Əsas məqalələr: Səfəvilər imperiyası , Təbriz miniatür məktəbi, və I Təhmasib

XVI əsrdə Yaxın Şərqin ən mühüm siyasi və mədəni mərkəzlərindən biri olan Təbrizdə Səfəvilər dövlətinin yaradılmasından sonra, uzun sürən daxili müharibələr nəticəsində dağıdılmış mədrəsə və kitabxanaların bərpa edilməsinə başlanıldı. Həmin dövrdə əsası qoyulmuş saray kitabxanası, mühüm bədii əsərlərin rəngarəng illüstrasiyalarla bəzədilmiş dəyərli əlyazma kitablarının toplanması və hazırlanması ilə məşğul olurdu. Kitabxana daxilində kitab incəsənəti ustalarının toplandığı bədii emalatxana da təşkil olunmuşdu. Beləcə XVI əsrin I yarısında böyük bir rəssamlar pleyadası Təbrizdə miniatür məktəbinin inkişaf etdirilməsinə təkan verdi. Bu dövrdə Təbrizdə fəaliyyət göstərmiş yerli rəssamlar arasında Sultan Məhəmməd Təbrizi, onun oğlu Mirzə Əli Təbrizi, Sultaniyyədən olan , onun oğlu Mir Seyid Əli və başqalarını göstərmək mümkündür. Bunlardan başqa, o zaman İranın başqa şəhərlərində doğulmuş, lakin Təbrizdə yaşamış və yaradıcılığa başlamış Ağa Mirək İsfahani, Heydər Əli, onun oğlu Türbəti, xacə Abud Əziz Kaşani, Şeyxzadə Xorasani, Şah Məhəmməd İsfahani, Şah Mahmud Nişapuri və başqa kitab sənəti ustaları da paytaxta incəsənətin inkişafına təkan vermişlər.

XVI əsrin 20-30-cu illərində, bütün Yaxın Şərqdə məşhur olan, ən məşhur təmsilçisi Kəmaləddin Behzad da Təbrizdə yaşamış və fəaliyyət göstərmişdir. Fəaliyyətə Herat şəhərində başlamış və Teymuri hökmdarı Sultan Hüseyn Bayqaranın hakimiyyəti dövründə məşhurluq qazanmış bu sənətkar, XVI əsrin əvvəllərində fəliyyətini Şeybani xanın sarayında, daha sonra isə Təbrizdə Şah İsmayıl Xətainin yanında davam etdirmişdir. Təbrizdə, o, əsasən miniatür portretləri çəkmiş və yerli rəssamlara dərs keçmişdir. Böyük miniatürist, öz dövrünün ən qabaqcıl incəsənət xadimlərindən biri olan Behzad, 1522-ci ildə I İsmayılın xüsusi fərmanı ilə ölkənin baş kitabxanaçısı və incəsənət nəzarətçisi təyin edilmişdi.

XVI əsrdə Yaxın Şərq təsviri sənətində yeni istiqamət forması yaratmış Təbriz miniatür məktəbi, qonşu xalq və ölkələrin mədəniyyətinə də təsir etmişdir. Təbriz məktəbinin yetirmələri olan Vəlican Təbrizi, Şahqulu Təbrizi, Kamal Təbrizi, həmçinin I İsmayılın Çaldıran döyüşündə məğlub olmasından sonra güclə İstanbula aparılmış Şah Qasım Təbrizi və Zahirə Kəbir Qazizadə Osmanlı təbəəliyində fəaliyyət göstərmiş və I Sultan Səlimin himayəsi altında olmuşlar. Təbrizdə fəaliyyətə başlamış Mir Seyid Əli yaradıcılığını Hindistanda Sultan Hümayunun sarayında davam etdirmiş, və hökmdar tərəfindən “nadir-ül-mülk” adlandırılmışdır. XVI əsrin böyük xəttatı mövlanə Məhəmməd Hüseyn Təbrizi, onun tələbəsi, şair, xəttat və rəssam olmuş Əli Rza Təbrizi və xəttat Məhəmməd Rza Təbrizi yaradıcılıqlarının son dövründə İsfahanda yaşayaraq fəaliyyət göstərmişlər.

Yaxın Şərqdə əlyazma kitab incəsənətinə feodal cəmiyyətinin ən üst təbəqələrində yer tutan imkanlı şəxslər – hökmdarlar, şahzadələr və yüksək vəzifəli saray qulluqçuları diqqət yetirirdilər. Onlar, uzun müddət ərzində məşhur xəttatlar, rəssamlar və digər kitab sənəti ustaları tərəfindən hazırlanan bahalı əlyazmaların əsas sifarişçiləri idilər.

