Görkəmli Azərbaycan şairi, xəttatı, rəssam-naqqaşı, musiqi-şünası Sadiq bəy Əfşar həm də təzkirəçi idi. Sadiq bəy Əfşar hicri 940-cı ildə (miladi 1533-1534) Səfəvi dövlətinin paytaxtı Təbriz şəhərinin Vicuyə (Vərci) məhəllləsində anadan olmuşdur. Əsl adı Sadiqdir. Sadiqi isə təxəllüsüdür. Mənbələrdə bəzən Sadiqi Geylani, Sadiqi Kitabdar, Sadiq bəy Sadiqi adlarına da rast gəlmək mümkündür. İsgəndər bəy Münşi və Qazi Əhməd Qumi əsərlərində ondan Sadiq bəy Əfşar kimi bəhs edirlər. Babası Sadiq bəy türk xudabəndəli elindən olub, eli ilə birlikdə Şah İsmayıl zamanından Şamdan Azərbaycana gəlib yerləşmişdi.Lütfəli bəy Azər və Şəmsəddin Sami Sadiqinin əfşar tayfasına mənsub olduğunu yazırlar. Sadiq bəy külliyyatının əvvəlində öz mənşəyi barədə məlumat verib.

Sadiq bəy uşaqlıq və gənclik illərində dövrün tanınmış alim və sənətkarlarının şagirdi olmuşdu. Atasının ölümündən sonra el-obasını tərk edərək qələndər və dərvişlərə qoşulur. Müəllif “Məcməül-Xəvas” əsərində həyatı barədə bir sıra məlumatlar vermişdir. Müəllifin verdiyi məlumatlardan anlaşılır ki, o qələndərilər ilə yaşadığı illərdə Hələb, Bağdad, Nəcəf, Kərbala, Gilan, Lahican, Astrabad, Həmədan kimi bir sıra Səfəvi və Osmanlı şəhərlərini gəzmişdir. Məsələn əsərində Anadolunu şeir üstadı kimi bəhs etdiyi Baki ilə yaxşı bir dostluq münasibəti qurmuşdu. Baki 1556-1560-cı illərdə Hələbdə qazi naibi kimi çalışdığı üçün, Sadiq bəyin məhz bu illər ərzində Hələbə səfər etdiyi düşünülür. O əsərində Bağdadda Qivaməddin Bağdadi ilə, Nəcəf və Kərabalada isə Qılınc bəy ilə görüşündən bəhs etmişdir. Sadiqinin bu şəhərlərdə nə qədər yaşadığı bilinmir. İsgəndər bəy Münşi yazır ki, Həmədan hakimi Əmir Xan Sadiq bəy Sadiq bəyi qələndər və dərvişlərdən uzaqlaşdırıb öz himayəsinə götürür.

II Şah İsmayılın dövründə sarayda kitabxanaçılıq xidmətinə başlamış, I Şah Abbas dövründə kitabdar vəzifəsinə təyin olunmuşdur. Nəvaişünas C.Nağıyeva yazır:

“Saray kitabxanasında Sadiqi Nəvainin əsərlərini mütaliə edərək, əsərlərini nəstəliq xətti ilə köçürüb, onların bədii cəhətlərini müəyyənləşdirib tərtib edərək, Nəvai sənətinə, onun əsərlərinə vurulmuş və çağatay dilini öyrənmişdir.”

1581-ci ildə Astarabad döyüşündə hələ də cəsur döyüşçü olduğunu sübut edən Sadiq bəy, döyüşdən sonra Yəzdə gedərək bir müddət Xacə Qiyas-ı Nəqşbəndin yanında işləyir. Sadiqinin naqqaşlıq və rəssamlıq sahəsində də böyük xidmətləri olmuşdur. İsgəndər bəy Münşi Sadiqini rəssamlığından danışarkən onu əvəzsiz müsəvvir, iti qələmli rəssam adlandırır. Sadiqinin rəssamlığından bəhs edən Rocer Savori yazır:

“Saray kitabdarı kimi böyük bir vəzifəyə ucalmış aqressiv və çılğın dahi olan Sadiq bəy Əfşar rəssamlıqda heyrətamiz realizm nümayiş etdirirdi ki, bu da Səfəvi incəsənətində yeni bir yolun əsasını qoymuş və XVII və XVIII əsrlərdə realizmin yüksəlməsinə gətirib çıxarmışdı.”

