Dodmor Kotton və ya Ser Dodmor Kotton (ö. 23 iyul 1628) — ingilis diplomatı və İngiltərə hökuməti tərəfindən Səfəvi imperiyasına göndərilmiş ilk səlahəiyyətli səfir. O, İngiltərə kralı I Karl tərəfindən Səfəvi şahı I Abbasın sarayına göndərilmişdir.
Dodmor Kotton | |
---|---|
ingiliscə:Dodmore Cotton | |
Doğum tarixi | 1600 |
Vəfat tarixi | |
Vəfat yeri | Qəzvin, Səfəvi imperiyası |
Vəfat səbəbi | Dizenteriya |
Dəfn yeri | Qəzvindəki erməni qəbristanlığı |
Vətəndaşlığı | İngiltərə |
Milliyyəti | İngilis |
Dini | Xristian |
Fəaliyyəti | Diplomat |
Həyatı
Dodmor Kotton Ser Robert Kotton ilə Elizavet Kottonun oğludur. Elizavet isə Con Dormerin qızı idi. O, Kembric Kral Kollecindən 1607-ci ildə məzun olmuş və 1608-ci ilin noyabrında Linkolnun daxili sarayında işə başlamışdı.
Sarayda Dodmor kralın şəxsi kabinetində vəzifə əldə etmiş və I Karl tərəfindən yaxşı tanındığı üçün 1627-ci ildə onun tərəfindən I Abbasın Səfəvi sarayına səfir kimi göndərildi. O, martda Rose adlı gəmi ilə İran körfəzində yerləşən Gembruna (Bəndər Abbasa) yollandı. Onunla səyahətə çıxanlar arasında , Nəğdəli bəy (I Karlın yanına göndərilmiş keçmiş Səfəvi elçisi) və Robert Şirli (Nəğdəli bəyin məsləhətçisi, ingilis) müşahidə edirdi.
Bu nümayəndə heyəti Səfəvi sarayına göndərilməmişdən əvvəl oraya göndərilmiş qızılbaş elçiləri uğursuzluğa uğramışdılar. Nəğdəli bəy bu uğursuzluqda Robert Şirlini ittiham edirdi. O, gəmi Səfəvi sərhədlərinə yaxınlaşdığı zaman yüksək dozada tiryək qəbul edərək öldü. Onun şahın reaksiyasından qorxduğu üçün intihar etdiyi düşünülür. Ümid burnundan, Madaqasqarda, Suratdakı Svalidən keçdikdən sonra heyət 10 yanvar 1628-ci ildə Gembruna çatırlar. Kotton, Herbert və Şirli ilə birlikdə I Abbas ilə görüşmək üçün şahın yay sarayının yerləşdiyi Mazandaranın Əşrəf bölgəsinə doğru yola düşdülər. Bundan sonra onlar Tavr dağlarını da ziyarət etdilər. Onlar əvvəlcə şah tərəfindən yaxşı qəbul edilsələr də, bir müddət şah Şirliyə qarşı olan münasibətini dəyişdirdi və onunla sərt davranmağa başladı. Şirli qəflətən xəstələndi və Qəzvin şəhərində vəfat etdi. Bundan bir həftə sonra isə Dodmor da ağır dizenteriya xəstəliyindən vəfat etdi. O, Qəzvindəki erməni qəbristanlığında dəfn edildi. Herbert yazırdı ki, "səyahət sınaqları və onun nəticəsiz nəticəsinə görə əzab-əziyyət" şübhəsiz ki, ölümlərə səbəb oldu.
