Cığatay və ya çağatay dili, həmçinin Sovet mənbələrində əski özbək dili (özb. Эски ўзбек тили; Eski oʻzbek tili, rus. староузбекский) adı altında, Çin mənbələrində isə qədim uyğur dili kimi qeyd olunur — XX əsrdə ölmüş halına gələn, Mərkəzi Asiyada işlənilən ədəbi dil. O, müasir türk dillərinin qarluq qruppunu təşkil edən özbək və uyğur dillərin sələfidir. Cığatay ədəbiyyatının ən tanınmış nümayəndəsi Əlişir Nəvaidir.
| Cığatay dili | |
|---|---|
| Orijinal adı |
چغتای جغتای |
| Rəsmi status |
Cığatay xanlığı Moğolustan Teymurilər dövləti Böyük Moğol İmperiyası |
| Danışanların ümumi sayı |
|
| ölü dil | |
| Ölü dil | təxminən 1921 |
| Təsnifatı | |
| Kateqoriya | Avrasiya dilləri |
| Yazı | Nəstəliq xətti |
| Dil kodları | |
| QOST 7.75–97 | чаг 781 |
| ISO 639-1 | — |
| ISO 639-2 | |
| ISO 639-3 | |
| IETF | chg |
| Glottolog | chag1247 |
Adı
Cığatay sözü Çingiz xanın oğlu Cığatay xana qalmış Cığatay xanlığından gəlir.
Çağatay sözü həmçinin qırımçaqlar tərəfindən XIX əsrin sonuna qədər öz dilləri üçün istifadə olunurdu, günümüzdə isə, Əfqanıstanda danışılan türkmən dilinin teke dialekti üçün işlənilir.
1924-cü ildə Özbəkistan Sovet Sosialist Respublikasının yaradılmasının hazırlaması üçün, Cığatay dilinin adını rəsmi olaraq "əski özbək dili" adına dəyişiblər. Çində isə onu bəzən qədim uyğur dili adlanırlar. Tarixən, həmçinin türki və sart sözləri də işlənilirdi.
Tarixi
Ekmann (1959) Çağatay dilini üç dövrə bölürdü: klassik-qabaq, klassik və post-klassik. Köpürlü (1981) isə beş dövrə: başlanğıc dövrü, birinci klassik dövr, ikinci klassik dövr, üçüncü klassik dövr və məhsulsuz tənəzzül dövrü.
Ədəbiyyat
Çağatay dilində yazan ən tanınmış şair Əlişir Nəvaidir. Onun 1499 qurtardığı mühakimət ül-lüğəteyn əsəri türki (cığatay) dilinin fars dili ilə müqayisə edib, türki dilinin üstünlüyünü göstərir. Cığatay dilində yazılan başqa bir tanınmış nəsr əsəri, türk ədəbiyyatında ən erkən tanınmış memuarı olan Zəhirəddin Məhəmməd Baburun (1483-1530) Baburnamə əsəridir.
XVII əsrdə cığatay dilində yazılan görkəmli əsərlər Əbülqazi Bahadır xanın Şəcərəyi tərakimə (1659) və Şəcərəyi türk (1663) əsərləri idi. XVIII əsrin ikinci yarısında isə türkmən şairi Məhtimqulu türkmən ədəbiyyatını türmən dilinin xüsusiyyətləri iştədərək cığatay dilində yazmağa başlayıb.
XIX əsrdə Xivədə Şirməhəmməd Munis və onun qohumu Məhəmmədrza Agahi kimi görkəmli cığatay dilli şairlər var idi.II Məhəmmədrəhim xan da cığatayca qəzəl yazırdı. Musa Səyraminin 1903-cü ildə qutardığı Tārīkh-i amniyya adlı əsəri və onun 1908-ci ildə Tārīkh-i ḥamīdi adı altında buraxılmış yeni versiyası 1862–1877 illərin arası baş verən Dunqan üsyanı haqqında ən yaxşı mənbələrdən biri olaraq sayılır.
İstinadlar
- . 2022-01-21 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-06-03. (); (); ()
- . 2021-09-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-06-03. (); (); ()
- ↑ Pengyuan Liu; Qi Su. . Springer. 12 December 2013. 448–. ISBN 978-3-642-45185-0. 17 May 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 3 June 2020. (); (); (); ()
- ↑ L.A. Grenoble. . Springer Science & Business Media. 11 April 2006. 149–. ISBN 978-0-306-48083-6.
- Robert McHenry, redaktorNavā'ī, (Mir) 'Alī Shīr // Encyclopædia Britannica. 8 (15th). : Encyclopædia Britannica, Inc. 1993. səh. 563.
- Vladimir Babak; Demian Vaisman; Aryeh Wasserman. . Routledge. 23 November 2004. 343–. ISBN 978-1-135-77681-7. 17 May 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 7 June 2020. (); (); (); ()
- . 2013-01-21 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-06-08. (); (); ()
- Schiffman, Harold. . Brill Academic. 2011. 178–179. ISBN 978-9004201453. 2022-05-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-06-09. (); (); (); ()
- Scott Newton. . Routledge. 20 November 2014. 232–. ISBN 978-1-317-92978-9. 5 July 2023 tarixində . İstifadə tarixi: 9 June 2020. (); (); (); ()
-
Andrew Dalby. . Columbia University Press. 1998. –. ISBN 978-0-231-11568-1.
Chagatai Old Uzbek official.
- ↑ Paul Bergne. . I.B.Tauris. 29 June 2007. 24, 137. ISBN 978-0-85771-091-8. 17 May 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 9 June 2020. (); (); (); ()
- (PDF). 2019-02-25 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2020-06-12. (); (); ()
- 10 mart 2016 tarixindən Wayback Machine saytında 2016-03-10 at the Wayback Machine (in Turkish, with English abstract)
- 2021-09-17 at the Wayback Machine. modern.az, 26.12.2015 (az.)
- Clark, Larry, Michael Thurman, and David Tyson. "Turkmenistan." Kazakhstan, Kyrgyzstan, Tajikistan, Turkmenistan, and Uzbekistan: Country Studies. p. 318. Comp. Glenn E. Curtis. Washington, D.C.: Division, 1997
- 2022-07-13 at the Wayback Machine; Qahhar, Tahir, and William Dirks. “Uzbek Literature.” World Literature Today, vol. 70, no. 3, 1996, pp. 611–618. JSTOR, www.jstor.org/stable/40042097.
- 2017-04-22 at the Wayback Machine (Mulla Musa Sayrami's Tarikh-i amniyya: Preface)], in: "Материалы по истории казахских ханств XV–XVIII веков (Извлечения из персидских и тюркских сочинений)" (Materials for the history of the Kazakh Khanates of the 15–18th cc. (Extracts from Persian and Turkic literary works)), , Nauka Publishers, 1969. (rus.)
- . . Stanford University Press. 2004. səh. xvi. ISBN 0-8047-4884-5. 2014-01-01 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-06-28. (); (); (); ()