1587-ci ildə I Şah Abbas taxta çıxdıqdan sonra Qəzvinə qayıdan Sadiq bəyə tezliklə yenidən kitabdar vəzifəsi verildi. Həmin illərdə Sadiqinin xəttat Əli Rıza Təbrizi ilə yaşadığı rəqabətə diqqət çəkən Qazıyev, Sadiqinin bu vəzifəni 1592-1598-ci illər arasında yerinə yetirdiyini bildirir. Səfəvi tarixçilərindən Cəlaləddin Məhəmməd Yəzdi “Tarix-i Abbasi” adlı əsərində Sadiq bəyin 1598-ci ildə kitabdar vəzifəsində olmadığını qeyd edir. Lakin onun ömrünün sonuna kimi məvacib almağa davam etdiyi qeyd olunur. Cambridge history of Iran adlı əsərin Teymurilər və Səfəvilər dövrlərindən bəhs edən altıncı cildində Sadiq Bəy Əfşarın kitabdar təyin olunduğu tarix hicri 995-ci il (miladi 1587) kimi göstərilir.

Türkcə yazdığı məktublardan ömrünün son illərində xəstə olduğu anlaşılan şairin ölüm tarixi tarixşünaslıqda müzakirə məsələsidir. Məşhur sənətşünas alim Adil Qazıyev, rəssamın 1020/1612-1024/1616 illər arasında vəfat etdiyini bildirmiş, bir neçə il sonra nəşr etdiyi ikinci araşdırmasında yeni tədqiqatlar nəticəsində bu tarixin 1002/1594-cü il olduğunu qeyd etmişdir. M. Muradova özünün "Sadiq bəy Sadiqinin təvəllüdü və ölümü haqqında" adlı məqaləsində şairin günümüzə qədər çatmış əsərlərindəki tərcümeyi-hal səciyyəli qısa məlumatına əsasən, şairin 1609-cu ildə 77 yaşında vəfat etdiyini yazmışdır. Valih-i Dağistaninin tərcümeyi-hallarında "Riyazüş-Şüarə" adlı əsərindəki məlumatlara əsaslanan bütün tədiqatlarda Sadiqinin vəfat tarixi 1018/1609-10-cu il kimi göstərilib. Lakin onun təxminən hicri 1022/1614-cü ildə vəfat etdiyini bildirən Taqi Övhədinin yazdığı “Ərəfatü’l-Arifin” kimi mənbələr də vardır.

Sadiq bəy Əfşar kitabdar vəzifəsindən getdikdən sonra xəlvətə çəkilərək 1010/1602-ci ildə külliyyatını tamamlamışdır. Müəllif nüsxəsi Təbriz Milli Kitabxanasında 3616 nömrədə mühafizə edilən küliiyat şairin mənzum və mənsur şəkildə qələmə aldığı əsərlərdən ibarətdir. Bu əlyazmaya daxil olan əsərlər sonradan yazılaraq əlavə edilmiş mündəricatda aşağıdakı kimi təqdim edilir:

1. Qəsidələr (Zübtədül-kəlam)
2. Qəzəllər
3. Müxtəlif şeirlər
4. Şairlərin təzkirəsi (Məcməül-xəvas)
5. Rübailər
6. Məqalə və mənzum hekayələr
7. Şairlər adına deyilmiş müəmmalar
8. “Fəthnamə” məsnəvisi
9. Şairlər təzkirəsinin ardı
10. Türk dilində yazılmış qəsidə və qəzəllər
11. Feyzi şeirləri haqqında risalə
12. “Qanunüs-süvər” - rəssamlıq haqqında risalə
13. “Həzziyat” risaləsi
14. Mərsiyə və tərkibənd
15. Tərkibbənd - əlifba sırası ilə
16. Tərcibənd
17. Heydərinin həcvi
18. Münşəat - türk və fars dillərində
19. Fələkdən şikayət və Məhəmməd bəy Məzaqinin həcvi
20. Müxtəlif həcvlər

Məcməül-Xəvas külliyyata daxil olan əsərlərdən 4-cüsü və ən əhəmiyyətlisi hesab edilir. Çağatay türkcəsində tərtib edilən ikinci təzkirə hesab edilən əsər I Şah İsmayıl dövründən qələmə alındığı ilə kimi yaşayıb-yaratmış fars, türk əsilli şairlərdən bəhs edir.