Yaxın Şərq ölkələri, o cümlədən, Azərbaycan ərazisində müxtəlif incəsənət sahələrini təmsil edən sənətkarların birgə fəaliyyəti nəticəsində ərzəyə gələn əlyazma kitablar incəsənətinin formalaşması sırf ali təbəqənin maraqlarına xidmət edirdi. Çünki, yalnız bu təbəqə incəsənət xadimlərini əsərin ərsəyə gətirilməsi üçün lazım olan duru və səhifə qızıl, gümüş, , əl istehsalı olan yüksək keyfiyyətli kağız kimi bahalı məhsullarla təmin edə bilirdi.

Sintetik incəsənət məhsulu olan bədii əlyazmaların hazırlanmasında müxtəlif bədii sənət təmsilçiləri – xəttatlar, rəssam-miniatürçülər, ornamentalistlər, bədii üzləmə ustaları – birlikdə fəaliyyət göstərirdilər. Bədii əlyazmaların hazırlanmasında mühüm rol oynayan bu mütəxəssislərdən başqa, kitab incəsənətinə zərgərlər, lakçılar, dəri deşənlər, ağ mərməri və rəngli kağız hazırlayan ustalar da töhfələrini verirdilər.

Müxtəlif sənət sahələrini təmsil edən və hər birinin müəyyən edilmiş vəzifəsi olan çoxsaylı ustaların ortaq işində, əlyazmasının ümumi stili və texniki kamilliyini təmin edin bir ardıcıllıq və qarşılıqlı əlaqə mövcud idi. Əlyazmasının hazırlanmasında əsas rolu xəttat oynayırdı. O, yalnız müəyyən mətni köçürməklə kifayətlənmir, həm də köçürdüyü əsəri redaktə edərək kamilləşdirir və dövrün tələblərinə uyğunlaşdırırdı. Mətni köçürən xəttat, əksər hallarda bilərəkdən bir neçə beyti buraxır, rəssam isə çəkdiyi miniatürlərdə həmin beytlərin yazılması üçün xüsusi yerlər ayrır və çərçivəyə alırdı ki, rəsmlərin tamamlanmasından sonra həmin beytlər də əlyazmaya əlavə edilsin. Beləliklə, əsərin ümumi məzmunu ilə tanış olmayan oxucu beylə, miniatürlərin yanında verilmiş kiçik beytləri oxumaqla, təsvir edilən hadisədən xəbər tuta bilirdi.

“Xəmsə”nin bu unikal əlyazmasını köçürmüş xəttat, “Zərrinqələm” ləqəbi ilə də tanınan mövlanə Nizaməddin Şah-Mahmud Nişapuri xəttatlığı dayısı olan nəstəliq xətti üzrə ustad mövlanə Abdullah Nişapuridən öyrənmişdir. Ömrünün böyük bir hissəsini I Şah İsmayıl və I Şah Təhmasibin saray xəttatı olaraq keçirmişdir. Müasirlərinin verdiyi məlumata görə, Şah Mahmud həm də şerlər yazmış və bu işdə dayısı xəttat Abdinin tələbəsi olmuş, lakin xəttatlıqda onu geridə qoymuşdur.

Şah Mahmudu şəxsən tanımış və 1550-ci illərin ikinci yarısından onun yanında xəttatlığı öyrənmiş Qazi Məhəmmədin sözlərinə görə, bu xəttat yazı sənətində özünə tay tanımırdı. O, həm böyük (cəli), həm də kiçik (hafi) xəttlə yazılmış çoxlu sayda qitənin müəllifidir. O, həm də I Təhmasib üçün çox kiçik xəttlə (qubrar) yazılmış “Xəmsə” əlyazmasının müəllifidir. Qazi Əhmədin məlumatına görə bu əlyazması ustad Behzadın rəsmləri ilə bəzədilmişdir.

Qazi Əhmədin verdiyi məlumata görə, Şah Mahmud cavan yaşlarından I Təhmasibin sarayında qulluğa başlamışdır. Bir müddət o ölkənin paytaxtı olan Təbrizdəki Nəsiriyyə mədrəsəsində yaşamışdır. O, yazır: “Saturn ləyaqətli hömdar yazı və rəsm işindən yorularaq, hökmdarlıq və dövlətin vacib işləri ilə məşğul olmağa başladıqda, mövlanə, məzuniyyət alıb müqəddəs Məşhəd şəhərinə gəldi...burada o, Cahar-ba mədrəsəsində məskunlaşdı; burada o ziyarətlə məşğul olmuş, eyni zamanda qitələr də yazmışdır...Beləcə təxminən iyirmi il həyat sürən ustad 972-ci ildə Məşhəddə vəfat etmiş və xəttat Sultan Əli Məşhədinin yanında dəfn edilmişdir.”