Səfəvi imperiyasına səfirliyi
Zəmin
I Abbas rəqibi Osmanlı imperiyasını ipək ticarəti gəlirlərindən məhrum etmək üçün bu ticarət yolunu İran körfəzinə keçirməyi, bütün malları İngiltərəyə satmağı və onunla ittifaq qurmağı hədəfləyirdi. Bunun üçün o, İngiltərəyə, eləcə də digər Avropa dövlətlərinə dəfələrlə elçilər göndərmişdi. Elçiliyin İngiltərədə fəaliyyəti zamanı müəyyən problemlər yaşansa da, I Karl Səfəvi sarayına elçi göndərmək qərarına gəldi. Bu vəzifə üçün hüquqşünas və kralın yaxın adamı Dodmor Kotton seçildi. Şərqdə işləmək üçün özünə bir iş axtaran Dodmor 1271-ci ildən sonra Səfəvi bölgəsinə göndərilmiş ilk elçi oldu. İngiltərə Şərqi Hindistan şirkəti Dodmor və Şirlini Səfəvi imperiyasına aparmağa çəkinirdi. Onlar sonda razılığa gəldilər ki, Dodmor şirkətin adından heç bir danışıqlar aparmayacaq, onların işinə qarışmayacaqdır, onun tapşırığı Şirlinin rəsmi elçi olub-olmamasını, onun təkliflərinin şahın təklifləri olub-olmamasını aydınlaşdırmaq olmalı idi. Belə olacağı halda, Dodmor qeyri-rəsmi şəkildə kralın şahın arzularını mümkün olduğu qədər yerinə yetirəcəyinə zəmanət verməli idi. Dodmor 12 apreldə kral tərəfindən qəbul edildi və Ağzalda cəngavər elan edildi. Bir neçə gün sonra heyət Doverdən yola düşməli idi. Heyətə elçilik barədə ətraflı məlumat yazmış də daxil idi. Heyət Doverə çatdığı zaman Şərqi Hindistan Şirkətinin əlverişli külək olmasından yararlanaraq yola çıxdıqlarını gördülər. Donanma musson küləklərini tutmaq üçün yazda üzmək məcburiyyətində qaldığından, onlar daha bir il gözləməli oldular. Bu zaman İngilstərə ilə danışıqlara bir digər Səfəvi vətəndaşı daxil oldu. Səfəvi taciri olan Xacə Şahsevər şah tərəfindən 1613 və 1621-ci illərdə Venesiyaya şahın ipəklərini satmaq üçünsəfər etmişdi. O, Nəğdəli bəylə İngiltərəyə gəlmişdi və şahın adından satmaq üçün gətirdiyi əlli tay ipəyi satmaq üçün səfirlə fikir ayrılığına düşmüşdü. O, Şirli ilə dost oldu və çox keçmədən şirkət onların ikisini də Səfəvidəki mövqelərini sarsıtmaq üçün sui-qəsddə ittiham etdi. Xacə Şahsevər Abbasa şirkəti pisləyən məktub yazmaqda ittiham edilirdi. Buna görə şirkət kraldan onları Səfəvi mülkünə aparmamağı xahiş etdi. Qəflətən Xacə Şahsevər avqust 1626-cı ildə vəfat etdi və yəqinki İngiltərədə dəfn edilən ilk Səfəvi vətəndaşı olaraq Bişopqeytdəki Müqəddəs Botolf məzarlığında dəfn edildi. Onun oğlu Məhəmməd isə şirkətlə mübahisəni davam etdirməkdə idi və bu mübahisə yalnız kralın Şəxsi Şurasının müdaxilə etməsi ilə həll edildi. Həmçinin Məhəmməd ingilis qadın olan Leydi Kokeynə aşıq olmağa da vaxt tapa bildi. Bu qadının əri Londonun hakimi idi. Bir dəfə o, qadına ona bütün var-dövlətini təklif etmiş və xristian kimi vəftiz olunmağa hazır olduğunu da bildirmişdi, lakin bundan heç bir nəticə çıxmadı və o, Kotton və Şirli ilə birlikdə evinə doğru yol çıxmağa məcbur oldu. Bu üç elçi (Dodmor, Şirli və Məhəmməd, həmçinin Şirlinin arvadı, qulluqçuları) yola düşmək üçün 1627-ci ilin martında Doverə gəldilər. Şirkət Nəqd Əli Bəyə vida hədiyyəsi olaraq yağlı boya ilə çəkilmiş portretini və əlli funt dəyərində gümüş boşqab verdi, onun yeddi direktoru isə onu limana qədər müşayiət etdi. Gəmi martın 23-də ayrı-ayrı gəmilərdə Səfəvi və İngiltərə nümayəndələri ilə birlikdə yola düşdü.