Məcməül-Xəvas əsərinin yazılma tarixi ilə bağlı müxtəlif fikirlər mövcuddur. İsmayıl Hikmət Ərtaylan “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi” kitabında əsərin hicri 1007/1598- ci ildə yazıldığını qeyd etmişdir. Azərbaycan alimi Məntiqə Muradova da Ərtaylanın fikri ilə razılaşır. Başqa bir türk alim Haluk İpəkdən isə təzkirənin Sadiqi tərəfindən 1016 /1607-1608-ci illərdə, külliyyatını tərtib edərkən, tamamlanıb məcmuəyə daxil edildiyini bildirir. Alim buna sübut kimi, İstanbul Universiteti Kitabxanasında saxlanılan və köçürülmə tarixi 1016/1607 -1608 olan, əsərin ən qədim əlyazma nüsxəsini göstərir. Məhəmmədəli Tərbiyət isə Sadiqinin 1010/1602-ci ildə İsfahanda əsərlərini bir araya topladığını və məcmuənin müqəddiməsində öz həyatı haqqında məlumat verdiyini bildirir. Əhməd Qartal Haluk İpəkdənin bəhs etdiyi əlyazmanın köçürmə tarixinin qeyd olunduğu qitəyə əsaslanaraq, qitənin Osmanlı türkcəsində yazıldığı üçün başqa nüsxədən köçürülmə olduğunu, buna görə də təzkirənin 1607- 1608-ci illərdən əvvəl yazıldığını bildirir. Sadiq bəyin təzkirəsini tərtibləmək üçün uzun illər ərzində məlumatlar toplamış Prof. Q.Kəndli Sadiqinin əsərini Məcməül-Xəvasa yazdığı müqəddiməyə əsasən Şah Abbasın gəncliyində və padşahlığının ilk dövründə yazıldığını bildirir:

Yüz şükr ki, bu təzkireyi-xeyri kəlam,

Bu şahi-cahan zamanında buldı tamam.

Ol ki, dəftərxaneyi-qədrində səbt etmiş adın,

Şahi-Abbas Əbülfəthi-Müzəffər giridar.

Bu şahənşahi-cavanbəxtin nihali-dövləti,

Gülşəni-iqbalü nüsrət icrə bulsun payidar

Məcməül-Xəvas təzkirəsi müqəddimə, 8 məcmə və xatimədən ibarətdir. Əsərin müqəddiməsində Sadiq bəy Əfşar özündən əvvəl təzkirə janrında əsərlər yaratmış orta əsl müəlliflərinin - Caminin “Baharistan”, Əlişir Nəvainin “Məcalisün-nəfais”, Dövlətşah Səmərqəndinin “Təzkirətüş-şüəra” və Sam Mirzənin “Töhfeyi-Sami” təzkirələrinin adlarını çəkir və bu silsiləyə özünün də bir töhfə kimi Məcməül-Xəvas adlı bir təzkirə əlavə etdiyini və əsəri I Şah Abbas dövründə bitirdiyini qeyd edir.

