Mirzə Məhəmmədəli Mirzə Sadıq oğlu Tərbiyət 1887-ci il mayın 27-də Təbriz şəhərində anadan olub. Şəhərdə mütərəqqi fikirli ziyalı kimi tanınan Mirzə Sadıq oğlunu məhəllədəki Molla Zeynalabdinin açdığı ibtidai məktəbə qoyur. Mirzə Sadıq oğluna özü yaxşı bildiyi fənləri tədris etməklə yanaşı, Təbrizin adlı-sanlı həkimlərindən olan Mirzə Nəsrullaxanın və bir müddət Təbrizdə yaşamış Məhəmmədəlixan Küfrinin yanında avropa və şərq təbabətini öyrənməyə göndərib. Hər iki həkimin tövsiyəsilə Məhəmmədəli fransız və alman dillərini öyrənib. Nücum, riyaziyyat və tibb sahəsində özəl dərslər almasına baxmayaraq sonradan pedaqoji sahəyə maraq göstərib. Ərəb, fars, fransız və ingilis dillərini mükəmməl öyrənib.

1894–1895-ci illərdə Təbrizdə hökumətin açdığı Müzəffəriyyə mədrəsəsində təbiət fənnindən, 1898–1912-ci illərdə isə yeni açılmış Loğmaniyyə mədrəsəsində nücum və coğrafiyadan dərs deyib. O, müəllim işləməklə yanaşı, daim öz üzərində çalışmış, dövrün tanınmış alimi Mirzə Abdulladan xüsusi dərslər almışdır. Ölümündən sonra alimin vəsiyyətinə uyğun olaraq şəxsi kitabxanası Məhəmmədəliyə verilmişdir.

Məhəmmədəli Tərbiyət şəhərin tanınan ziyalıları Seyid Həsənxan Ədalət və Seyid Məhəmməd Şəbüstəri ilə bir araya gələrək "Tərbiyət" adlı yeni tipli mədrəsə və kitabxana açırlar. Bir müddət keçəndən sonra kitabxananın Tehranda da şöbəsi yaradılır. O daha sonra Təbrizdə avropa tipli ilk əczaxana və "Gəncineyi-fünun" ("Bilik xəzinəsi") adlı jurnal təsis edir. Ayda iki dəfə nəşr olunan jurnal az vaxtda Təbrizdə tanınır. Tərbiyətin ilk elmi məqalələri də bu jurnalda nəşr olunur. Lakin bu yenilik şəhərin mühafizəkar təbəqəsini qane etmir. Çox keçmir, qaragüruhçular və islahatçılar arasında toqquşma baş verir. Qaragüruhçular mədrəsələri, nəşriyyatları, qəzet-jurnal redaksiyalarını dağıdır, dəyişiklik tərəfdarlarını təhqir və təqib etməkdən çəkinmirlər. Tərbiyət kitabxanasının Tehranda şöbəsinin açılması, kitabxanalara Asiya, Afrika və Avropa ölkələrindən türk, ərəb, fars, fransız və ingilis dillərində kitab, qəzet və jurnal gətirilməsi mühafizəkarları daha da qəzəbləndirir. Təqiblərdən yaxa qurtarmaq, təzyiqlərdən uzaqlaşmaq üçün Məhəmmədəli Qafqaza səyahət edir. Sonradan isə İstanbula gedir. Burada o, kitabxanalarda elmi axtarışlar aparır.

İstanbuldan sonra Dəməşq, Beyrut, İsgəndəriyyə və Qahirə şəhərlərinə səfər edir. Bu şəhərlərin böyük kitabxana və elmi müəssisələri ilə əlaqə qurur, görkəmli ziyalılarla tanış olur. O, bu müddətdə ilk qələm təcrübəsi olan "Hünər öyrədən", "Qədim mədəniyyətlər", "Ana yurdum" və "Təqvimi-Tərbiyət" adlı əsərlərini yazır. Qahirədən İstanbula, oradan da Qafqaz yoluyla Təbrizə dönən Məhəmmədəli Tərbiyət ailə həyatı qurur.

Sonradan Avstriya, Fransa və İngiltərəyə səfər edir. Avropanı gəzib-dolandıqdan, oradakı vəziyyəti öyrəndikdən, həmyerliləri ilə görüşüb İranın gələcəyini müzakirə etdikdən sonra İstanbula gəlir. Burada yazıçı Mirzə Əliəkbər Dehxuda ilə birlikdə iranlıların təşkil etdikləri "Səadət" əncümənində yaxından iştirak edir. 1903–1911-ci illərdə publisistika ilə ardıcıl məşğul olan Məhəmmədəli Tərbiyət 1908-ci ildə Təbrizdə nəşr olunan "İttihad" qəzetinin redaktoru olur.

Tehran azad edildikdə Məhəməddəli Tərbiyət yenidən Təbrizə gələrək buradan təkrar Milli Məclisə nümayəndə seçilir. Lakin məclisin fəaliyyəti yenidən dayandırılır. M.Tərbiyət də təkrar xarici ölkələrə getməli olur. Onun bu səfəri uzun sürür. Öncə Qafqaza gələrək buradakı çoxsaylı həmyerliləri və ziyalılarla görüşdükdən sonra İstanbula gedir. Birinci Dünya Müharibəsinin sonunadək İstanbulda siyasi mühacir kimi yaşayan Məhəmmədəli Tərbiyət Misirə və avropa ölkələrinə səfər edir. İstanbulda da "Tərbiyət" kitabxanası açan və onu işlədən Məhəmmədəli bu illərdə ciddi elmi axtarışlarla məşğul olur. Görkəmli Azərbaycan miniatürçüsü və karikaturaçısı Mirzə Hüseyin Tahirzadə Behzad Təbrizinin bir sıra əsərlərini də "Tərbiyət" kitabxanası çap etdirmişdir.