Səfəvi torpaqlarına çatmaları
8 aylıq dəniz səyahət ağır keçdi, dənizçilərin bir çoxu səyahət zamanı həyatını itirdi. Gəmi səhvən cənuba üzdü, şimala döndükləri zaman isə quldurların hücumuna məruz qaldılar və nəhayət 30 noyabr 1627-ci ildə Syrat yaxınlığındakı Svalli məntəqəsinə yaxınlaşdılar. Məhəmməd səyahət zamanı qızdırmadan, Nəğdəli bəy isə yüksək dozada tiryək istehlak etməkdən vəfat etdilər. Tomas Herbert iddia edir ki, Nəğdəli bəy İngiltərədə etdiyi kobudluğa görə şahın qarşısında cavab verməkdən qorxmuşdu və buna görə də, intihar etmişdi. O, gəmi sahılı çıxmağına bir gün qalmış öldü və şirkət mənsubları onu dəfn etməmişdən əvvəl onu şərəfləndirmək üçün 11 dəfə atəş açdılar. Kotton, Şirli və digərləri səyahətlərini davam etdirərək 11 dekabrda Bəndər-Abbasa yola düşdülər. Bəndər-Abbasa 4 Şərqi Hindistan gəmisi ilə səyahət edən Şirli və digərlərinin donanmasındakı iki gəmi Hindistandan Səfəvi tacirlərinin aldığı 300 qulu da daşımaqda idi. 10 yanvar 1628-ci ildə onlar Bəndər-Abbasa çatdılar.
Səfəvi nümayəndələri və şah ilə görüşlər
Həm Səfəvi elçiləri, həm də ingilisi elçiləri yerli Səfəvi hakimiyyət təmsilçiləri tərəfindən hörmətlə qarşılandılar. Sultan titulu daşıyan Bəndər-Abbas qubernatoru və baş gömrük məmuru Şahbəndər Ser Dodmor Kottonu gəmidən çıxarıb "yəhəri (Mərakeş növündən olan) gümüş və mirvari ilə zəngin naxışlarla bəzədilmiş, üzəngisi qızıldan olan əzəmətli ərəb atına" mindirdilər. Tomas digərləri ilə birlikdə 14 gün Hörmüzdə qalmış, burada şəhərin yenidən canlandırıldığını, imperiyanın ən yaxşı şəhərlərindən birinə çevrildiyini bildirmişdir. Həmçinin şəhərdə Səfəvi bayrağından başqa yalnız ingilis bayrağının ingilis vətəndaşlarının evlərində dalğalanmasına icazə verilirdi və bunun da səbəbi şəhərin alınmasında ingilislərin yardım etməsi idi. 24 yanvar 1628-ci ildə elçilik İsfahana yola düşdü. Fars və Lur hakimi İmamqulu xan heyət onun şəhərinə gəldiyində aşkar şəkildə hörmətsizlik etdi. Onları bir həftə gözlətdikdən sonra 6 günlük ekskursiyaya gedəcəyini bildirdikdən sonra Şirli buna etiraz etmək üçün onun yanına getdi və kobud cavab aldı. Çox gümanki onun belə etməsinin səbəbi ingilislərin birlikdə Maskatdəki portuqaliyalılara hücum etmə təklifini rədd etmələri idi. Hər bir halda, belə davranışa şahın icazəsi olmadan yol verdiyini düşünmək yersiz olar. İmamqulu xan öz oğlunu Dodmorun yanına göndərərək atasının adından onlar qəbul edə bilmədiyinə görə üzr istədi. Bir müddət sonra Dodmor ağıllı bir taktika işlədərək İmamqulu xanın oğluna cavab olaraq ona nəzakət görüşü edəcəyini elan etdi. İmamqulu xan üçün gəlmiş elçilərin ondan öncə oğlunu ziyarət etmələri qəbul edilməz idi, buna görə də, o, elçiləri öz yanına çağırtdırdı. İmamqulu xan elçi düz yanına çataraq heç bir tərpəniş etmədi, elçi yanına çatdıqdan sonra isə ayağa qalxıb onu qucaqlayıb salamladı. Bundan sonra şənlik başladı. Şənlik növbəti gün də təşkl edildi. Tomasın məlumatına görə şənlikdə əsir Hörmüz kralı və övladları, özbək şahzadəsi, gürcü şahzadəsi, şəhərin adlı-sanlı şəxsləri, qızılbaşlar iştirak edirdi. İmamqulu xan onlara özünün Hörmüz zəfərindən bəhs edən rəsmləri göstərmiş, özünü maksimum varlı göstərməyə çalışmışdır. Bir neçə gündən sonra İmamqulu xan ingilis elçilərin qaldığı yerə gəldi. Münasibətlər tədricən isinirdi. Buradan yola düşən heyət 3 apreldə Şərqi Hindistan şirkətinin nümayəndəsi Uilyam Burtu və digər avropalı tacirlərlə qarşılaşdılar. Heyət İsfahana böyük təmtəraqla daxil oldu, şəhər əhalisinin xeyli hissəsi onları qarşılanaq üçün yola çıxmışdı. Həmçinin şəhərdə onlar üçün böyük ziyafət yeri də təşkil edilmişdi. Üç həftə burada qaldıqdan sonra 1 may tarixində yollarına davam etməyə başladılar. Çünki şah bu zaman Mazandarandakı Əşrəf adlı bölgədəki malikanəsində idi. Heyət 20 mayda Əşrəf bölgəsinə çatdı və 50 qızılbaş tərəfindən qarşılanaraq şahın yanına aparıldılar. 