1. fəsildə öz dövrünün şairlik istedadı olmuş müasir padşahlarından söz açır və onların əsərlərindən kiçik nümunələr verir. Burada 12 padşahın adı çəkilib.
2. fəsil şahzadələr haqqındadır. Burada ümumilikdə 8 şahzadənin adına və əsərlərindən şeir nümunələrinə yer verilib.
3. fəsil səltənət sütunu olan türklər haqqındadır. Burada 11 nəfər türk şairindən - Yusif bəy Çavuşlu, Məhəmməd bəy Əmani və başqalarından söz açılır. Yusif bəy Çavuşlunun təzkirədə nümunə kimi verilmiş 3 qəzəlindən biri London muzeyində mühafizə edilən OR-15398 nömrəli “Divan”ında yoxdur. Sadiq bəy onun haqqında yazır - “Şeir təbi Mövlana Füzuliyə yaxındır. Divanını onun rədif və qafiyələri bağlayıb.” Məhəmməd bəy Əmani haqqında isə yazır - “Özü türk, əməli saleh, işi ibadət, pisliklərdən uzaq bir insandır. Yezd hakimi olduğu vaxtlarda bəzən lütf edib yazdıqları şeirləri dinləmək üçün məni də məclislərinə çağırardı. Şeirlərindən feyz alırdım.”
4. fəsil səltənət sütunu olan taciklər haqqındadır. Bu fəsildə 3 şairdən bəhs olunur. Fəsildə adı çəkilən şairlərdən biri Mirzə Hatəm bəydir. Təzkirəçi onun haqqında yazır Ordubadlıdır. Azərbaycana tabe olan kiçik bir qəsəbədir. Çox istedadlı və qüdrətlidir. İnşa və imlada və yazıçılıqda lazım olan türkcə və farsca istilahları yaxşı bilir. İnşa babında yazılmış az risalə və kitab tapılar ki, Mirzə onları mütaliə etməmiş olsun.
5. fəsil səltənət sütunu olan türklərin və taciklərin böyük övladları haqqındadır. Bu fəsil 15 nəfəri əhatə edir. Şair şəxsən görüşdüyü insanlar və yaşadığı tarix haqqında maraqlı məlumatlar verir.
6. fəsil Peyğəmbər nəslindən olan şairlər haqqındadır. Bu fəsil şairin öz müəllimi olan Mir Suni haqqında məlumatla başlayır. Ondan sonra 9 başqa şairdən söz açılır. Adı çəkilən şəxslər öz dövrünün tanınmış və görkəmli şəxsləri olmaqla yanaşı həm də şeir demişdirlər. Lakin şairliklə yanaşı onların başqa peşələri də varimiş. Məsələn Mir Əbu Turan Ələvi haqqında yazılır - “Həmədanda təbabətlə məşğul idi. Müalicəsi bir fayda gətiməsə də qədəmlərinin bərəkətindən xəstələri bir o qədər də tələfat vermirdilər.” Mir Cəzmi haqqında “Təbrizlidir. Öz vilayətində əttarlıqla məşğul olurdu.” Mir Cəfəri isə “Təbrizdə çəkmətikən idi. Qürur və himmətinin çoxluğundan şairliyi ar bilib öz sənəti ilə dolanır.”
7. fəsilin əvvəlində yazır “Türk, fars və ərəb dillərində söz demək qüdrətinə malik olub, ərəb və əcəmdə şöhrət tapmış türk şairləri haqqında..” Bu fəsil böyük Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzuli ilə açılır. Onun bu fəsildə Füzuli haqqında verdiyi məlumatlar şair haqqında ən etibarlı mənbələrdən hesab edilir.
8. fəsil təzkirənin ən böyük fəslidir. Əcəmin müasir fəsahət və bəlağət sahibləri haqqında olan bu fəsil 222 şairi əhatə etməklə müəllifin müasiri olduğu onlarla yeni adlar, o cümlədən azərbaycanlı şairlər haqqında məlumat verir.

Əsərin dili olduqca yalın və sadədir. Əsərdə türkcə söz və ifadələrdən başqa ərəb və fars dillərində sözlərə də yer verilib.

Sadiqi əsərində şairlər haqqında məlumat verərkən ilk əvvəl şairin adını çəkir. “Məcməül-xəvas”da şairin tərcümeyi-halını təmsil edən baş ad verildikdən sonra onun əsl adının nə olduğu barədə heç bir məlumat verilmir. Sadiqinin təzkirəsində tətbiq etdiyi bənzər bu üsulu Nəvainin Məcalisün-nəfayis əsərində görmək mümkündür. Nəvai də təzkirəsində şairlərin əsl adları ilə bağlı heç bir məlumat verməmiş, yalnız şairin təzkirədə başlıq olan adından istifadə etmişdir. Nəvainin əsərində istifadə etdiyi bu üsulu görünür ki, Sadiqi də öz təzkirəsində tətbiq etmişdir.Nəvai təzkirəsindən fərqli olaraq Sadiqi təzkirəsində seyidlərdən və türk şairlərindən ayrıca bəhs etmişdir.

Sadiqi təzkirəsində şairlərin təxəllüsləri haqqında məlumat verərkən, təfərrüata yer vermir. Şah İsmayıl-ı Sani məqaləsində "Şeirin hər bir növündə məharəti vardı. Adili təxəllüsü ilə yazardı". Abdullah Xan Özbək məqaləsində "Əvəz Qazi təxəllüs qılıbdır" yazır. Qanuni Sultan Süleyman məqaləsində şairin təxəllüsünü qeyd etdikdən sonra bu təxəllüsü götürməsinin səbəbini mülahizə edir. "Mühibbi təxəllüsü ilə yazırdı. Deyilənə görə bu təxəllüsü onunla mərhum padşah (şah I Təhmasib) arasında olan düşmənçilik dostluğa və ədavət məhəbbətə çevrilən vaxt qəbul edib."Rami Ordubadi maddəsində şairin təxəllüsünün müəllimi Mövlanə Vəhşi tərəfindən ceyran bəslədiyi üçün verildiyi yazılır. Əsərdə şairlərin ləqbələrindən təxəllüsləri qədər bəhs edilmir. Şairlərdən sadəcə Mehdiqulu Sultan, Rüstəm bəy, Şahqulu bəy və Mövlana Kövsərinin ləqəblərinə yer verilib.

