Hovannes Kaçaznuni 1867-ci ildə Gürcüstana aid Axalsıxs bölgəsində dünyaya gəlib. İlk təhsilini doğulduğu şəhərdə, orta təhsilini Tiflisdə başa vurduqdan sonra,1887-ci ildə Sankt-Peterburqdakı Memarlıq İnstitutuna daxil olaraq, 1893-cü ildə birinciliklə bitirdi. Təhsilini başa vurduqdan sonra, 1893-1895 və 1899-1906-cı illərdə Bakıda, 1895-1897-ci illər arasında Batumi və 1897-1899-cu illərdə Tiflisdə memar işləyib. 1899-1906 illəri arasında Bakıda memar olaraq çalışaraq xəstəxanalar və çoxmərtəbəli binalar dizayn etdi,ən diqqətəlayiq işi 1911-ci ildə tamamlanan Müqəddəs Faddey və Varfolomey kilsəsi oldu. 1906-cı ildən sonra həyatını siyasi və ictimai fəaliyyətə həsr etdi. Bir müddət Bakıda da işləyən Kaçaznuni daşnaklarla da Bakıda tanış olub. 1917-ci ildə Erməni Milli Şurasına üzv qəbul edilib, 1918-ci ildə Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikasında dövlət xeyriyyəsi naziri kimi çalışıb. Elə həmin il yaradılan Ermənistan Respublikasının baş naziri olan Daşnaksütyun Partiyasının lideri kimi də şöhrət qazanıb. Kacaznuni baş nazir olaraq,1919-cu ilin avqust ayına qədər vəzifəsini davam etdirmişdir. Bolşeviklərə qarşı mübarizə aparan Kaçaznuni Sovet imperiyasını qəbul etmirdi. Ona görə də 1921-ci ildə ölkəni tərk edib, ancaq bir neçə il sonra SSRİ-yə qayıdıb və 1937-ci ildə repressiya qurbanı olub. 1938-ci ilə,yəni ömrünün sonuna kimi memar işləyib. Kaçaznuni 1938-ci ildə həbsxanada dünyasını dəyişib. Bu gün ermənilərin böyük bir hissəsi onu bəyənmir. Bu da səbəbsiz deyil.

Elmi məqalələrin,xatirələrin,hekayələrin müəllifidir. 1923-cü ildə "Daşnaksütyun partiyasının edəcəyi bir şey yoxdur" kitabını nəşr etdirdi, kitab həmfikir müəlliflər tərəfindən rədd edildi, Sovet Ermənistanında isə sonradan sözdə bir təzahür olaraq qiymətləndirildi.

Kaçaznuni bu konfrans hesabatında keçmiş dövrün özünü tənqid edir. Bu özünütənqid, əslində bir etirafdır. Kaçaznuni, çəkilən əziyyətlərdə Daşnaksütyun partiyasının məsul olduğunu vicdanla və səmimiyyətlə etiraf edir. Məruzənin sonunda Daşnaksütyunun dağıdılması və siyasi arenadan çəkilməsini müdafiə edir. Onun son cümlələri təəccüblüdür,"Bəli intihar etməyi təklif edirəm, partiya özünü ləğv etməlidir."

Kaçaznuni dərhal həmin ilin hesabatını kitab şəklində nəşr etdirir. Yenidən irəli sürdüyü mövzu intihar təklifini bir daha vurğulayır: "Daşnaksütyun partiyasının edəcəyi bir şey yoxdur."

Məruzəni kitab halına gətirərkən Kaçaznuni partiyanın daxili fəaliyyətinə dair bəzi konkret təkliflərin olduğu üç-dörd səhifəni çıxarmışdır. Kitabda əlavə olaraq,hesabatı öz məktubu ilə tənqid edən partiyadan olan dostuna olan cavabıda yer alıb.

