşaq kimi özünü göstərir və doğma şəhərindən bircə addım aralanmasa da, onun kamalının şöhrəti uzaqlara yayılır. Bir dəfə Əmir Əhməd yuxusunda görür ki, cənnətə düşüb və bir huri şərab dolu piyalə ilə onu qarşılayır. Əmir Əhməd şərabı nuş edir və həmin andan o hurinin gözəlliyi ilə məst olur. Səhər atası görür ki, Əmir Əhməd pərişandır. Onun qüssəsini dağıtmaqdan ötrü 400 atlı götürüb, Gəncəni gəzməsinə icazə verir. Əmir Əhməd məhəllələrin birindən keçəndə musiqi sədaları eşidir və öyrənir ki, bura Xərabatdır. Oradakı meyxanələrdən birində dörd mütəkkənin üstündə uzanmış bir qız görür. Bu, Məhsəti Gəncəvi idi. Əmir onun yuxuda gördüyü huri olduğunu kəsdirir. Gənclər bir-birinə aşiq olur və rübailərlə şerləşirlər.

Həmin gecə yatmazdan əvvəl oğlunun Quran əvəzinə rübailər oxuduğunu görən Xətib bərk təəccüblənir. Xərabatdan qayıtmış oğlunun davranışı onu narahat edir. Xətib hətta onu həkimə də göstərir, sonra isə evləndirmək qərarına gəlir. Lakin heç nəyin xeyri yoxdur. Əmir Əhməd dediyindən dönmür və təkbaşına Xərabata, Məhsətinin yanına gedir. Məhsətinin anası onun kimin oğlu olduqunu biləndə xoşagəlməz hadisə baş verəcəyindən qorxub, onu evlərinə göndərməyi xahiş edir. Cavanlarsa, onun sözlərinə məhəl qoymurlar. Xətib oğlunu geri qaytarmaq istəyir və hətta Gəncə şahına şikayət də edir, lakin oğlan ipə-sapa yatmır. Belə olduqda atası Əmir Əhmədin ardınca öz adamlarını göndərir. Onlar onu tutub zindana atırlar. Üç gün – üç gecə atasının əxlaqa dair nəsihətlərini dinlədikdən sonra Əmir Əhməd onun dediklərinə razı olduğunu bildirir və azadlığa çıxır. Xətib sevindiyindən zəngin bir ziyafət düzəldir. Ziyafət başa çatandan və qonaqlar dağılışandan sonra isə Əmir Əhməd baş götürüb, yenə Xərabat tərəfə gedir.

Əmir Əhməd Məhsətini burada 40 incəbel qızın əhatəsində görür. Onlar ney, çəng, dəf çalır, oxuyur, rəqs edirdilər. Məhsəti musiqi dərsi keçirdi. Burada o artıq qarşımızda başqa görkəmdədir-nəinki şer yazır, oxuyur, bir çox alətlərdə çalır, həmçinin musiqi və rəqs dərsləri də keçə bilir.

O dövrün musiqi sənəti və musiqi mühiti ilə tanışlıq üçün dastanda Gəncə şahının Məhsətinin şərəfinə verdiyi ziyafətin təsviri də maraqlıdır. Burada musiqi bir qayda olaraq, cəngdə, udda, bərbəddə, əbrişimdə, neydə və tənburda ifa olunur.

Daha sonra biz dastandan Məhsətinin Gəncədə ən güclü şahmat ustası olduğunu öyrənirik. Həmin qəbulda Gəncə şahı Məhsəti ilə şahmatda da gücünü sınayır. Başqa bir yerdə şahın Əmir Əhmədlə mərc gələrək, min dinardan şahmat oynaması göstərilir. Əmir Əhməd qələbə çalır və şah borcunu qızıl pulla ödəyir. Bir dəfə Məhsətini yenə saraya, Gəncə şahının hüzuruna çağırırlar. Nəyə görəsə qəzəblənmiş hökmdar əmr edir ki, Məhsətini öküz dərisinə bürüyüb, zindana atsınlar. Ancaq altı gündən sonra yerli əyanların xahişi ilə şairəni zindandan çıxarırlar və o, qəzəblə şahı ifşa edən şerlər söyləyir.