Müəllif şairlərin həyatı haqqında olan məlumat verərkən harada doğduğu, hansı ölkələrdə yaşadığı və vəfat yerini də qeyd edir. Məsələn Mövlana Heydəri maddəsində “Təbrizlidir”, Mövlana Rızayi maddəsində “Məşhəd-i müqəddəsdəndir”, Lisani maddəsində “Təbrizdə vəfat etdi”, Süsəni bəy maddəsində “Divanı natamam qılıb Həmədanda vəfat etdi” cümlələri buna nümunədir. Əsərin şahzadələrin tərcümeyi-hallarından bəhs edilən 2-ci fəslində Səfəvi dövlətinin paytaxtında yaşayan bəzi şahzadələrin təcrübə məqsədilə göndərildiyi şəhərlərin adlarına da yer verilib. Məsələn: Sam Mirzə maddəsində “Bir neçə il Xorasan vilayətində hakimlik edib.”, Bədi Əz-Zaman Mirzə maddəsində “İllərlə Sistanda hakimlik edib.”

Müəllif əsərində böyük şəhərlərdə yaşayan şairlərlə yanaşı kənd və qəsəbələrdə yaşayan şairlərdən də söz açmışdır.

Bundan başqa Sadiqi şairlərin ölüm tarixlərini əsasən o dövrdə baş verən hadisələrlə əlaqəli şəkildə verib. Murad bəy maddəsində şairin ölümündən bəhs edərkən Sultan Həmzə Mirzə tərəfinədn Səbzəvarın mühasirəsi zamanı Xülafa oğlu tərəfindən qətlə yetirildiyi yazılır.Əsərdə sadəcə müəllimi Mir Suninin yaşı barədə məlumat var. I Təhmasib maddəsində isə hökmdarın hökm sürdüyü səltənətin müddəti və bu hakimiyyətin müəyyən dövrlərində dövlət siyasətində rolu barədə məlumat verilib.

“Əlli üç padşahlıq etdi. Şahlığının birinci yarısında hansı dövlətə üz tutdusa zəfər çaldı. Ona müqavimət göstərə bilmədilər. Müqavimət göstərənlər əzildilər. Hakimiyyətinin ikinci yarısında Hind və Rumdan olan rəqibləri onun dərgahına üz tutdular, ona pənah gətirdilər. ”

2-ci fəsildə bəhs edilən şahzadələrin ölüm səbəbləri əsasən hakimiyyət çəkişmələridir. Ümumiyyətlə əsərdə adı çəkilən şairlərin ölüm səbəbləri arasında qətlə yetirilmələri əsas yer tutur. Burada şairlərin vəfat yerləri ilə yanaşı harada dəfn edildikləri haqqında da məlumatlara rast gəlmək mümkündür.

Şairlərin həyatı haqqında məlumatlardan bəhs edərkən soy, qohumluq əlaqələri çərçivəsində ata adları çəkilir. Burada əvvəl şairin kimin oğlu olduğundan söz açılır. Şah İsmayıl Sani maddəsində “Mərhum şahın böyük övladı idi.” Ata adı verilməyən şairlərin isə qardaşlarının adları çəkilir. Mir Əziz Kamançei maddəsində “Deyilənə görə öz zamanəsinin Əflatunu sayılan Ustad Zeytunun kiçik qardaşıdır. ”

Əsərdə şairlərin ailə həyatı və uşaqları barədə məlumatlar olduqca azdır. Sadəcə 3 şairin tərcüməyi-halında evli olduqları barədə məlumat var. Qasım bəy Rəğmi maddəsi “Herat bəylərbəyi Əliqulu xanın qaynıdır.”