Məhəməddəli Tərbiyət İstanbulda olarkən İranda çap olunan qəzet və jurnallar haqqında elmi araşdırma aparır. Bu araşdırma ona böyük uğur qazandırır. Belə ki, ingilis alimi Edvard Brayn 1913-cü ildə çap etdirdiyi "İran mətbuatı və poeziyası" kitabında Məhəmmədəli Tərbiyətin əsərini ingilis dilinə tərcümə edərək öz kitabında verir. Çex şərqşünası, akademik Yan Ripka da "Tacik və fars ədəbiyyatı tarixi" kitabında M.Tərbiyətin əsərindən geniş istifadə edir.

1934-cü ildə SSRİ-də Firdovsinin 1000 illik yubileyi qeyd ediləndə Məhəmmədəli Tərbiyət də İran nümayəndə heyətinin tərkibində Bakıya gəlir. Bu onun Bakıya son səfəri olur.

Məhəmmədəli Tərbəyətin çoxlu elmi-publisistik əsəri olsa da, ona ən çox şöhrət gətirən 1935-ci ildə tamamladığı "Danişməndanı Azərbaycan" əsəri olur. Çünki bu əsərdə qədim dövrdən XX yüzilliyin 30-cu illərinədək yazıb yaratmış azərbaycanlı şair, yazıçı, nəqqaş, rəssam, xəttat, musiqici, jurnalist, alim haqqında bilgi toplanmışdır. Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyəti haqqında olduqca dəyərli qaynaq olan "Danişməndanı Azərbaycan" ("Görkəmli elm və sənət adamları") kitabı ədibin ana dilinə çevrilərək 1987-ci ildə Bakıda da nəşr edilmişdir.

İctimai-siyasi işlərə də maraq göstərən M.Tərbiyət ikinci çağrış İran Milli Məclisinə Təbrizdən nümayəndə seçilir. Çox keçmir xarici güclərin və daxilil irticanın təhrikilə milli məclis dağıdılır. O, təqiblərdən yaxa qurtarmaq və dünyagörüşünü genişləndirmək üçün Təbrizdən Bakıya gəlir. Bir müddət təbrizlilərin "İttihat" məktəbində müdir işləyir.

Tehran azad edildikdə Məhəməddəli Tərbiyət yenidən Təbrizə gələrək buradan təkrar Milli Məclisə nümayəndə seçilir. Lakin məclisin fəaliyyəti yenidən dayandırılır. M.Tərbiyət də təkrar xarici ölkələrə getməli olur.

1921-ci ildə Təbrizə dönən Məhəmmədəli Tərbiyəti Təbriz vilayətinin maarif idarəsinə rəis təyin edirlər. O, yaranmış vəziyyətdən istifadə edərək "Gəncineyi- maarif" adlı jurnal nəşr etməyə başlayır. Həmin jurnalda da "Xəqani Şirvani", "Saib Təbrizi" və bəzi elmi məqalələrini çap etdirir. Az müddətdə Azərbaycanın bir çox kənd və qəsəbəsində ibtidai və orta məktəbin açılmasına nail olan M.Tərbiyət ilk dəfə qızlar üçün də ibtidai və orta məktəb açdıra bilir. Tarixi abidələrin bərpası və qorunması üçün də əlindən gələni əsirgəməyən M.Tərbiyət Təbriz şəhərində ümumi dövlət kitabxanasının və qiraətxanasının açılmasına da nail olur. 1923-cü ildən isə kitabxanadakı kitabların katoloqunu hazırladaraq hissə-hissə çap etdirir.

1925-ci ildə maarif müdiri vəzifəsindən uzaqlaşdırılan M.Tərbiyəti 1927-ci ildə Təbriz bələdiyyə idarəsinə seçirlər. Şəhərin abadlaşdırılması, yeni xiyabanların salınması üçün böyük əmək sərf edən M.Tərbiyət Təbrizin ilk Avropa tipli parkı olan "Gülüstan" parkının salınmasına da nail olur. 1927–1929-cu illərdə Təbriz bələdiyyəsinə rəhbərlik edən Məhəmmədəli Təbriyət sonra doğulduğu şəhərdən İran Milli Məclisinə deputat seçildiyinə görə Tehrana köçür. Orada ictimai və siyasi fəaliyyətlə yanaşı, elmi fəaliyyətini də davam etdirir.

Mirzə Məhəmmədəli Sadıq oğlu Tərbiyət 1940-cı il yanvarın 17-də Tehran şəhərində dünyasını dəyişib.

• Tərbiyət M. . Tərcümə edənlər: İ. Şəms, Q. Kəndli; Şeirlərin sətri və bədii tərcüməsi: İ. Şəms. Bakı: Azərnəşr, 1987, 464 s.

• Tərbiyət kitabxanası