Bu sənətkarın nəstəliq xətti ilə yazdığı əlyazmalar hazırda London, Paris, İstanbul, Tehran, Daşkənd, Sankt-Peterburq və başqa şəhərlərdə saxlanılır. 942-ci ildə (1536) Şah Mahmud tərəfindən Təbrizdə Şah İsmayıl Xətainin Divanının Azərbaycan dilində nəfis əlyazma nüsxəsi köçürülmüşdür.. Nizami Gəncəvi “Xəmsə”sinin 1539-1543-cü illərə aid olan nüsxəsini Şah Mahmud dörd il ərzində tamamlamışdır. Bir çox xəttatlar kimi, poetik bacarığa da malik olan Nişapuri, köçürdüyü mətnə bəzi düzəliş və əlavələr də etmişdir. Əlyazmasının mətninin Nizami əsərlərinin Vəhid Dəstgerdi tərəfindən nəşr edilmiş tənqidi mətnləri ilə müqayisə edilməsi də bu fikri təsdiqləyir.

Əlyazmasında Nizami Gəncəvi “Xəmsə”sinə daxil olan beş poema tam şəkildə yer almış və miniatürlərlə bəzədilmişdir. Dəbdəbəli həll edilmiş bu əlyazmasının miniatürləri I Təhmasibin saray kitabxanasında çalışmış beş Təbriz rəssamının fırçasına aiddir: Sultan Məhəmməd, Ağa Mirək, Mirzə Əli, və Mir Seyid Əli. Dekorativ kompozisiyası, rəng koloriti, insan, heyvan və bitki təsvirlərinin ifadəliyi, həmçinin üstün kompozisiya quruluşu və personajların geyimlərinə görə bu rəssamların işləri bir-birindən seçilir. İncə yerli tonlarda çəkilərək orijinal formada yerləşdirilmiş, bitkilərlə örtülmüş böyük qayalı dağlar, möhtşəm forma və rənglərə malik çiçəklər, bəzən qızılı çalara malik səma, öz yaradıcılığında tamlıq və dəbdəbəyə can atan bu miniatürçülərin bədii idealını əks etdirir.

Zəngin ornamentlərlə bəzədilmiş, qızılı naxışlara malik titul və səhifələrinə malik bu əlyazma, hər iki tərəfdən nəstəliq xətti ilə yazılmış 396 səhifədən ibarətdir. Əlyazmasının cilalanmış kağızı çalarına malikdir. Bütün səhifələrin boş hissələri, biri digərindən bir qədər tünd yaşıla çalan duru qızılla heyvan və bitki siluetləri ilə bəzədilmişdir. A. Qazıyev qeyd edir ki, əlyazmasının bütün dekorativ-təsviri bəzəkləri Mirzə Əli Təbrizi tərəfindən həyata keçirilmişdir. N. Zamanov da, A. Qazıyevin fikri ilə razılaşaraq Mirzə Əlinin əlyazmasının dekorativ-təsviri bəzəklərini həyata keçirdiyini qeyd edir. Əlyazması ilkin cildindən 1737-ci ildə çıxarılmış və yeni cildə yerləşdirilmişdir.

Miniatürlərdə bəzi friz və portallarda yerləşdirilmiş yazılar, adətən süls və kufi xəttləri ilə yazılsa da, bu əlyazmasında belə yazılar da nəstəliq xətti ilə yazılmışdır. A. Qazıyev qeyd edir ki, “miniatürlər üzərindəki mətnlərə əsasən demək olar ki, əlyazmasının hazırlanması zamanı xəttat və rəssamların işi əla koorinasiya edilmişdi. Əlyazmasının Xəttatı olan Şah Mahmud Nişapuri mətni köçürərkən misralar və beytləri elə hesablamışdır ki, müəyyən beytlər məhz aid olduqları miniatürlərin yerlşdiyi səhifələr üzərinə düşmüşdür. Səliqə ilə miniatürlərin kompozisiyasına daxil edilmiş bu mətn parçaları onları əlyazmanın ümumi sturkturu ilə birləşdirərək vahid hala gətirmişdir." Səlist oxunan gözəl nəstəliq xətti ilə yazılmış beytlər miniatürlərin ümumi informativliyini tamamlayaraq, miniatürdə təsvir olunmuş hadisənin konflikt və dramatizmini anlamağa kömək edir. Əlyazmasında rəssamların imkanlarını məhdudlaşdıran əsas şərt, bütün miniatürlərdə kompozisiyaların vertikal şəkildə qurulması tələbidir. Bu tələb, əlyazmasını tərtib edənlərin oxucunun rahatlığını təmin etmək istəyindən doğsa da, bədii baxımdan bəzi miniatürlərin horizontal kompozisiyada təsviri daha səmərli olardı.