Sadiq bəy təzkirəsinə daxil etdiyi hər bir şairin şəxsiyyət xüsusiyyətlərini geniş şəkildə dəyərləndirir. Bu, onun şairin şəxsi və insani xüsusiyyətlərinə böyük önəm verdiyini göstərir. Sadiqi şairlərin şəxsi xüsusiyyətlərini, sənətini dəyərləndirərkən, adətən bu bölməni bir lətifə və ya hekayə ilə bəzəyir. Şair haqqında yazılan digər məlumatlar isə eyni ardıcıllıqla, uzunluqda olmasa da, belə sıralanır: şair və ya sənətkar kimin tələbəsidir, təhsili, hara oxumağa getdiyi, hansı elmlərə və sənətlərə mahirdir və hansı peşəyə sahibdir.

Şair təzkirəsində öz təhsili barədə məlumat verərkən şeir təhsilini Mir Sunidən aldığını vurğulayır. Sadiq bəy şairliklə yanaşı həm də istedadlı rəssam olduğu üçün şeir elmindən başqa, şairlərdə təriflədiyi digər iki mühüm təsviri sənət qolu rəssamlıq və musiqidir. Şah Təhmasib haqqında məqalədə “Rəssamlıq fənnində elə mahir idi ki, kitabxanada çalışan çox görkəmli ustadların yaratdıqları əsərləri o padşah bəyənməsəydi həmən işlər tamam sayılmazdı. ” Məsib Xan haqqında yazdığı məqalədə musiqi elmini çox yaxşı bildiyi, hətta bəzi bəstələrinin məşhur olduğu vurğulanır. Sultan Məhəmməd Xüdabəndənin hər üç elmdən xəbərdar olduğu bildirilir. “Rəssamlıq, şeir qaydaları və musiqi istilahlarından çox baxəbər bir şəxs idi.”

Məcməül-xəvasda şairlərin yiyələndiyi digər elmlər kimya, fizika, astronomiya, astrologiya, elm, fəlsəfə, tibb və memarlıqdır. Bəzi şairlər bu elmlərin bir neçəsini icra etsələr də, bəziləri yalnız bir elmlə məşğul olmuşlar. Xan Əhməd Padşah maddəsi “Musiqi hikmət və astronomiya elmlərindən məlumatı var idi və müxtəlif musiqi alətlərində pis çalmırdı.”

Şəxsi xüsusiyyətlər. Təzkirədə şairlərin sadəcə həyatı haqqında faktlar deyil həm də onların şəxsi xüsusiyyətləri, xarakterləri və əxlaqi dəyərləri ilə əlaqəli məlumatlar qarşımıza çıxır. Təzkirədə şəxsi xüsusiyyətlər çərçivəsində şairin təmiz qəlbli olması, səxavətli olması, xoş əhvallığı, xoşsöhbətliliyi, zarafatcıl olması, cəsarət və zövq sahibi olması kimi keyfiyyətlər nəzərdə tutulur. Məsələn Mövlana Seyğıli maddəsində şarin əxlaqi vəziyyətini müsbətdən mənfiyə doğru dəyişməsi ilə bağlı yazır “Əvvəllər xeyli ədəbli, gözü tox və zəhmətkeş idi. Lakin indi deyiənə görə şairliyə qurşanaraq məskərə obyekti və tamahkar olub.”

Sadiqinin insanın şəxsi keyfiyyətləri arasında ən çox təriflədiyi davranışlardan biri də alicənablılıq, səxavətlilikdir. Məs, Məhəmməd Mömin bəy maddəsində Xoşrəftar və namurad bir cavandır. “Şücaət və himməti öz həmtaylarından artıq olmasa da əskik deyil. Xoştəb və şirinkəlam şairdir. ”

Xoşsöhbət və xoşəhval şairlərə Sultan İbrahim Mirzə maddəsində “Söhbətcil, istedadlı, dərrakəli, lətifsevər bir şəxs idi” sözlərini misal göstərmək olar.

Şairlərin xarici görünüşləri ilə bağlı təzkirədə bir neçə məlumata rast gəlmək mümkündür. Burada onların boyları, görkəmləri, geyim-keçimi, həmçinin fiziki qüsurları da ətraflı şərh edilmişdir.