Erməni dilində nəşr olunan kitab, dörd il sonra,1927-ci ildə rus dilinə tərcümə edildi və "ibrəti aləm" olması məqsədi ilə Tiflisdə 2 min nüsxə çap edildi. Rusiyadakı nəşrinə bir ön söz də əlavə edildi. Kitabın ingilis dilində nəşri 1955-ci ildə “The Armenian Revolutionary Federation (Dashnaksoution) Has Nothing To Do Any More" başlığı ilə "Armenian Information Service" (Erməni Kəşfiyyat Xidməti) tərəfindən Nyu-Yorkda nəşr olunur. Ancaq bu İngilis nəşrində kitabın hamısı yoxdur. Kitab bu gün Nyu-York Mərkəzi Kitabxanasında kitab hələ də saxlanılır.

Maraqlısı odur ki, kitabın məzmununa baxınca təbii qarşılanacaq hadisə budur: "Ermənistanda ilk erməni baş nazirinin bu tarixi məruzəsi qadağan edilmişdir." Nəşrin Avropadakı kitabxanalardan daşnaklar tərəfindən toplandığı da məlumdur. Müxtəlif dillərdə nəşr olunan kitabın nəşrləri Avropa kitabxanalarından toplanmışdır.Kitabın kataloqlarda bir adı var, ancaq rəflərdə tapılmır.

2000-ci illərin əvvəllərində isə İstanbul Universitetinin əməkdaşı Mehmet Perincəkin kitabı Moskvadakı Lenin kitabxanasından tapır. Kitab 2006-cı ildə türk dilinə nəşr edilir və cəmiyyətdə böyük əks-səda doğurur.

Kacaznuninin Türkiyədəki hesabatının 2006-cı ilə qədər qiymətləndirilməməsi bir mənada təəccüblüdür;digər mənada da normal hesab edilə bilər. Çünki Türkiyə və Türk araşdırmaçıları, tezislərini, İmperializmə qarşı mübarizə zəmininə, Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsinin haqlılığı kimi, ədaləti kimi əsasa qoymadılar. Hərçənd professor hesabatı təqdim edən Türkkaya Ataövün ingiliscə məqaləsi,fransız, alman və ispan dillərində tərcümələri ilə 1985-ci ildə nəşr olundu.

Ancaq bu hesabatın əhəmiyyəti həm elmi,həm də tədqiqat dairələrində və Xarici İşlər Nazirliyi tərəfindən anlaşılmamış və qiymətləndirilməmişdir. Kaçaznuninin hesabatı türk dilinə tərcümə edilməmiş,bildiyimiz qədəri ilə,hesabatda dəyərli bir türkcə araşdırma da olmamışdı. Buna şübhə yoxdur ki,bu məsələdə Türkiyədəki səlahiyyətlilər və tədqiqatçıların,rus və erməni arxivlərindən,uzaq durmaq meyilləri,rus mənbələrini bolşevizmə yoluxma kimi, qiymətləndirmək anlayışı ilk növbədə təsirli idi. Rəsmi türk tezislərini Qərb imperializminə bəyəndirmə narahatlığının müəyyənedici olduğu da aydın olur.

Kacaznuninin hesabatını Türkiyə ictimaiyyətinə ilk tanıtan Aydınlıq jurnalının 2 oktyabr 2005-ci ildə yayımlanan nəşrləri oldu. Hesabatın Rusiya nəşrinə əsaslanan bu nəşrlərdə, geniş türk xülasəsi verildi və dəyərləndirildi.

Türk tarixçi Mehmet Perincək qeyd edir:

Kaçaznuni öz hesabatındakı tapıntılar daşnak arxivindəki digər sənədləri təsdiqləyir. Bəziləri Ermənistanın dövlət arxivlərində gizlədilən daşnak sənədlərində soyqırım yalanını Kaçaznuni kimi təəccüblü bir şəkildə ortaya qoyur. Şəxsən daşnakların, Çar Rusiyası və Qərb imperializmi tərəfindən Türkiyəyə qarşı necə istifadə edildiyi,işğal zamanı erməni vəhşiliklərini və Türkiyə ordusunun onlara qarşı apardığı ədalətli müharibəni sübut etmək kifayətdir.