Başqa bir yerdə qış ovu zamanı şairənin Gəncə şahına qar haqqında bədahətən şer söylədiyi göstərilir. Bu şerin məzmunu haqda yuxarıda bəhs edilib. Şerin gözəlliyindən vəcdə gələn şah şairəyə at bağışlayır. Lakin müstəbid şah tələb edir ki, sevgililər ayrılsınlar və Məhsəti köçüb biryolluq sarayda yaşasın. Məhsəti Əmir Əhmədə təklif edir ki, Bəlx şəhərinə qaçsınlar. Əvvəlcə şairə özü oraya gedir. Onun gəlişi şərəfinə Bəlxin və bütün Xorasanın şairləri buraya yığışır. Şer yarışı başlanır. Məhsəti poetik tapmaca (bağlama) söyləyir. Heç kim onu aça bilmir. Yarışın bu yerində heç kimin tanımadığı bir şəxs peyda olur və tapmacanın cavabını gözəl bir şerlə söyləyir. Hamı anlayır ki, onların qarşısındakı şəxs Əmir Əhmədddir.

Dastanın sonunda bildirilir ki, sevgililər doğma Gəncəyə qayıdır, öz nikahlarını rəsmi şəkildə bağlayırlar və bu nikahdan onların iki övladı olur.

Atası öldükdən sonra Əmir Əhməd Gəncənin xətibi olur. Sonra o özü də rəhmətə gedir. Məhsəti Əmir Əhmədin ölümünə o qədər göz yaşı tökür ki, axırda gözləri tutulur. Şairə öz sevgilisindən sonra cəmisi iki il yaşaya bilir.

Dastanda onun Nizami Gəncəvinin yanında basdırıldığı göstərilir. Doğrudan da 1923-cü ildə Nizaminin məzarı Şah Abbas məscidində basdırılmaqdan ötrü çıxarılarkən onun yanında bir qadın cəsədi də tapılmışdır. Akademik Həmid Araslı bu iki dahi şəxsin yaşadığı tarixləri uzlaşdırmaq qeyri-mümkün olsa belə, onların tanışlığını istisna etmir. O hətta Nizaminin bir şerini də misal gətirərək, bu misraların Məhsətiyə ithaf olunduğunu ehtimal edir:

Dastan olduqca əyləndirici bir dillə yazılmışdır. Onun dildən-dilə keçən hər bir hekayəti maraqlıdır. Ancaq burada deyilənlərin hamısı inandırıcı da deyil. Oxucu sanki nəyinsə axıracan deyilmədiyini hiss edir. Belə bir təəssürat da yaranır ki, müəllif bir sıra tərcümeyi-hal faktlarını bilərəkdən gizlədir, bunun əvəzində isə yalnız həmin dövrdə yaşayanların anlayacağı işarələrlə danışır.

Doğrudan da o zaman bir ilahiyyatçının nə vaxtsa Xarabata düşərsə, hazırlıqlı olması fikri ilə öz qızını musiqi və rəqs dərslərinə göndərməsi inandırıcı səslənmir. Eyni sözləri xətib oğlu Əmir Əhməd barədə də söyləmək olar. Yüksək ilahiyyat təhsili alan bu gənc Məhsətinin ardınca meyxanaları gəzir. Sultan Səncərin sarayında hörmət-izzət yiyəsi olan məşhur bir şairənin gənc yun əyiricilərinə, papaqçılara, çörəkçilərə, dərzilərə, qəssablara, zərgərlərə və digər saysız-hesabsız sənətkarlara elani-eşq etməsinə inanmaq isə daha çətindir. Suallar bir-birini əvəz edir.