Təzkirənin əsas mövzusu olan şairlərdən başqa, təzkirəçinin qiymətləndirmələr apardığı digər bir ünsür də şairin yaradıcılığı və ya onun bədii şəxsiyyətini əks etdirən əsərləridir. Əsər haqqında məlumat verilərkən əsəri təşkil edən şeirlərin bir yerdə olub-olmaması, şeirlərin kəmiyyəti və şeirlərin hansı mənzum formalarda yazıldığı barədə məlumat verilir. Bundan əlavə, şairin yazdığı əsərlərin növləri haqqında məlumat verilir . “Məcməül-Xəvas”da əsərləri haqqında ən geniş məlumat verilən şair Füzulidir. Əsərdə şairin həm yazdığı əsərlərin növü, həm də şeirlərinin miqdarı haqqında danışılır. "Həqiqətən heç kəsə belə bir istedad səadəti üz verməyib ki,türk, fars və ərəb kəlamını bu səviyyədə bilsin. Türkcə “Qəzəl və qəsidələr divanı”, “Şah və Gəda”, “Leyli və Məcnun”, “Bəngü Badə” münazirəsi və “Rövzə” əsərlərini yazıb. Farsca “Qəzəl və qəsidələr divanı”, “Rindü Zahid”, “Səhhət və Mərəz”, ərəbcə “Qəzəl və qəsidələr divanı” yazmışdır. Təxminən 30 min beyt şeiri var ki, onun öz xətti ilə mütaliə etmişəm.”

Divanı olan şairlərin divanlarını tamamlayıb-yarımçıq qoymaları, neçə divanı olması barədə məlumat verilir. Pir Quli bəy divanını tamamlayan şairlərdəndir - "Şeir həm ayurdur. Divanda uğur qazanır." Mir Eşkinin iki divanı var - “Çox yuxarıdan gedən idi. Tərdüləks şəklində bir divan bağlamışdı. Qürrələnirdi ki, iki divanım var.” Süseni bəy divanını tamamlamadan vəfat edib - “Divanı yarımçıq qaldı və Tayyibe-i Həmədan qəsəbəsində dünya ilə vidalaşdı .” Təzkirədə divanı olan şairlərlə yanaşı, məsnəvi yazan şairlərin də mühüm yeri var. Mövlana Həlaki məsnəvi yazan şairlərdəndir. "Şövq və Zövq adlı bir kitab yazdı. Lakin Havanın soyuqluğu və qarın çoxluğu haqqında olan bir beytdən başqa o kitabın heç bir beyti məhşurlaşmadı."

Bəzi şairlərin müxtəsər əsərləri yoxdur. Onların ancaq şeir yazdıqları bildirilir. Məsələn, Dürə bəyin məqaləsində "Türkcə və farsca şeirləri var. Bir gözəl qəzəl deyib." Çox rast gəlinməsə də, şairlərin yazdığı şeirlərin miqdarı haqqında da məlumat verilir. Məsələn, Mövlana Zamiri məqaləsində “Yüz min beyt şeiri var.” Nazuki Nəhavəndinin yazdığı şeirlərin miqdarı əvəzinə kitabların sayı qeyd edilmişdir - “Qeyri-adi bir sinədəftər şair idi. Və daha qeyri-adilik onda idi ki, 61 cild kitab yazıb, lakin bir beyti də məşhurlaşmayıb."

Sadiq bəy Əfşar tərəfindən yazılan Külliyyatın orginal nüsxəsi hal-hazırda Təbriz Milli Kitabxanasında 3616 nömrədə qeydiyyatdadır. Məhəmmədəli Tərbiyət tərəfindən tədqiq edilən bu əlyazmanın Sadiq bəy Əfşara aid olması müqəddimə qismində yazılan bu sözlərə əsaslanır. Hicri 1010 ilində başkənd İsfahanda bu cüzlərin tərtibinə başlandı. Müqəddimədəki bu ifadə Sadiqinin külliyyatını yazmadan əvvəl əsərlərini bitirdiyini və Məcməül-Xəvas əsərini hicri 1010 yəni miladi 1602-ci ildən əvvəl yazdığını göstərir.