İmperialist mərkəzlər 1915-1923-cü illər arasında Osmanlı dövləti və Mustafa Kamal rəhbərliyini ermənilərə qarşı qətliam və soyqırım törədilməsində ittiham edirlər. Yalnız bu səkkiz ili əhatə edən Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsi, əslində daşnak qüvvələrinin Çar Rusiyası,İngiltərə və Fransa ordularının sərəncamında Türkiyəyə qarşı müharibə illəridir. Bu tarixi hadisə minlərlə daşnak sənədində öz əksini tapmışdır.

Bir neçə örnək verək. Daşnaklar tərəfindən idarə olunan Erməni Milli Bürosu Birinci Dünya müharibəsinin əvvəlində çar II Nikolaya göndərdiyi sənəd daşnak rəhbərliyinin imperializmə necə etibar etdiyini göstərir:

Daşnaksütyun partiyası Xarici İşlər İdarəsinin rəhbəri Zavriyevin 1915-ci ildə Çar Rusiyasının London və Parisdəki səfirlərinə göndərdiyi məktubda ermənilərin Birinci Dünya müharibəsində oynadığı rolu açıqlanır:

Çar hökumətinin arxivinə daxil olan bu məktubun məzmununu dəstəkləyən başqa bir daşnak sənədi siyasətçi və tarixçi Boryanın şəxsi arxivindədir. Daşnaksütyun partiyasının hərbi kanal nümayəndəsinin 1915-ci ilin fevralında Tiflisdə keçirilən Ümumerməni Milli Konqresindəki nitqini özündə əks etdirən sənəd diqqəti çəkir:

Daşnak nəşrləri ön və arxa cəbhədəd anarxiya yaratdıqlarını və rus ordularının vuruşan qüvvəsi olaraq döyüşdüklərini qəbul edən sənədlərlə doludur. Daşnaksütyunun mətbu orqanı Orizon qəzetinin 1912-ci il tarixli 196-cı sayında yazılır:

Orizonun 31 oktyabr 1914-cü il tarixli 243-cü sayında ermənilərin müharibədə fəal iştirak etdiyi bir vaxtda Çar Rusiyasının qələbəsi ermənilərin də qələbəsi olacağı bildirilir.

Eynilə, daşnakların başqa bir mətbu orqanı olan Ayrenikin 24 sentyabr 1915-ci il tarixində,Tiflisə yeni gələnÇar Rusiyasının Qafqaz valisi Nikolay Nikolayeviç üçün yazdıqlarına baxın:

15 aprel 1915-ci ildə, Eçmiədzində ,rus zabitlərinində qatıldlğı Vardanın komandanlığı altında olan könüllü dəstənində iştirakı ilə olan ziyafətdə,ilk qədəh ali Rusiya və onun qəhrəman ordusunun şərəfinə qaldırıldı. Bütün erməni katolikosları təntənəli duaları oxuduqdan sonra rus ordularına minnətdar olduqlarını və erməni torpaqlarını əcnəbilərin hökmranlığından azad etməyə hazır olduqlarını bildirdilər.

Eyni şəkildə,ümumerməni katolikosu V.Georg,Vanın işğalından sonra Çar Rusiyasının Qafqaz valisi Vorontsov-Daşkova və Qafqaz Ordularının 4-cü komandiri P. İ.Oganovskiyə göndərilən təbrik teleqramlarında rus qoşunlarının yeni qələbələri üçün dualar etdiyini bildirdi.

Daşnakların önəmli liderlərindən olan A. Hatisyan 1933-cü ildə Ayrenik qəzetinin 5-ci nömrəsində dərc edilmiş xatirələrində “Rusiya ordusunun məğlub olmasının başlaması ilə bu orduya olan ümidlərimizin də tükəndiyini” bildirdi.

