Kumul xanlığı — (uyğ. قۇمۇل خانلىقى) Hamian çökəkliyində yerləşən feodal türk dövləti (Monqolustanın Xoşun ərazisi daxil). Kumul xanları Çağatay ulusu xanlarının birbaşa nəslindən idilər. 1696-cı ildə Sin dövlətinin asıllığını qəbul etmişdilər. 1930-cu ildə Çin Respublikasının Sintszyan vilayətinin qubernatoru Tsin Şujen tərəfindən ləğv edilmişdir. Müsir dövrdə xanlıq indiki Sincanın Hami vilayətinin ərazisini əhatə edirdi.
| Sin imperiyasından yarımasılı (1696-1912) Çin Respublikasından yarımasılı (1912-1930) | |||
| Kumul xanlığı | |||
|---|---|---|---|
| Kumul xanlığı | |||
|
|||
|
|||
|
|
|||
| i | Cığatay dili | ||
| Rəsmi dilləri | uyğur | ||
| Dövlət dini | İslam | ||
| Əhalisi | uyğurlar | ||
| İdarəetmə forması | monarxiya | ||
Tarixi
Yaranması
Min İmparatorluğu turfanlar və Min arasındakı qarşıdurmada böyük rol oynayan Kumul Xanlığı ilə (başqa adı Kara-Del) xərac vernə səviyyəsində münasibətlər qurmuşdu. Xanlıq Minə xərac verirdi. Səid Babanın xan olduğu vaxt Kumul Xanlığı 1646-cı ildə Sin sülaləsinin Min sülaləsinə qarşı üsyanı zamanı Min sülaləsi dəstəkləyən çinli müsəlmanlara kömək göstərirdi. Min tərəfdarlarının məğlubiyyətindən və Kumul şahzadəsi Turumtainin döyüşlərdə Sin qoşunu tərəfindən öldürüldüyündən sonra Kumul xanlığı Sin sülaləsinin hakimiyyətini qəbul etdi.
1647-ci ildən başlayaraq Kumul xanları Sin sülaləsinə tabe oldular və xərac verməyə başladılar. 1696-cı ildə Oryat-Mancur müharibəsi zamanı Min sülaləsinin vassalı kimi müharibəyə quşulduğundan Abdulla bəyə "Yasak Tarxan" titulu verildi.
Xanlıq Min sülaləsi uğrunda Cunqarlarla vuruşurdu. Sincan 1884-cü ildə Dunqan üsyanından sonra bir əyalətə çevrildikdə də Kumul vassal xanlıq olmağa davam edirdi..
İdarə olunması
Xanlar həmçinin Sin imperatorundan Qinvanq ("birinci dərəcəli şahzadə") titulunu da almışdılar. Xanlar Sin sarayından edam qərarları istisna olmaqla, geniş səlahiyyətlər əldə etmişdilər. Edam qərarını yalnız Kumulda oturan çinli məmuru verə bilərdi. Xanlar rəsmi olaraq Çin imperatorunun vassalı idi və hər altı ildən bir imperatora şəxsən qulluq etmək üçün Pekinə getməli idilər.
Xanlıq Kumul knyazlığı olaraq da bilinirdi. Çinlilər isə onu Hami adlandırırdılar. Xanlar İmperator sarayı və Çin məmurları ilə dostluq münasibəti saxlayırdılar.
Məhəmməd Xan və onun xələfi olan Şah Maqsud təbələri üzərinə ağır vergilər qoyur və məcburi əməyə cəlb edirdilər. Bu da 1907-ci və 1912-ci illərdə onların hakimiyyətinə qarşı iki üsyana gətirib çıxarmışdı.
Xana dövlətin idarə edilməsində vəzir kömək edirdi. Son xan Şah Maqsud Hami knyazı Yulbars Xanı baş vəzir təyin etmişdi..