Lakin əgər Məhsətinin hansısa sufi təriqətinin üzvü olduğunu və onun tərcümeyi-halının da məcazlar örtüyünə büründüyünü qəbul etsək, hər şey aydınlaşar və öz yerini alar. Məlumdur ki, sufilər ortodoksal müsəlman xadimlərinin təqiblərindən qorunmaq məqsədilə öz sözlərini çox zaman məcazi dillə söyləmişlər.

Sufilər belə hesab edirdilər ki, insan həyatının ali məqsədi Allaha məhəbbət olmalıdır. Allaha mistik məhəbbət vasitəsilə müəyyən vəziyyətdə-ekstazda (hal) ona qovuşmaq, sonra isə onda ərimək də mümkündür. Bu hala çatmaq isə yalnız mütəmadi məşğələlər keçmiş, sufi şerlərini ritmik musiqi altında dinləmiş (bəzən rəqslərlə də müşayiət olunan bu mərasimi "səma" adlandırırdılar) təriqət nümayəndəsinə nəsib ola bilərdi. Akademik yazdığına görə, bu şerlər erotik səciyyəli dünyəvi məzmuna, habelə xüsusi terminologiya ilə qələmə alınan sırf sufi məzmuna malik ola bilərdi. Hər iki halda bu şerlər "ekstaz halına düşməyi asanlaşdıran stimul rolunu oynamalı idi". Sırf sufi şerlərində Allahın dərkinə göstərilən əhdlər məhəbbətlə eyniləşdirilir, Allahın özü dost, yar adlandırılır. Sufi ya aşiqə, yaxud rində (əyyaşa) bənzədilir. Həmin terminologiyaya görə, sufinin ekstaz vəziyyəti meylə sərməst olmaq, təriqət nümayəndələrinin cəmləşdikləri yersə xarabət, meyxanə adlandırılır. Sufilərin əksəriyyəti məscid əvəzinə öz toplantılarına gedir, hədislər oxumağı xərabatda şerlər dinləmək, şərqilər söyləmək və rəqs etməklə əvəzləyirlər. Londonda sufi Nemətullahilər cərəyanının əsasını qoymuş doktor Cavad Nurbəxş "xərabat" sözünü "Town of Ruins" şəklində tərcümə edərək, bu anlayış altında sufilərin toplandıqları yeri nəzərdə tutur. O, yazır ki, bütün bu təmizlənmə mərhələlərini keçən sufi Kamil İnsana çevrilir və həqiqətin astanasına çatır: "Həqiqət məqamına bu səyahəti "Ruhaniyyat Universiteti"ndə, Xərabatda təhsil almaqla eyniləşdirmək olar. Bu həqiqi "ali təhsil mərkəzi"ndə professorlar yoxdur və yeganə müəllim Mütləq Müqəddəs və Kamil Eşqdir. Burada yeganə ustad da Eşqdir, dərslikləri də Eşq əvəz edir, Kamil İnsanın özü də Eşqdir." Bunları bildikdən sonra anlaşılır ki, ruhani ata öz qızı Məhsətini necə bu xərabata göndərmişdir. Bunlardan xəbərdar olmayan oxucu misal üçün, sufi şairəsi (vəf. 801) ehtiraslı eşqi və şərab məclisini tərənnüm eləyən şerində Allaha müraciəti necə anlaya bilərdi?

Mən öz qəlbimdə səni həmsöhbət etmişəm, Cismimi isə istəyənlərə bəxş etmişəm. Cismim onun ixtiyarındadır Qəlbim isə Ürək həmdəmimin.

Yaxud da adlı şairin misralarını götürək:

Xərabatın sənətkar məhəlləsi kimi təsvir olunmasına və Məhsətinin öz şerlərində Yara-Allaha deyil, müxtəlif sənət sahibi olan (dərzi, zərgər, papaqçı və s.) gənc sənətkarlara eşq elan etməsinə gəlincə, bu faktlar şairənin hansısa sənətkarlar məktəbinə mənsubluğundan və mümkündür ki, orada qəbul edilmiş məxsusi simvolikadan xəbər verir.