Çar Rusiyasının süqutundan sonra daşnaklar bu dəfə Qərb imperialistlərinə sığınmışlar və Birləşmiş Krallıq,Fransa,ABŞ kimi dövlətlərin bölgədəki maraqları üçün Türkiyə qarşı vuruşdular. 7 fevral 1919-cu ildə Daşnak hökumətinin başçısı Kaçaznuni, İngilis işğalçı qüvvələrinin komandanı general F.Voker ilə görüşdə,Antanta dövlətlərinin qələbəsi və onların Qafqaza gəlişi ilə vəziyyətin yaxşıya dəyişəcəyinə tam əmin olduqlarını bildirmişdir.

Eynilə,Ermənistan Dövlət Arxivindəki başqa bir sənəddə Adanadakı ermənilərin fransız işğalçı qüvvələri general Diffenin komandanlığı altında "qisas qoşunları" adı altında silahlandıqları və fransız geyimində döyüşdükləri verilmişdir.

İngilis və Fransız imperializminə itaət,Yunan işğalına bel bağlamağı da özü ilə gətirmişdir. Daşnak hökumətinin xarici işlər naziri Tiflisdəki nümayəndəsinə göndərdiyi teleqramda deyir:

H.Kacaznuni “Daşnaksütyun partiyasının edəcəyi bir şey yox” kitabında yazırdı: “1914-cü ilin payızında, Türkiyənin hələ müharibəyə daxil olmadığı bir vaxtda Cənubi Qafqazda böyük səs-küylə erməni könüllü dəstələri yaradılmağa başlanıldı. Cəmi bir neçə həftə sonra “Daşnaksütyun” partiyası, həm bu dəstələrin yaradılması işinə dəstək verdi, həm də Türkiyəyə qarşı təşkil olunan hərbi əməliyyatlarda fəal şəkildə iştirak etdi.

Biz qeyd-şərtsiz Rusiyaya istiqamətlənmişdik. Hər hansısa bir səbəb yox ikən, zəfərimizi qeyd edirdik. Sədaqətimizin, verilən tapşırıqları yerinə yetirməyimizin və köməklərimizin müqabilində çar hökumətinin Ermənistana müstəqillik bəxş edəcəyini düşünürdük. Öz işimizə başqalarını da qoşduq, heç bir səlahiyyəti olmayan şəxslərin sözlərinə əhəmiyyət verdik. Özümüzü hipnoz etdik və bunun təsiri ilə həqiqəti dərk etmədik, xəyallara qapıldıq.

1915-ci ilin yaz və payız dövründə Türkiyədəki ermənilərin köçürülməsi işi həyata keçirildi. Türklər nə etdiklərini çox gözəl bilirdilər və bu gün qəbul etdikləri heç bir qərara görə peşman olmamalıdırlar. Bu qərar həmin vaxt üçün ən qətiyyətli və ən düzgün seçim idi. Həmin vaxt biz qəzəb və qorxu içində günahkar axtarırdıq. Düşünürdük ki, səbəbkar Rus hökuməti və onun mənfur siyasətidir. Siyasi təcrübəmiz yox idi. Külək bizi gah bu, gah da o yana sovururdu. Dünən Rus hökumətinə etibarımız nə qədər kor-koranə idisə, bugünkü qəzəbimiz də belə kor-koranə və əsassızdır. “Daşnaksütyun” partiyası, bizim məsələmizin rusları maraqlandırmadığını və yeri gələndə bizim cəsədlərimizin üzərindən keçib gedəcəyini unutmuşdu...