Xanlığın ləğvi
Xan Urumçidə olan Sincan hökumətinə xərac verirdi.. Sincanda oturan Sin valisi Yanq Zenqxin ruhən monarxist idi və xanlığın işlərinə qarışmırdı. Buna görə də Xan Şah Maqsudla mehriban münasibətlər saxlayırdı. Uyğurları üsyan etməkdən çəkindirən xanlığın mövcudluğu idi. Belə ki, xanlıq hökuməti özlüyündə onlarla eyni milliyyətə və dinə malik idi. Xanlığın ləğvi isə qanlı üsyana gətirib çıxardı.. 1930-cu ildə Xan Şah Maqsudun ölümündən sonra Jin Şuren xanlığı Hami, İe və Yivu inzibati bölgəsi olmaqla, üç əyalətə böldü. Ləğv edilmiş xanlığın ərazisində yeni vergilər tətbiq edildi və çinli idarəedicilər təyin edildi. Vergi toplayanlar, nəzarətin olmamasından istifadə edərək, rəsmi vergilərlə yanaşı, kəndliləri tamamilə müflis etməyə çatdıran qeyri-qanuni pul tələb etməyə başladılar. Yanq Zenqxinq dövründə buraya gətirilən qoşunlar, təchizatın zəif təmin edilməsi səbəbindən yerli əhalini qarət edərək özlərini təmin etməyə başladılar. Qansu qaçqınlarına yerli uyğur kəndlilərinin hesabına torpaq ayrıldı. Həm xanlığın ləğvi həm də bütün bunlar Kumul üsyanına səbəb oldu və bu müddət ərzində Yulbars Xan Nasiri varis kimi taxta qaytarmağa çalışdı.. Üsyançılar əvvəl müvəfəqiyyət qazanıb Bəşirin oğlu Nasiri xan elan etsələrdə, məğlub oldular. Sonuncu xan Nasir isə həbs edilərək zindana atıldı. O, 1949-cu ildə həbsxanada öldü.
Kumul xanları
Kumul Xanlığını xan idarə edirdi. Onlar hakimiyyətə irsən yiyələnirdilər. Kumula rəhbərlik edən xanların siyahısı aşağıdakı kimidir:
| Xanlar | Adı | hakimiyyət illəri | haqqında məlumat |
|---|---|---|---|
| 1-ci xan | Abdulla Bəy 額貝都拉 é-bèi-dōu-lā | 1697－1709 | Xanlıqda hakimiyyətinin 36-cı ilində o, Birinci dərəcəli "Yasak Tarxan" titulunu aldı. Xanlıqda hakimiyyətinin 48-ci ilində ölmüşdür. |
| 2-ci xan | 郭帕 guō-pà, Qapur Bəy | 1709－1711 | Abdulla Bəyin böyük oğlu. Xanlıqda hakimiyyətinin 48-ci ilində Birinci dərəcəli "Yasak Tarxan" titulu unvanına layiq görüldü. Xan hakimiyyətinin əllinci ilində vəfat etmişdir. |
| 3-cü xan | Emin 額敏 É-mǐn | 1711－1740 | Qapur bəyin böyük oğlu. Xanlıqda hakimiyyətinin 50-ci ilində Birinci dərəcəli "Yasak Tarxan" titulu unvanına layiq görüldü. Yonqzenqin hakimiyyətinin beşinci ilində Zenqquo Qonq (鎮國公) (Dövləti qoruyan hersoq) vəzifəsinə yüksəldi; Yonqzenqin hakimiyyətinin 7-ci ilində Quşan Beizi (固山 貝 子) (Bayraq Şahzadəsi) vəzifəsinə yüksəldi. Qianlunun hakimiyyətinin 5-ci ilində isə vəfat etmişdir. |
| 4-cü xan | Yusif 玉素甫 Yù-sù-fǔ və yaxud Yusif 玉素卜yù sù bǔ | 1740－1767 | Eminin böyük oğlu. Qianlunun hakimiyyətinin beşinci ilində Jasaq Zenqo Qonq rütbəsini miras aldı. Qianlunun hakimiyyətinin 10-cu ilində Quşan Beiziyə yüksəldi. Qianlunun hökmranlığının 23-cü ilində Beile Pinji (貝勒 品級) titulu aldı. Qianlunun hökmranlığının 24-cü ilində ona Duoluo Beile (多羅貝勒), Junvanq Pinji (郡王 品級) titulu verildi. 31-ci ilinin 12-ci ayında (1767-ci il yanvar) ölmüşdür. |
| 5-ci xan | İsaq 伊薩克 yī-sà-kè | 1767－1780 | Yusifin ikinci oğlu. Qianlunun hökmranlığının 32-ci ilində Junvanq Pinji Jasaq Duoluo Beil titulunu miras aldı. Hakimiyyətinin 45-ci ilində vəfat etmişdir. |
| 6-cı xan | 額爾德錫爾 é-Ěr-dé-xī-ěr | 1780－1813 | İsaqın böyük oğlu. Qianlunun hakimiyyətinin 45-ci ilində Junvanq Pinji Jasaq Duoluo Beil titulunu miras aldı. 48-ci ildə imperator əmri ilə ona daimi varislik verildi (bütün nəsilləri avtomatik olaraq titulunu miras alacaqdı). İmperator Jiaqinqin hakimiyyətinin 18-ci ilində öldü. |
| 7-ci xan | Bəşirr 博錫爾 bó-xī-ěr | 1813－1867 | é-Ěr-dé-xī-ěrin oğlu. Jiaqinqin 18-ci ilində hakimiyyəti miras aldı (atasının titulları ilə). Daoquanqın hökmranlığının 12-ci ilində Duoluo Junvanqa yüksəldi 多 羅 郡王. Xianfenqin hakimiyyətinin üçüncü ilində ona Qinvang 親王 rütbəsi verildi. Tonqzinin hakimiyyətinin beşinci ilində Dunqan üsyanı başladı, lakin o (Tsinə) sadiq qaldı. Tonqzinin hakimiyyətinin altıncı ilində, ölümündən sonra Hezhuo Qinvanq 和碩親王 tituluna layiq görüldü. |