Əlyazmasında miniatürlərin hər birinə ayrıca səhifə ayrılması, onları faktiki olaraq, müstəqil sənət əsərlərinə çevirmişdir. Onlar əlyazmasında kənarda da öz həyatını yaşaya biləcək dəzgah əsərlərinə bənzəyir. Miniatürlərdən bəzilərində rəssamların adı qeyd edilmişdir. Lakin, onların hamısı bir xəttlə yazıldığından, ehtimal ki, əlyazmasına ləvvah tərəfindən əlavə edilmişdir.

Əlyazmasının əsas təsvir vasitələri Nizami poemalarına illüstrasiya kimi çəkilmiş böyük miniatürlərdir. Əlyazmasına daxil olan 17 miniatürdən 14-ü əlyazması ilə eyni yavxtda yaradılmış, 3 miniatür isə əlyazmasına sonradan əlavə edilmişdir. Həmin 3 miniatür Hacı Yusifin oğlu Məhəmməd Zaman tərəfindən tamamilə başqa üslubda çəkilmişdir. Həmin üç miniatürdə “Yeddi gözəl” poemasından olan “Çiynində öküz tutmuş Fitnənin pilləkənlə qalxması”, “Bəhram Gurun aylı gecədə şahzadə ilə bağda şam yeməyi yeməsi” və “Bəhram Gurun əjdahanı öldürməsi” səhnələri təsvir olunub. Bu miniatürlərdən ikisinin üslubunda Məhəmməd Zamanın yaradıcılığında üsullarından istifadə etməsi müşahidə edilir.

Əlyazmasını tədqiq etmiş A. Qazıyev əsəri bəzəyən orijinal miniatürlərdən bəhs edərkən qeyd edir ki, “Stil və icra ustalığına görə bir-birinə tay olan bu miniatürlərdə ayrılıqda bu və ya digər rəssama xas olan element və incəlikləri müəyyən etmək çətindir. Baxmayaraq ki, miniatürlərin hər biri ayrı-ayrı rəssamlar tərəfindən işlənmişdir, ilkin baxışda insana elə gəlir ki, sanki onların hamısının müəllifi bir rəssamdır.” Miniatürlərin eyni stildə olmasını tədqiqatçılar, rəssamların bir emalatxanada eyni rəssamın rəhbərliyi ilə işləməsi ilə izah edirlər. Ehtimal ki, bu rəssam Kəmaləddin Behzaddan əvvəl və sonra şah kitabxanasına rəhbərlik etmiş Sultan Məhəmməd Təbrizi olmuşdur.

Ölçü, incə rəng seçimi, dəqiq təsvir və ifadəli siluet detalları ilə diqqət çəkən dəbdəbəli miniatürlərin eyni stildə işlənmələrinə baxmayaraq, onlarda müəllif olan rəssamların individual yaradıcılığını əks etdirən kiçik detallar da vardır. Əlyazma üzərində işləmiş rəssam-illüstratorlara xas bu özünəməxsusluqları rəng sistemi, kompozisiyanın əsas motivlərinin təşkilində görmək mümkün olsa da, bu xüsusiyyətlər bütün miniatürlərdə dekorativ məqsədlə istifadə edilmişdir. Sifarişçinin zövqünə uyğun olan, açıq havada döyüş, təntənəli mərasim, Bəhram Gurun macəraları kimi mövzuları seçmiş rəssamlar mövzuya uyğun olaraq bayram əhval-ruhiyyəli, rəngarəng ifadə tərzi axtarmışlar. Lakin, miniatürlərin belə həyatsevər, dekorativ təşkili Nizami poemalarında əks edilmiş ifadə motivi, öyrədici təsir, faciəvi konflikt məqamlarını açmağa imkan verməmişdir.