Hərbi əməliyyatlara cəlb olunduq. Aldadıldıq və Rusiyaya bağlandıq. Buna görə də türklərin köçürmə siyasəti düzgün və lazım idi. Həqiqəti görə bilmədik. Bütün yaşananların səbəbkarı bizik. Türklərin milli mübarizəsi düzgün addım idi. Sülhü qəbul etmədik və silahlandıq. Türklərə qarşı ayağa qalxdıq və döyüşdük. Bu, böyük səhv idi. Mübarizəmizin əsasında müttəfiq ölkələrin bizə vəd etdiyi “Böyük Ermənistan” xəyalı dayanırdı. Amma biz heç vaxt dövlət şəklində birləşə bilmədik. “Türkiyə Ermənistanı” adlı dövlətin xəyaldan başqa bir şey olmadığını dərk edə bilmədik. Öz fəlakətlərimizin səbəblərini başqa yerdə axtarmaq acınacaqlı vəziyyətdir. Bu, bizim milli psixologiyamızın xarakteristik xüsusiyyətləridir və “Daşnaksütyun” partiyası da bundan qaça bilməyib. Fransızlar, ingilislər, amerikalılar, gürcülər, bolşeviklər, bir sözlə, hər kəs bizi aldatdı və bizə xəyanət etdi. Biz elə bilirdik ki, bu müharibə “Böyük Ermənistan” uğrundadır. Türklər müharibədən məğlub ayrılsalar da, gənc nəsil tez bir vaxtda vəziyyəti qaydasına saldı. O vaxt bizim sərhədlərimizdə hərbi əməliyyatlara başlamamışdan əvvəl sülh təklif etmişdilər. Razı olmadıq. Bu, növbəti səhv idi. Türkiyədən “dənizdən-dənizə Ermənistan” tələb edirdik. Bunun uğrunda illərcə vuruşduq. Öldürdük, öldürüldük. İndən belə türklərə hansı etibardan danışa bilərik və onların bizə etibar edə biləcəklərinə necə inandıra bilərik?

London konfransında ilk dəfə “Ev” sözünü işlətdik. Müstəqil bir Ermənistan dövləti məsələsi yox idi.Başqasının evində yalnız şübhəli "Ev" idi,bizimkisi.  İlin sonuna qədər Lozannada vəziyyət daha da pisləşdi. Bizim üçün heç bir "Ev" tələb olunmurdu.Sevr müqaviləsi gözümüzü kor etmişdi. Üsyanımızın əsasında müttəfiq dövlətlərin bizə vəd etdiyi böyük Ermənistan xəyalı var idi. Amma biz heç vaxt dövlət olmadıq. Türkiyə Ermənistanı deyə bir dövlətin xəyaldan başqa bir şey olmadığını gördük.

Qara dənizdən Aralıq dənizinə, Qarabağ dağlarından Ərəb çöllərinə qədər olan ərazidə dövlət yaratmaq istəyirdik. Axı bu xəyalı necə gerçəkləşdirə bilərdik? Səmimi olsaq, biz həmişə bacarıqsız daşnaklar idik. Rəhbər tuta biləcəyimiz bir məqsədimiz, bu məqsədə çatmaq üçün dəqiq hesablanmış strategiyamız yox idi. Bütün işlərimizi təsadüfi görürdük. Terrora əl atdıq. Türklərə qarşı qırğınlar törətdik. Bununla böyük dövlətlərin diqqətini çəkəcəyimizi düşündük. Amma onlar bizim istəyimizi yerinə yetirə bilmədilər, yetirmədilər. “Türkiyə Ermənistanı” xülyamız Lozannada dəfn edildi. “Daşnaksütyun” partiyası artıq məğlubiyyətlə barışıb və bütün nüfuzunu itirib. Partiya ləğv edilməlidir. Ola bilər, gələcəkdə türklər gələr və yenə bizə sülh təklif edər. Belə bir hal yaşansa, başqa psixologiyaya sahib insanlar onlarla danışıqlara getməlidirlər. “Daşnaksütyun” bu işə kömək edə bilməz. Əksinə, yenə vəziyyəti gərginləşdirər”.