| 8-ci xan | Məhəmməd 賣哈莫特 mài-hǎ-mò-tè | 1867－1882 | Bó-xī-ěrin oğlu. Tonqzinin hakimiyyətinin altıncı ilində Jasaq Hesuo Qinvanq titulunu miras aldı. Quanqxunun hakimiyyətinin yeddinci ilində öldü və titulunu alacaq varisi qalmamışdı. |
| 9-cu xan | Şah Maqsud 沙木胡索特 shā-mù-hú-suǒ-tè | 1882－1930 | Məhəmmədin qardaşı oğlu. Quanqxunun hakimiyyətinin səkkizinci ilində hakimiyyəti miras aldı. Çin Respublikasının dördüncü ilində Qinvanq olaraq maaşı ikiqat artırıldı. Çin Respublikasının 19-cu ilində altıncı ayın altıncı günü, xəstəlikdən vəfat etdi. |
| 10-cu xan | Nasir 聶滋爾 niè-zī-ěr | 1930－1934 | Şah Maqsudun ikinci oğlu. Çin Respublikasının 19-cu ilində, 9-cu ayın 13-də titullarını miras aldı. Çin Respublikasının 23-cü ilində öldü. In the 23rd year of the Republic he died. |
| 11-ci xan | Bəşir 伯錫爾 bó-xī-ěr | 1934－1949 | Nasirin böyük oğlu. Respublikanın 23-cü ilinin dördüncü ayında hakimiyyəti miras aldı. Lakin Kulum üsyanı da iştirak etdiyi zaman tutuldu və həbsxanaya göndərildi. 1951-ci ildə həbsxanada olarkən ölmüşdür. |
İstinadlar
- 达远, 黄. "试论清代哈密回旗". 新疆大学中亚文化研究所.
- Library of Congress. Orientalia Division. Arthur William Hummel (redaktor ). (reprint). Chʻeng Wen Publishing. 1943. səh. 263. 2023-07-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-05-08.
- Arthur William Hummel. Arthur William Hummel (redaktor ). . Che̓ng Wen Publishing House. 1972. səh. 263. 2023-07-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-05-08.
- Arthur William Hummel. Arthur William Hummel (redaktor ). . SMC publ. 1991. səh. 263. ISBN 957-638-066-9. 2023-07-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-05-08.
- James A. Millward. . Columbia University Press. 2007. səh. 190. ISBN 978-0-231-13924-3. 2023-07-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-06-28.
- Alexander Douglas Mitchell Carruthers; Jack Humphrey Miller. . Lippincott. 1914. səh. 487. 2023-07-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-06-28.
- Carruthers Douglas. . BiblioBazaar, LLC. 2009. səh. 487. ISBN 978-1-110-31384-6. 2023-07-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-06-28.
- Alexander Douglas Mitchell Carruthers; Jack Humphrey Miller. . Lippincott. 1914. səh. 489. 2023-07-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-06-28.
- Alexander Mildred Cable; Francesca French. . Hodder and Stoughton. 1944. səh. 134. 2023-07-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-06-28.
- Reginald Charles Francis Schomberg. . M. Hopkinson ltd. 1933. səh. 78. 2023-07-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-06-28.
- Royal Central Asian Society, Central Asian Society, London. . Royal Central Asian Society. 1934. səh. 82. 2023-07-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-06-28.
- S. Frederick Starr. . M.E. Sharpe. 2004. səh. 74. ISBN 0-7656-1318-2. 2023-07-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-06-28.
- Kate James. . Pluto Press Australia. 2006. səh. 178. ISBN 1-86403-329-0. 2023-07-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-06-28.
- Andrew D. W. Forbes. . Cambridge, England: CUP Archive. 1986. səh. 247. ISBN 0-521-25514-7. 2017-01-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-06-28.
- Andrew D. W. Forbes. . Cambridge, England: CUP Archive. 1986. səh. 44. ISBN 0-521-25514-7. 2023-07-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-06-28.
- Усов В. Н. Советская разведка в Китае: 30-е годы XX века. — М., Тов-во науч. изд. КМК, 2007. — ISBN 978-5-87317-367-9 — c. 357
- James A. Millward. . Columbia University Press. 2007. səh. 191. ISBN 978-0-231-13924-3. 2023-07-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-06-28.
- 《清史稿》卷二百十一 表五十一／藩部世表三