25 may tarixində Ser Dodmor Kotton Robert Şirli, Tomas Herbert və digər 8 ingilis ilə birlikdə şah tərəfindən qəbul edildilər. Görüşdə Şərqi Hindistn şirkəti tərəfindən təmin edilmiş Dik Uilyams adlı tərcüməçi də iştirak edirdi. Şahın yanına gedərkən onları izləmək üçün çox az sayda insan küçəyə çıxmışdı. Görünür şahın onları qəbul etmək üçün zaman ayırdığından insanların xəbəri ümumiyyətlə olmamışdır. Tomas Herbert bu və digər qarşılaşdıqları problemi şahın sevimlisi Məhəmmədəli bəylə Robert Şirlin arasında olan düşmənçiliklə əlaqələndirirdi.
Elçiliyin adından Ser Dodmor Kotton şaha müraciət etdi və onun dedikləri tərcüməçi tərəfindən tərcümə edildi. O, şahı ümumi düşmən olan Osmanlı üzərində qələbə qazanması münasibətilə təbrik etdi, iki ölkə arasında ticarəti artıqmaq istədiklərini, Şirlinin özünü Nəğdəli bəyin ittihamlarından təmizlədiyini gördüyünü, iki imperiya arasında dostuq liqası qurulmasını arzuladığını bildirdi. Cavab olaraq şah osmanlıların səfəvilər ilə müqayisədə axmaq olduqlarını, döyüşlərdə də bunun dəfələrlə sübut edildiyini bildirdi və xristian hökmdarların bir-biriləri ilə ixtilaf edərək Osmanlıya fəthlər etnməkdə yardım əvəzinə birləşmələrini təklif etdi. Ticarət məsələsində isə hər il İngiltərəyə Gembrundan 10 min top ipək göndərə biləcəyini dedi. Şah bu qədər ipəyin İngiltərə üçün ehtiyac duyduğundan çox olduğunu bilirdi, lakin belə yüksək təkliflə o, İngiltərənin Osmanlı ilə olan ticarətini də durdurmasını istəyirdi. Şah elçiyə Osmanlı sultanının öz yeniçərilərini saxlamaq üçün istifadə etdiyi ticarət yolları rüsumlarından məhrum edilməsinin yaxşı olacağını, "bu nədir? düşmənin səni məhv etməsi üçün qılıncını itiləmək deyilmi?" deyə əlavə etdi, lakin şah Şirlinin İngiltərədəki statusu ilə bağlı suala dəqiq cavab vermədi və "doğma təbəələrindən hər hansı birinə olduğu kimi, ona (hərçənd yad və xristian olsa da) xeyli yaxşılıq etdiyini" bildirdi. Nəğdəli bəy məsələsinə gəldikdə isə şah onun özünü öldürdüyü üçün yəqinki "günahkar olduğunu, əgər onun yanına gəlsəydi və günahkar olduğu bilinərdisə il ərzində neçə gündürsə, o qədər tikələrə doğranıb, bazarda it tüyü ilə yandırılmalı idi" deyə əlavə etdi. Elçiliyi Abbas hörmətlə qarşıladı və açılış nitqində bu elçiliyin İngiltərədən gələn ilk rəsmi elçilik olduğu üçün daha böyük hörmətə layiq olduğunu bildirərək yanına əyləşdirdi. Ortalığa şərab gətirilmiş və Abbas bu şərabı Dodmorun suvereni I Karlın sağlığına içmişdir. Tomas Herbertin bildirdiyinə görə, məclis bu tərzdə də qarşılıqlı razılıqla sonlandırılmışdır. Dodmor da Abbasın Şirlinin bəhs etdiyi məsələlərə birmənalı dəstək ifadə etməkdən yayınmasına baxmayaraq, şah tərəfindən razı qalmışdı. Bundan sonra Əşrəfdəki evdə qalan ingilis elçilik heyətinə heç kim ziyarətə gəlmədi, həmçinin onları saraya dəvət edən də olmadı. Bu müddət ərzində elçilik üzvləri gündüz onlar üçün çox yüksək olan istiliyə, gecələr isə ağcaqanadlardan və cürbəcür həşəratlara görə çox əziyyət çəkirdilər. Bu zaman Abbası İngiltərə ilə münasibətlərdən savayı düşündürən şeylər var idi. Şah Gürcüstandakı vəziyyətdən narahat