Şah I Təhmasibin “Xəmsə” əlyazması yüksək ustalıq prinsipləri əsasında tərbiyə olunmuş və akademik maneraya malik Təbriz miniatür məktəbi ustaları pleyadasının əl işi olmaqla mühüm tarixi və bədii əhəmiyyətə malikdir. Bu əlyazması üzərində çalışmış rəssamların əsərləri kitab illüstrasiyasından daha çox, geniş məqsədləri olan rəsm əsərləridir. Öz dövrünün hakim ideologiyasının, cəmiyyətin zadəgan təbəqəsinin ideal və zövqlərinin təsvirçiləri olan rəssamlar, Nizami “Xəmsə”sindən məhz hökmdarları tərif edən səhnələri seçməyə çalışmışlar. Belə süjetlər həmin rəssamlara kompozisiyanın çoxsaylı personajlar, landşaft elementləri, rəssamların müasiri olduqları saray mühitinə aid əşyalar sayəsində mürəkkəb kompozisiya qurmağa imkan verirdi. Kompozisiyanın, əksər hallarda heç bir məna ifadə etməyən personajlarla zənginləşdirilməsi, əlyazmasının sifarişçisi olan I Təhmasibin dəbdəbəli sarayını təsvir etməyə hesablanmış metoddur.

Əlyazmasındakı on dörd orijinal miniatürdən altısının müəllifi olan Ağa Mirək Mirzə Qiyas çəkdiyi miniatürlərdə o qədər xırda detallara yer verir ki, bu, bəzən süjetin qarışmasına və kompozisiyanın tamlığının parçalanmasına səbəb olur. Onun bütün miniatürləri eyni şəkildə parlaq və dekorativ detallarla bəzədilmişdir. Bu rəssamın miniatürlərinin bütün sahəsini əhatə edən parlaq rəng gərginliyi dekorativlik və paradlıq tələblərinə cavab versə də, ümumi qəbul tələbinə cavab vermir; “Xosrov və Şirinin xidmətçilərin nağıllarını dinləmələri” miniatürü bu baxımdan istisna təşkil edir.

Ağa Mirəkin həmişə parlaq kompozisiyalarından fərqli olaraq, Sultan Məhəmmədin əlyazmasında yer almış dörd miniatürü kompozisiya və koloristika baxımından vəhdət təşkil edir. Bu miniatürlərdə rənglər ümumi kompozisiya ilə sintezdə istifadə edilmişdir. Sultan Məhəmmədin miniatürlərində bu elementlərin vahid halında və qarşılıqlı əlaqədə istifadəsi, onun əsərlərinin kompozisiya quruluşunun dəqiqliyini təmin etmişdir. Onun təsvir etdiyi şən və həyatsevər obrazlar, təsvir edilən hadisələrə uyğundur. Sevgi lirikası, Sultanın təmtəraqlı keçidi, hökmdarın ovdakı məharəti və peyğəmbərin coşğun uçuşu əlavə süjet və kompozisiya detallarından qaçmağa çalışan bu incə kolorist, kompozisiya və ifadəli siluet ustadının müraciət etdiyi mövzulardır. Rəssamın sevdiyi və bir çox miniatürlərinə əlavə etdiyi Çin tipli burulğanlı buludlar isə kompozisiyanı daha da canladırmağa və dinamikanı gücləndirməyə kömək edir.

Mirzə Əlinin bu əlyazmasında yer almış iki miniatürü üçün dekorativ-rəngarənglik efeekti naminə süjetə biganəlik xarakterikdir. Ümumi təəssüratın parçalanması, kompozisiyanın xırda detallarala zənginləşdirilməsi onun yaradıcılıq stilini Ağa Mirəkin bu əlyazmasındakı miniatürlərinin stilinə yaxınlaşdırır. Hər iki sənətkarın miniatürlərindəki stil yaxınlığının səbəbi, onların saray əhval-ruhiyyəsini əks etdirən, hökmdar və onun yaxın ətrafının da əks olunduğu oxşar mövzularda işləmələridir. Əlyazmasının bütün səhifələrinin dekorativ bəzəklərinin də müəllifi olan Mirzə Əli, müəllifi olduğu miniatürləri nəinki parlaq rəngli paltarlar geyinmiş süjetdən kənar personajlarla zənginləşdirmiş, hətta təntənəli dekorativlik naminə ornamental-dekorativ motivlərlə də yükləmişdir.