Məcməül-Xəvas təzkirəsi İran alimi, azərbaycanlı Doktor Əbdür-Rəsul Xəyyampur tərəfindən fars dilinə tərcümə edilərək 1948-ci ildə Təbrizdə orjinal türk mətni ilə birlikdə çap edilmişdir. Daha sonra onun bu nəşri iki türk alimi İbrahim Qutluq və Əhməd Atəş tərəfindən tənqid edildi. 1949-cu ildə İbrahim Qutluq tənqidlərinin səbəbi kimi Xəyyampurun tərcüməsinin bəzi hissələrinin əksik, şair bioqrafiyalarının isə qısaldılmış olduğunu irəli sürdüyü məqaləsini yayımladı. Lakin Xəyyampur kitabdakı dəyişikliklərin səbəbinin açıqlayaraq müzakirələrə son qoydu. Xəyyampurun istifadə etdiyi mənbələr İstanbul Universiteti kitabxanasında saxlanılan 4085 və 4097 nömrəli nüsxələrlə yanaşı, Nurosmaniyə kitabxanasında 3720 nömrə altında qeyd olunan əlyazma nüsxələridir. Doktor Xəyyampurun nəşrindən (332) fərqli olaraq Təbriz əlyazmasında olan şairlərin sayı 369-dur. Bunda əlaavə külliyyat katib tərəfindən köçürüldükdən sonra cildləmə zamanı təzkirənin mətni iki yerə ayrılmış və əlyazmanın sonradan müasir üsülla səhifələnərək adi xətlə yazılmış mündəricatına əsasən 410-440 (Təzkirətüş-Şüəra - Məcməül-Xəvas) və 627-888-ci səhifələrini (Bəqiyyeyi-Təzkireyi-Şüəra) əhatə edir.

Küliyyatın başqa Tehranda 6325 nömrəli və Təbriz Universitetində 7395 nömrəli qeydiyyatda saxlanılan nüsxələri mövcuddur.

Məcməül-Xəvasın əl yazmalarının siyahısı aşağıdakı kimidir:

1. Avstriya əlyazması - Avstriya Milli Kitabxanası 626 nömrədə saxlanılır.
2. Sankt-Peterburq əlyazması - Rusiya Federasiyası Elmlər Akademiyası Şərq Əlyazmaları İnstitiutu, B 1187
3. Paris əlyazması - Paris Milli Kitabxanası Supp Turc kataloqu 1002 nömrədə saxlanılır.
4. Təbriz əlyazması - Təbriz Kitabxanası 197/1 nömrədə saxlanılır.
5. Təbriz Dövlət Kitabxanası əlyazması - no 3616 saxlanılır.
6. Tehran əlyazması - Tehran Universiteti Kitabxanası - 465/2 nömrədə saxlanılır.
7. Sipərsalar əlyazması - Ali Sipərsalar Mədrəsəsi kitabxanası, no 513/5
8. Astani-Qüdsi Rizəvi kitabxanası - no 4077
9. Məlik Milli kitabxanası - no 4077
10. Şəhid Mütəhhəri Ali Mədrəsəsi kitabxanası - no 2729
11. Şeyxülislam Arif Hikmət məktəbi, Mədinə no 334
12. İstanbul Universiteti əlyazmaları - İstanbul Universiteti Kitabxanası T 4085 və T 4097/42 nömrəli əlyazmalar
13. Nurosmaniyə əlyazmaları - Nurosmaniyə kitabxanası 3201, 3202/1, 34 Nk 3721/1, 34 Nk 3720 nömrəli əlyazmalar.

• Məhəmmədəli Tərbiyət. Danışməndani Azərbaycan. Tehran. 1314.
• Sadiq bəy Əfşar (Ə.Bağırov redaktəsi). (PDF). Bakı: Elm. 2008.
• Paşa Kərimov. . Bakı: Nurlan. 2012. səh. 130.
• Vüsalə Musalı. Azərbaycan Təzkirəçilik Tarixi. Bakı: Elm və Təhsil. 2012. səh. 377.
• Mehmet Nuri ÇINARCI. MECMA’Ü’L-HAVÂS TEZKİRESİNDE DAİR VE ESER ÜZERİNE DEĞERLENDİRMELER. 7. Uluslararası Sosyal Aratırmalar Dergisi. 2018.
• Münevver Tekcan. SÂDIKÎ AFŞAR’IN MECMA’UL-HAVÂS’I: ÇAĞATAY TÜRKÇESİNDE YAZILMIŞ ŞÂİRLER TEZKİRESİ. 8/13. Ankara. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. 2013. 169–178.
• Sepideh DARVISHI. The Review of Critiques on the Tadhkira Majma ‘al-khawas of Sadegh Beg. Journal of Oriental Studies. 2021. 223–235.
• Gülnihal KÜPELI. Savaşçı Bir Sanatkârın Kaleminden Safevî Sarayındaki Müzehhib ve Nakkaşlara Dair Notlar. 13. Akdeniz Sanat Dergisi. 2019.

• Sadiq bəy Əfşar
• Əlişir Nəvai