Daşnak Hökumətinin ilk baş naziri,xüsusilə bu açıqlamaları verir:

• Könüllü silahlı birliklərin qurulması xəta idi.
• Rusiyaya qeyd-şərtsiz bağlanmışlardı.
• Türklərin üstünlük verdiyi güc tarazlığını nəzərə almadılar.
• Deportasiya qərarı məqsədəuyğun idi.
• Türkiyə müdafiə instinktləri ilə hərəkət etmişdi.
• İngilis işğalı daşnakların ümidlərini yenidən qabartdı.
• Daşnak rəhbərliyindən başqa heç bir cinayətkar axtarılmamalıdır.
• "Dənizden dənizə Ermenistan" layihəsi kimi imperialist bir tələbə qapılmışlar,bu istiqamətdə təhrik edilmişlərdir.
• Müsəlman əhalini öldürdülər.
• Erməni terror aktları Qərbin ictimai rəyini qazanmaq məqsədi daşıyırdı.
• Daşnak rəhbərliyindən başqa heç bir cinayətkar axtarılmamalıdır.
• Daşnak partiyasının artıq edəcəyi bir şey yox idi; intihar etməli idi.

6. Sonralar Seym və Cənubi Qafqaz hökumətində olduğu kimi,"Cənubi Qafqaz Komisarlığıda" koalisiya idi. Bu koalisiya ad və format baxımından partiyaları, mahiyyətcə isə millətləri təmsil edirdi. Əsas partiyalar bunlar idi: Menşevik fraksiyası,sosial demokratlar,Müsavat və Ermənistan inqilab partiyası Daşnaksütyun. Əslində bunlar bölgənin üç əsas xalqını - gürcü, azərbaycan tatarlarını və erməniləri təmsil edirdi. İstər Komisarlıqda,istər Seymdə,istər hökumətdə,rəhbər rol gürcü menşeviklərində idi. Nə üçün? Bəzi səbəblər isə bunlardır:

Birincisi,müvəkkil səlahiyyətlərini Petroqraddakı Müvəqqəti Hökumətdən,daha doğrusu Dövlət Duması dairələrindən almışdı. Dumadakı gürcü millət vəkilləri,Rusiya Sosial Demokrat partiyası kimi güclü bir təşkilata söykənərək,əhəmiyyətli bir mövqe qazandılar,nüfuz qazandılar və münasibətlər qurdular. Cənubi Qafqazda "Komisarlıq" yaradıldıqda, prioritet təbii ki,varlıqları ilə gözə çarpmayan ermənilərə və ya tatarlara deyil,gürcülərə verilirdi.

İkincisi, dövlət işlərinin aparılmasında gürcülər arasında daha çox və ya az hazırlıqlı insanlar vardı. Böyük bir partiyanın və daha sonra Dumanın işində fəal iştirak etmələri sayəsində bəzi vərdişlər və təcrübələr əldə etdilər. Lakin nə biz, nə də müsavatçılar belə bir məktəbdən getməmişdik,hazırlıqlı deyildik. Müsavat yeni bir partiya idi,Daşnaksutyun isə yeraltı fəaliyyətlərə hazır idi. Şübhəsiz ki, partiya rəhbərlərinin vəziyyəti xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi. Gürcülərin bir neçə istedadlı insanı,ictimai lideri var idi; Onlarla yan-yana oturacaq heç kimimiz yox idi və onların arxasında ikinci və ya üçüncü sıraları tuturduq.

Gürcüler,yeri gəldiyində Türkiyə ve Azerbaycanla hər halda,ermenilərlə müqayisədə daha rahat dil tapa bilirdilər. Bundan başqa, Gürcüstandan kənarda,həyatları təhlükə altında olan Gürcü kütləsi yoxdu,halbuki, ermenilerin Azərbaycanda,Azərbaycanlıların da Ermənistanda soydaşları vardı.