idi və orada yeni bir üsyanın başlayacağından ehtiyatlanırdı. Buna görə də, öz sarayı ilə 2 iyunda Qəzvinə getdi. Dodmor və digərləri şahın icazəsi olmadan imperiyanı tərk edə bilməzdilər və o, Qəzvində yenidən şah tərəfindən qəbul ediləcəyini düşünməyə başladı. Elçilik Əşrəfdən şahın böyük bir saray tikdirdiyi Fərəhabada keçdilər, buradan Əlburz dağları boyunca irəliləyən elçilik üzvləri hava şəraitinin qəfil dəyişməsinə görə əziyyət çəkirdilər. Bu səfər zamanı üzvlərdən biri həyatını itirdi, Tomas Herbertin özü isə 11 gün dizenteriya xəstəliyindən əziyyət çəkdi. Dağları aşdıqdan sonra onlar o zamanlar balaca bir yaşamış məntəqəsi olan Tehrana çatırlar. O zaman Tomas görə Tehranda yalnız 3 min ev var idi və üzvlər şəhər yaxınlığındakı yüksək təpələrdən birindəki evdə yerləşdirilmişdilər. Tomas xatirələrində bir gün yuxudan oyandığında şəhərin bütün yüksək təbəqəsinin evlərinin damlarının üzərində yatdığını, hər birinin də yanında 3–6 arvad olduğunu yazır və etiraf edir ki, onun bu marağı ölümünə səbəb ola bilərdi. Tehrannı hakimi əvvəllər Bağdadın uğurlu müdafiəsində cəsarət göstərən, buna görə də sarayın yüksək vəzifələrindən biri olan eşikağasıbaşılığına yüksələn Zeynal xan Şamlı idi. O, bu vəzifə ilə birlikdə həm də Tehran hakimi idi və şəhərinə gələn elçilərlə o qədər də nəzakətli davranmırdı. Tomasın xatirələrindən Zeynal xanın ingilis səfirin onu ziyarətinə geri dönüş ziyarəti etmədən yalnızca xəfif şəkildə təşəkkür etdiyini anlayırıq. Bu diplomatik nəzakət qaydalarının pozulması idi və Tomas bunu Zeynal xanın Nəğdəli bəyin yaxın qohum olması ilə əlaqələndirir. İki gün sonra elçilik Tehrandan 100 km məsadədə olan Qəzvinə çatdılar və heç kim tərəfindən qəbul edilib diqqət görmədilər. Artıq elçilik üzvləri geri dönmək barədə düşünməyə başlamışdı və Dodmor son bir dəfə şahın sevimlisi Məhəmmədəli bəyi görməyə getdi. O, Məhəmmədəli bəydən ya Şirlinin təkliflərinin təstiqlənməsini, ya da ingilis elçiliyinin öz evlərinə dönməyə başlamasını dəqiqləşdirmək istəyirdi. Məhəmmədəli bəy Şirlinin başlatdığı danışıqların irəli aparılmayacağını bildirdiyində Dodmor onun fırıldaqçı olmadığını, əgər belə olsaydı şahın adından gətirdiyi məktubda şahın möhürü olmamalı olduğunu bildirdi. Buna qulaq asan Məhəmmədəli bəy bunu dinləyərək Dodmordan məktubu şaha göstərmək ona verməsini xahiş etdi. 3 gün sonra Dodmoru ziyarət edən Məhəmmədəli bəy şahın məktuba baxdığını və bu məktubun ona aid olmadığını bildirdiyini, şahın qəzəblənərək məktubu yandırdığını dedi. Dodmor bunun doğru olmadığına inansa da, əlindən başqa bir şeyin gəlməyəcəyini də anlayırdı. Tomas bir az araşdırmadan sonra əslində şahın bu məktubu ümumiyyətlə görmədiyinin bilindiyini qeyd etmişdir. Tomas əslində Məhəmmədəli bəyin İngiltərə Şərqi Hindistan şirkəti tərəfindən Şirlinin şahla əvvəlki qədər yaxın olmasını, ona bu təklifləri təkrarlatmağını önləmək üçün rüşvətlə satın alındığını bildirir. Digər bir versiya odur ki, Şirlinin sarayda yoxluğu zamanı Məhəmmədəli bəyin də mənsubu olduğu bir qrup antixarici şəxslər şahla yaxınlaşmış və onu Şirliyə, və ya xristian-avropalıya qarşı çevirmişdir. Bəlkə də doğrudan da belə bir fraksiya mövcud olmuş və Karmelit annalları da məhv bundan bəhs etmişdir. Beləki bəzi Karmelit annallarında bəzi şəxslərin Şirlinin çərkəz və əvvəllər müsəlman olan arvadının Karmelitlər tərəfindən xristian kimi vəftiz edildiyini şaha deməsindən, şahın bunu dönüklük kimi qəbul edərək onu edama məhkum etməsindən bəhs edir.