Əlyazmasında cəmi bir miniütürün müəllifi olan daha sakit səma təsvirlərinə üstünlük verərək burulğanlı fantastik buludlardan uzaq durmuşdur. Onun miniatürdə təsvir etdiyi adi təpələr üzərində bir ağac görünür, qalan ərazi isə nadir bitki kolları ilə örtülmüşdür. Əlyazmasının hazırlanmasında iştirak etmiş digər rəssamlardan fərqli olaraq, Müzəffər Əli təsvir etdiyi süjetə tamamilə sadiq qalaraq çoxsaylı əlavə personajlar, parlaq rənglər istifadəsindən uzaq durmuşdur. Lakin, əlyazmasındakı digər miniatürlərlə harmoniyanı pozmamaq üçün o da, öz əsərinə bir neçə süjetdən kənar pürsonaj və xırda detal əlavə etmişdir. İstedadlı janrist və animalist olan Mir Seyid Əli də bu əlyazmasında yer almış yeganə miniatürünü süjetə dəxli olmayan çoxsaylı səhnələr, detallar və əlavələrlə zənginləşdirmişdir. Miniatürü təsviri baxımdan gözəl təşkil etmiş sənətkar, dəbdəbə və təntənəli dekorativlik naminə müəllifin əsas ideyalarını qurban vermişdir.

Əlyazmasında yer almış bütün miniatürlərdə peyzaj müstəqil rol oynayır. O, rəssamları poemada baş vermiş hadisənin vəziyyətinin dəqiqləşdirilməsi üçün yox, daha çox təbiətin və ətraf mühitin inandırıcı təsviri, parlaq rəngli paltarlarda təsvir edilmiş personajlara uyğun, məzmun və rəngkarlıq baxımından zəngin dekorativ fon yaradılması üçün maraqlandırır. Bundan əlavə, fonun peyzaj motivləri, Nizami beytlərinin lirikası ilə daha çox uyğunluq təşkil edir. Buna görə də, əlyazmasında yer almış bütün miniatürlərdə hadisələr açıq səma altında təsvir edilmişdir. On dürd süjetin hər biri təbiət fonunda verilmişdir; burada bütün xarakterik detalarla təsvir edilmiş bağlar, göllər qayalı dağlar və dağlıq ətraf-mühit, təsvir edilən hadisələrə müəyyən poetik sevinc bəxş edir. Miniatürlərin hər birində bağlar çiçəkli meyvə ağacları, qovaq, sərv və çinar ağacları ilə göstərilmişdir. Onlar bir qayda olaraq hadisənin baş verdiyi yerdən keramik və taxta məhəccərlərlə ayrılmışdır.

Göllər və gölməçələr üzərində bitmiş çoxsaylı çiçəklərlə örtülmüşdür. Ağ və sarı rəng çalarlarında təsvir edilmiş həmin çiçəklər göllərin qırmızı və tünd-yaşıl rənglərin qarışımından alınmış rəngi ilə kontrast təşkil edir. Belə çiçəkli fona adətən dağ çayının gümüşü lenti xatırladan qolu da əlavə edilir. Belə çayların sahili isə nadir rənglərə malik daşlarla bəzədilir. Dağlıq və səhra mənzərələri çox vaxt sahilində kiçik kollar bitən və parlaq daşlarla əhatə olunmuş, ərazi boyunca qıvrılaraq axan çaylarla canlandırılır. Çiçəklər və kollar çaydan bir qədər aralı təsvir edilir; onlar sanki daşlar altında saxlanılan nəmliklə qidalanırlar. Bu çaylar üzərində quşların yaşadığı ağaclarla zəngin təpələr və dağları da özünəməxsus şəkildə əhatə edir.

Qayalı təpələr də həmçinin nadir bitki və kollar, həmçinin çiçəkləmiş və qol-budaqlı ağaclarla birgə təsvir edilir. Təpələrin mürəkkəb həndəsi formalar əmələ gətirən və parlaq rənglərdə verilmiş qayaları səmanın mavi və qızılı təsviri fonunda seçilir. Çoxplanlı aşırımlar formasında verilmiş dağlıq yerlər bir-birinin üstündə yerləşərək, zirvələrin gözəl siluetini formalaşdırır. Onların maili hissələrində dekorativ ləkələr formasında daşlar və kollar yerləşdirilmişdir. Belə fantastik landşaft aşağı hissədə sahilində rəngarəng daşlar və nadir bitki kolları olan çaylarla tamamlanır.

Miniatürün yuxarı hissəsi, aşağı hissədəki dəbdəbəli təsvirə uyğun olaraq “çi” tipli burulğanlı buludlarla tamamlanır. Sultan Məhəmməd Təbrizi tərəfindən çəkilmiş miniatürlərdə bu cür buludlar mavi və ya qızılı səmanı canlandırmaq üçün istifadə olunur. Bu cür peyzaj təsvirləri fonunda verilmiş kiçik insan və heyvan fiqurları isə təbiətin böyüklüyünü daha da qabarıq şəkildə əks etdirir.

