Nizaminin "Yeddi gözəl" poemasında, Bəhram şahın Fitnə adlı ay üzlü, zirək və ağıllı bir kənizi var idi. Bir gün şah növbəti ov səfərinə Fitnəni də özü ilə aparır. Onun şücaəti hamını heyrətə salsa da, Fitnə şahın qoçaqlığına qarşı susur, nazındanmı, hiyləsindənmi, nədənsə şahı tərifləmir. Bu zaman uzaqda bir maral qaçır:

Fitnə şaha cavab verir ki,

Miniatürdə Bəhramın oxla gurun dırnağını qulağına tikdiyi an təsvir edilmişdir. Burada əsas fiqurlardan əlavə daha dörd süvari, müxtəlif səmtlərə qaçışan iki gur və dağ keçisi təsvir olunmuşdur. Əlində musiqi aləti tutan Fitnə şahı müşayiət edir. Gənc xidmətçi onun atını yedəyə almışdır. Bəhram kompozisiyanın mərkəzində qırmızı at belində çapar vəziyyətdədir. Uzaqda onun atdığı oxdan qulağı dırnağına tikilmiş gur görünür. Sağ tərəfdə, qarşı planda Bəhram şahı müşayiət edən kamanla silahlanmış iki süvaridən əlavə, uzaqda da süvarilər görünür. Onlardan biri şahın şücaətinə heyranlıq əlaməti olaraq barmağını dodağına aparmışdır. Qalan personajların heyrəti onların müxtəlif hərəkətləri ilə ifadə edilmişdir.

Firdovsinin "Şahnamə", Nizaminin isə "Yeddi gözəl" poemasında təsvir etdiyi Sasani şahı Bəhramın əfsanəvi məharəti Şərq xalqlarının təsviri sənətində ən çox yayılmış ədəbi süjetlərdən biridir. Bu mövzunun ilk təsvirləri Ermitajda saxlanılan gümüş qablarda və keramik kasalarda verilmişdir. Lakin mövzu daha çox kitab miniatürlərində, "Şahnamə" və "Xəmsə"nin əlyazma nüsxələrində fırçaya alınmışdır.

Müxtəlif miniatür məktəblərinin rəssamları tərəfindən bu mövzuya həsr olunmuş əsərlər, bir-birindən süjet və təfsir üslubu, kompozisiya müxtəlifliyi, fiqurların sayı, mənzərə elementləri, boyalar aləmi və sair ilə fərqlənir. Məsələn, Firdovsidə Bəhram Azadənin cavabından qəzəblənir, onu atın ayaqları altına salıb məhv edir və bir daha qadınlarla şikara çıxmayacağına and içir. Nizami isə, sadə kəəniz olan Fitnənin nə qədər yüksək ağıl, kamal və hünər sahibi olduğunu bədii və ibrətamiz boyalarla təsvir edir. Fitnənin ağlı, tədbiri, zirəkliyi nəinki onu ölümdən xilas edir, eyni zamanda, düşünmədən məsuliyyətsiz hökmlər verən bir padşah üzərində onun qələbəsi ilə nəticələnir.

Bu süjetin əks olunduğu bir çox miniatür əhvalatın təfsiri və üslub xüsusiyyəti baxımından bir-birinə yaxın olsa da, təfərrüatın təsviri, kompozisiyaların həlli baxımından bir çox fərqləndirici cəhətlərə malikdir. Məsələn, Firdovsi poemasında Bəhram Gur və Azadənin dəvə üstündə ov etdikləri göstərilmişsə, miniatürlərdə Azadə gah at belində arfa çalan vəziyyətdə, gah da dəvənin ayaqları altında verilir. Çox zaman rəssamlar süjeti başqa cür nəql edərək, Bəhramın igidlik anını, Azadəni isə dəvənin ayaqları altında və sair kimi vəziyyətdə göstərirlər.

Ayrı-ayrı məktəblərə mənsub rəssamlar Nizami poemasından əxz etdikləri eyni süjeti özlərinin mənsub olduqları məktəbə xas üslublarla əlaqədar müxtəlif şəkildə təfsir etmişlər. Məsələn, XV-XVI əsrlərdə Herat ustaları ədəbi mətnə ciddi surətdə əməl edirdilər. Buna görə də onların yaratdıqları miniatürlər həqiqi illüstrə səciyyəsi daşıyıb, lakonik təsvir formaları, aydın və sadə kompozisiyaları ilə fərqlənirdi. Bu miniatürlərin müəllifləri öz əsərlərində geniş təsvirçilikdən, çoxfiqurlu səhnələr işləməkdən, kompozisiyanı əlavə insan və heyvan fiqurları, mənzərə elementləri ilə yükləməkdən çəkinirdilər. Belə üslub xüsusiyyətləri 1431-ci il və 1509-1510-cu illərə aid Nizaminin "Xəmsə" əlyazmalarının eyni süjetlərinə həsr olunan illüstrasiyalarda aydın nəzərə çarpır.

Müzəffər Əlinin əsərində isə miniatür daha çox dekorativ səciyyə daşıyır. Bu səciyyə özünü daha çox kompozisiya həlli və mənzərə təsvirlərində göstərir. Ədəbi mətndə olmayan əlavə personajların, ayrı-ayrı səmtlərə qaçışan müxtəlif heyvan fiqurlarının dinamikası kompozisiyanı daha da canlandırır. Miniatürdə mənzərə təsviri zəngin olub, müstəqil və sərbəst səciyyəyə malikdir. Burada, Bəhram və arfa çalan Fitnədən başqa daha dörd atlı və gənc xidmətçi təsvir edilmişdir. Miniatürdə fiqurlar çox olmasa da, kiçik səthdə elə ustalıqla paylaşdırılmışdır ki, ilk baxışda tamaşaçıya izdihamlı səhnə təsiri bağışlayır. Buna baxmayaraq, həmin fiqurlar tamaşaçının nəzərini əsas hadisədən yayındırmır, əksinə, əl-qol hərəkətləri ilə əsas diqqətin baş qəhrəmana yönləndirilməsinə xidmət edirlər.

Müzəffər Əli Nizami təsvirini o dövr rəssamlığına xas olan dekorativ üslubda əks etdirsə də,bu miniatürün ümumi ahənginə realizmə meyl edən şərti təsvir vasitələrinin bəzi incə ayrıntılarına təsadüf olunur. Lövhədəki dağətəyi düzənlik, xəfif dağ silueti, onu iki yerı bölən və miniatür səddindən çıxan iri gövdəli çinar və s. real mənzərə təsiri oyadır. Miniatürdə kolorit zənginliyi, zəriflik, insan və heyvan fiqurlarının pozalarında qərar tutan təbii hərəkət sərbəstliyi və sair real mənzərə təsiri oyadır. Miniatürdə kolorit zənginliyi, zəriflik, insan və heyvan fiqurlarının pozalarında qərar tutan təbii hərəkət sərbəstliyi və s. kimi əlamətlər onu fərqləndirir.

Miniatürün yuxarı hissəsində "Ustad Müzəffər Əlinin əməli" sözləri yazılmış, kitabələrdə isə Bəhram Gurun Fitnə ilə ov səhnəsini nəql edən Nizami mətnindən bir parça verilmişdir.

• Zamanov, Nadir. Nizami poeziyası və təsviri sənət (Azərbaycan SSR EA Memarlıq və İncəsənət İnstitutu). Bakı: Elm. 1981. səh. 190.