Abbasın Şirliyə və Dodmor elçiliyinə qarşı belə bir münasibət göstərməsində hansısa xarici əleyhdarı qrupun rol oynaması mümkündür, xüsusən bu zamanlar şahın səhhətinin pisləşdiyini, tez-tez qızmalarının olduğunu nəzərə almaq lazımdır, lakin eyni dərəcədə ehtimal olunur ki, şah Mesopotamiya və Gürcüstanda böyük problemlərlə üzləşdiyi bir vaxtda Şirlinin şərəfini xilas etmək fikrində olduğu bəlii olan və təklif etmək üçün konkret heç nəyi olmayan elçiliklə əlaqə qurmağa səbri olamışdır. Qəzvinə çatan kimi Abbas öz qoşunlarına Gürcüstana yürüş üçün səfərbər olmaq əmri verdi. Belə bir vəziyyətdə onun Şirlinin adı üçün elçiliklə danışıqlara başlamaması, elçiliyi az-çox unutması o qədər də təəccüblü deyil. Beləliklə, göndərilmi ingilis elçiliyi uğursuzluqla qarşılaşır. Səfəvi imperiyası tərəfindən o qədər yaxşı qarşılanmayan və qarşısına qoyulmuş heç bir hədəfə çatmayan elçilk geri dönməyə qərar verir. Bu uğursuzluqda elçiliyin və ya ingilis tərəfinin də böyük nöqsanı var idi, çünki onların şaha təklif edə biləcək heç bir konkret düşüncələri yox idi və dövlət ilə ticarət şirkəti fikir ayrılığında idi.
Qeydlər
Həmçinin bax
İstinadlar
- Dodmore Cotton // (ing.). 2018.
- . səh. 118
- . səh. 11
- ↑ . səh. 17
- ↑ . səh. 67
- . səh. 417
- . səh. 396
- . səh. 396
- . səh. 30
- ↑ . səh. 140
- ↑ . səh. 141
- . səh. 142
- . səh. 143
- . səh. 144
- . səh. 145
- . səh. 147
- . səh. 148
- . səh. 149-150
- . səh. 150
- . səh. 150-151
- . səh. 151-152
- . səh. 152
Mənbə
- Thomas Herbert. . William Foster. 2004. ISBN 9781134285846.
- Sir Henry St. George. . Sir Thomas Phillipps. 1840.
- Gerald MacLean; Nabil Matar. . Oxford University Press. 2011. ISBN 9780191619908.
- David Brewster. . 15. The Edinburgh Encyclopædia - J. and E. Parker. 1832.
- James Hutton. . The Asiatic Quarterly Review: Swan Sonnenshein & Company. 1887.
- William Bayne Fisher; Peter Jackson; Peter Avery Lockhart Avery. . Cambridge University Press. 1986. ISBN 9780521200943.
- David Blow. . I.B. Tauris. 2009. 288. ISBN 1845119894.
Əlavə ədəbiyyat
- Donald Frederick Lach; Edwin J. Van Kley. . 3. University of Chicago Press. 1993. ISBN 9780226467535.