Əlyazmasındakı miniatürlərdə müxtəlif canlılar olduqca ifadəli və düzgün təsvir edilmişdir. Müvafiq vəziyyət və xarakterik pozada verilmiş dördayaqlılar və quşların təsviri zamanı rəssamları statik və ləng hərəkət formalarından qaçmağa çalışmışlar.

İnsanlar isə bu miniatürlərdə şəxsiyyətsiz incə manerada təsvir olunmuşlar. Kiçik, lakin incə fiqurlar üz ifadəsi olmadan verilmişlər. Onların açıq gözləri harasa uzağa zillənmişdir. Personajların üzü profilə gah yaxın gah da uzaq olmaqla, həmişə üçdə dörd formada verilmişdir. Başın vəziyyəti horizontaldan vertikala doğru müxtəlif ox istiqamətlərində dəyişir. İnsan fiqurları yalnız bir neçə pozada göstərilsə də, ifadəli hərəkət bədən üzvləriin prespektiv kiçikməsi və ya ixtisarı olmadan verilir.

Ən kiçik detallarına qədər dəqiq təsvir edilmiş geyimlər əlyazmasının aid olduğu tarixi dövrə uyğun olaraq seçilmişlər; onlar hamısı əlyazmasının aid olduğu Səfəvilər dövrünün kostymlarını əks etdirirlər. Buna görə də miniatürlərdəki kostyumlara uyğun olaraq, XVI əsr Səfəvilər dövlətinin müxtəlif saray xidmətçilərini və adi adamları fərqləndirmək mümkündür.

Bir qayda olaraq zadəgan kişi kostyumları iki uzun mantiyadan (üstdəki cübbə, altdakı isə qəbbə) ibarətdir. Altdakı qısa qollu mantiya bir qayda olaraq yan tikişinə malik idi və beldən altı ləçəkli rozet şəkilli başlığı olan dəri kəmərlə yığılırdı. Geniş xalatı xatırladan üst geyimi isə uzun, sallanan qollara malikdir; bu geyim qabaqdan bağlanmır, bəzən sinədə və çiyinlərdə tikmə bəzəklər görünür. Yüksək rütbəli dövlət xadimləri və saray qulluqçuları bu cür geyimdə, uzun qılıncla və baş geyimində lələklə təsvir edilirdi.

Səfəvi sarayında daha aşağı təbəqəni təmsil edən eşik ağası, qarovul başı, quşbaşı isə ali rəhbərlikdən fərqli olaraq dar, qısa qollu, böyük başlıqlı kəmərlə beldən yığılmış üst geyiminə malikdir. Eşik ağası da eşik ağası başı kimi qılıncla, lakin lələksiz təsvir edilir. Lələyə bəzən pajların və digər orta saray xidmətçilərinin də türbanında rast gəlinir. Aşağı xidmətçi təbəqə və qoruyucular kaftanlarda və dirəkli türbanlarda təsvir edilmişlər. Adi xalq nümayəndələri də bu cür kaftanlarda lakin adi papaqla göstərilmişlər.

Qadın geyimləri biçiminə görə demək olar ki, kişi geyimləri ilə eynidir; iki uzun paltar, üst paltar geniş “yalançı” qollara malikdir və qabağı açıqdır. Bantlanmış alt geyimi qabaqdan sıx düymələnmiş və ya döş hissəsindən bir qədər açıq buraxılmış olur. Yüngül materialdan olan tuman isə ayağın üstünə kimi uzanır.

Personajların geyimlərində qeyd edilən ümumi xüsusiyyətlər onların baş geyimlərinə də aiddir. Məsələn, Sasani şahı Nuşirəvan və Arran şahzadəsi Şirin dəbilqəvari taclarla, Xosrov Pərviz, Bəhram Gur və Sultan Səncər isə dirəkli və lələkli ağ Səfəvi türbanlarında təsvir edilmişlər. Digər saray xadimləri də qızılbaş türbanlarında təsvir edilmişlər. Din xadimləri, müdriklər və sarayəhli olmayan digər şəxslər oval formada burulmuş, kiçik dirəkli çalmalarda təsvir edilmişlər. Adi adamların baş geyimləri isə dəri papaqdan ibarətdir.