Belə məktəblərdən biri Nizaminin də daxil olduqu türk təşkilatı idi ki, sufilərə yaxınlığı ilə məşhurdur. Ərəb səyyahı İbn Bətutə əxilər barədə yazır: "Onlar bütün türkmən və Rum vilayətlərində, hər kənddə, hər şəhərdə yaşayırdılar. Və dünyada qəriblərə onlar qədər can yandıran, acları doyurmaq üçün onlar qədər çalışan, ehtiyac çəkənlərin dərdinə onlar qədər qalan, zalımların əllərini kəsən, hərbi rəhbərlər arasında zülmə yol verənləri öldürən adamlar tapmaq mümkün deyil. Gənclər, subaylar və tənha adamlar arasından öz adamlarını seçən şəxslərə deyirlər."

Əgər erkən sufizm əsas etibarilə binəsiblərin rəğbətini qazanmışdısa, feodal ziyalıları da bu təriqətin azad düşüncə təlqin edən fəlsəfəsi cəlb edirdi."Dastan"da həmin proses Məhsəti və Əmir Əhmədin xərabata gəlişi ilə ifadə edilir. Maraqlıdır ki, Əmir Əhmədin də xərabata gəlişi Məhsətininki kimi fövqəltəbii qüvvələr tərəfindən müəyyənləşdirilir. Onların birinə bu tale münəccim vasitəsilə bildirilirsə, o birinə yuxuda ikən mələklər tərəfindən buta (Dəhnamədə Şah İsmayılın prototipi olan obraza-aşiqə yuxuda buta verilməsi kimi) verilir. Digər bir epizodda onun xərabata gəlişi məhz taleyin hökmündən başqa bir şey olmadığını göstərir. Atası ilə mübahisə edən Əmir Əhməd onunla şərt kəsir ki, onu əli-qolu bağlı heç vaxt xərabat yolunu getməmiş, həmişə onu mədrəsə və məscidə aparmış dəvəyə mindirsinlər. Əgər dəvə məscidə tərəf getsə, Əmir Əhməd xərabatdan üz çevirəcək, yox, xərabata tərəf üz tutsa, dəvəni satacaq və bu pula xərabatda məclis quracaqdır. Dəvə xərabata tərəf yönəlir. Əmir Əhməd dəvəni satdığı qızıl pullara sufi məclisi qurur. Həmin epizodda sufilərin dindarlarla apardıqları əbədi mübahisə öz əksini tapır-əsl müsəlman hara üz tutmalıdır – məscidə, yoxsa xərabata (sufi məclisinə)?

Füzuli yazırdı: "Məscidə gedib, namaz əhlinin xəlqə etdiyi moizələrə qulaq asmaq istəmirəm. Yaxşısı budur ki, xərabata, meyxanaya gedim, orada saqini tapa bilərəm." Yaxud:

Digər Azərbaycan şairi, sufi fəlsəfəsi ilə məşğul olan Həbibi xərabatı özünün dostu, könül bağçasının çiçəyi, ruhu adlandırır, Xarabatdan xahiş edir ki, "bir qədəh şərabla onu sərməst etsin", "vüsala qovuşdursun". Xərabatın adi bir mey evi, sənətkar məhəlləsi deyil, sufilər məclisi olması Dastanın başqa bir epizodu ilə də təsdiq edilir. Əmir Əhmədi xərabatdan qaytarmaqdan ötrü onun əsilzadə əmisi Pir Osman gəlir. Əmir Əhməd şərt qoyur ki, əgər əmisi bir cam şərab içərsə, o, xərabatı tərk edəcək. Məcbur qalıb bir camı içən Pir Osman artıq özünü saxlaya bilmir, ikinci, üçüncünü də içir və xərabatı məst halda tərk edir. Bundan sonra onu tanımaq mümkün deyil. O, xərabatın daimi sakininə çevrilir. Şübhə yoxdur ki, burada Pir Osmanın sufi görüşləri təsvir edilir, bu, məstlik məhz mənəvi mahiyyət daşıdığından, dastanda sərməst olmaq deyildikdə ruhi ekstaz nəzərdə tutulur. Ömər Xəyyamı xatırlayaq:

Əmir Əhmədə bəslənən sevgi əbədi eşqin ən yüksək pilləsidir. Şairəyə görə, bu eşq əbədi məhəbbətin meyarıdır. Ancaq onun nəzərində bundan da ülvi bir sevgi mövcuddur. Bu – dost, yar, dərviş, fəqir, qəssab, yaxud əxi təriqətinə mənsub digər gənc sənətkar obrazlarının şəxsində rəmzləşən ilahi məhəbbətdir. Şairənin özünün də qeyd etdiyi kimi, bu, "xətib oğluna bəslənən məhəbbətdən iki min mərtəbə artıqdır", xüsusilə də bəndəni Allaha yaxınlaşdıran "sərməst (ekstaz) vəziyyətdə'. Dastanın sonu da tipik sufi səciyyə daşıyır. Məhsəti öz yarının ölümünə o qədər göz yaşı tökür ki, kor olur və ölür. Ehtimal olunur ki, onu zəmanəsinin dahi şairi və böyük şeyxi Nizami Gəncəvinin yanında dəfn edirlər. Məhsətinin sufi təriqətinə mənsubiyyətinə dair birbaşa mənbələr yoxdur, onun əksər şerləri isə o qədər təbii və realistcəsinə yazılmışdır ki, hətta nə qədər istəsən də onlarda hansısa gizli mənalar tapmaq mümkün deyil. Bəzən isə şairə özünün sufizmə aidliyi barədə az qala açıq işarələr vurur:

Azad məhəbbətə, şərab və rəqs məclislərinə çağırış, xüsusilə də bu çağırışın qadın dilindən eşidilməsi dinin ictimai həyatın bütün sahələrində hökmranlıq sürdüyü həmin dövrlərdə hətta özünün sufi anlamında belə hakim dini ehkamlara və dövlətin şəxsiyyət azadlığına göstərdiyi təzyiq siyasətinə qarşı gizli bir etiraz da sayıla bilərdi.

Məhsəti Gəncəvinin xalq şeri tərzinə yaxın formalı rübailəri və öz fəlsəfi mahiyyəti etibarilə dərin məzmunlu şerləri Azərbaycan və ümumən Şərq poeziyası tarixində mühüm rol oynamışdır. Bir çox tədqiqatçılar Məhsətinin rübailərini Ömər Xəyyam məktəbinə aid edirlər. Buna baxmayaraq, çağdaş ədəbiyyatşünasların əksəriyyətinin fikrincə, şairə əsası Qətran Təbrizi və tərəfindən qoyulmuş Azərbaycan şeir məktəbinin ənənələrindən bəhrələnmişdir.

• Ərtoğrul Cavid — yarımçıq qalan "Məhsəti" operası
• Kəmalə Ağayeva — "Məhsəti" pyesi (1964)
• Məmmədhüseyn Təhmasib — "Rübailər aləmində" teatr tamaşası (1968)
• Məhsəti xanımın tərcümeyi-halında qəti müəyyənləşmiş səhifələr olduqca azdır. Şairənin yaradıcılığı və həyatı ilə bağlı faktlar Rəfael Hüseynovun şairəyə böyük məhəbbətlə və yüksək peşəkar ustalıqla qələmə aldığı "Məhsəti necə varsa" kitabında toplanmışdır.

• Azərbaycan şair və yazıçıları

• Məhsəti Gəncəvi. Bakı: "Lider" nəşriyyat, 2004.
• 2016-03-11 at the Wayback Machine

• 2014-07-03 at the Wayback Machine