Kişi baş geyimləri ilə müqayisədə qadın baş geyimləri daha az zəngindir. Şirin və Leylinin rəfiqə və qulluqçuları kiçik araqçınla təsvir edilmişlər. Araqçın üstdən kiçik ağ və ya rəngli şalla örtülmüş, onun bir ucu isə aşağı sallanmışdır. Bu baş geyimi başa mirvari və ya qiymətli daşlardan ibarət boyunbağı ilə bərkidilir, boyunbağı qulağın qabağından keçərək buxağı əhatə edirdi. Xalq təmsilçiləri və qoca qadınlar adi örpəklə təsvir edilmişlər.

Kişi və qadınlar adətən dabansız adi çarıq ayaqqabıda təsvir edilir, nadir hallarda çəkmələrdə də rast gəlinir.

Səfəvi dövrünün maddi mədəniyyəti və bədii sənət nümunələrinin öyrənilməsi üçün əlyazmasında yer almış miniatürlər maraqlı mənbə rolunu oynayırlar. Burada dövrün özünəməxsusluqlarını əks etdirən məişət əşyaları, qablar, musiqi alətləri, bədii tikmələr, xalça və parçalar xırda detallarına kimi dəqiqliklə təsvir olunmuşlar. Xüsusilə məişətdə istifadə olunan qabların formaları, incə və uzun boğaza malik qızıl qrafinlər, qapaqlı dərin boşqablar, meyvələr üçün istifadə olunan düz boşqab və podnoslar diqqət cəlb edir.

Həmin dövrün inkrustasiya və intarsiya incəsənəti haqqında ayrı-ayrı miniatürlərdə əks olunmuş taxt, oturacaq, baldaxin kimi mebel məmulatları məlumat verir. Paltarların tikilməsi üçün istifadə olunmuş parçalar al-əlvan rənglərdə olmaqla qızılı naxışlar və çiçək təsvirləri ilə bəzədilmişdir. Paltarlarda rəngli saplarla işlənmiş bədii tikmə detalları qabarıq nəzərə çarpdırılmışdır.

Əlyazması 1539-1543-cü illərdə Səfəvi şahı I Təhmasib (1524-1576) üçün hazırlanmışdı. Əlyazmasının f 348v səhifəsində hicri təqvimlə 1243-cü ildə Məhəmmədəli şah Qacarın oğlu şahzadə Mahmud Mirzə Qacar tərəfindən edilmiş qeyddə bildirilir ki, hökmdarın əmri ilə əlyazması Şahzadə Tac əl-Dövlənin sarayında yerləşdirilmişdir.9 oktyabr 1880-ci ildə "Messr. Trübner & Co." şirkəti tərəfindən alınan əlyazması Böyük Britaniyaya gətirilmişdir.

Əlyazmasına çəkilmiş 14 miniatür ilk dəfə rəngli reproduksiya (faksimile) şəklində 1928-ci ildə təbii ölçülərində, albom formasında, Londonda L. Binyon tərəfindən nəşr edilmişdir. Lakin, 1912-ci ildə F. Martin tərəfindən 14 miniatürdən 11-nin təsvirləri verilmişdir. Azərbaycan alimlərindən ilk dəfə Adil Qazıyev əlyazmasını və onun miniatürlərini tədqiq edərək, tədqiqatını ayrıca kitab şəklində nəşr etdirmişdir. Daha sonra K. Kərimov, N. Zamanov və başqa tədqiqatçılar da Şah I Təhmasibin "Xəmsə" əlyazmasına diqqət yetirmiş, onun ayrı-ayrı xüsusiyyətlərini, əlyazmasında yer almış miniatürləri tədqiq etmişlər.

• Керимов, К. Султан Мухаммед и его школа (Azərbaycan SSR EA Memarlıq və İncəsənət İnstitutu). Москва. 1970. səh. 190.
• Казиев, Адил. Миниатюры рукописи "Хамсэ" Низами 1539-1543 гг. Баку: АН Азерб. ССР Ин-т Литературы и Исскусства. 1964. 82 səh.
• Zamanov, Nadir. Nizami poeziyası və təsviri sənət (Azərbaycan SSR EA Memarlıq və İncəsənət İnstitutu). Bakı: Elm. 1981. 190 səh.
• Керимов, К. Д. Минаатюры к Хамсе Низами. Баку: Элм. 1991. 51 səh.

• Джамиля Гасанзаде, Агасалим Эфендиев. (PDF). IRS (№ 2). 2015: 18–24.
• Джамиля Гасанзаде, Агасалим Эфендиев. (PDF). IRS (№ 1). 2015: 30–34.