Erməni-türk və erməni-tatar münasibətləri fərqli idi. Bunların arasında əsrlər boyu davam edən problemlər var idi və əhəmiyyətli münaqişələr olmadan həll etmək mümkün deyildi. Türkiyə Qərbdə həlledici məğlubiyyətə uğradı,şimal-şərqdə öz gələcəyini təmin etmək istəyirdi. Və,burada ermənilər Ərzurum və Bakı arasına girib,türklərin yolunu kəsirdilər.

Başqa bir məqam: Köhnə rejim dövründə dövlət işləri əsasən Cənubi Qafqazdakı gürcülərin əlində idi. Bu vəziyyət inqilabdan sonra da davam etdi,çünki gürcülər arasında daha çox hazırlıqlı insanlar texniki araşdırmalar aparmağı bacarırdılar. Rəsmi xidmət təcrübəsi təbii olaraq gürcülərin dövlət idarəçiliyində möhkəmlənmələri üçün möhkəm zəmin yaratdı. "Komisarlıqdan" başlayaraq dəmiryolu və post-teleqraf işlərinə qədər bütün sahələrdə vəziyyyət belə idi.

Ən əhəmiyyətlisi isə bu idi: Cənubi Qafqazdakı gürcü xalqı ən şüurlu və ən yaxşı mütəşəkkil xalq idi. Bundan əlavə gürcü xalqının var oluşu ilə bağlı heç bir təhlükə yox idi. Buna görə də gürcülər digərlərindən güclü idilər.

Gürcü xalqının coğrafi mövqeyi və birlikdə məskunlaşması,müharibədə daha az zərər görməsi,yaxın qonşuları ilə fikir ayrılığının olmaması sayəsində gürcülər öz səslərinin eşidilməsində,azərbaycanlılarla müqayisədə daha şanslı idilər.

Ermənilərlə azərbaycanlılar arasında həll edilməsi mümkünsüz torpaq anlaşılmazlıqları vardı. Söhbət bir və ya iki rayonu ələ keçirmək deyildi,milli kütlənin geniş coğrafiyada yayılmasını təmin etmək idi. Bu istək həm ermənilərdə,həm də azərbaycanlılarda mövcud idi. Ermənistan tatarlara məxsus Şərur-Naxçıvan olmadan yaşaya bilməzdi; və Naxçıvanın Ermənistan üçün əhəmiyyəti,Zaqatala, Axalkələk və Lorinin Gürcüstan üçün əhəmiyyətindən çox fərqli idi. Həm Ermənistanın,həm də Azərbaycanın şanssızlığı bu nöqtədə idi.

Siyasi baxımdan, yetkin xalqların sülh yolu ilə həll yolu tapması mümkün idi. Lakin nə biz,nə də azərbaycanlılarda belə yetkinlik yox idi, buna görə də münaqişə qarşılıqlı düşmənçilik və etibarsızlıq mənbəyi olmuşdu.

Gürcülər imtiyazlı statuslarını möhkəmləndirmək üçün erməni-türk və erməni-tatar mübahisələrindən məharətlə istifadə etdilər. Türklərə və tatarlara söykənərək və ya öz sərhədlərini bu və ya digər istiqamətlərdə düzəldəcəkləri ilə,təhdid edərək,bizi vəziyyətlərə saldılar və öz istəklərinə uyğun olmağa məcbur etdilər. Bizimlə müttəfiq olmağa məcbur olduqda isə, Azərbaycanlıları təhdid etməyə başladılar. Bu cür davranışlar siyasi baxımdan şantaj olaraq,gürcülərə qonşuları qarşısında üstünlük verdi və onların hegemonluğunu təmin etdi.

Partiyamız başa düşməlidir və yadda saxlamalıdır ki,ən çətin günlərdə o,Gürcüstan Sosial Demokrat partiyasının hegemonluğu altında,quyruğunda sürünərək həkət etdi.

10. Yoldaşlarımızın Bakıda sərgilədikləri zoraki mövqeyidə xatırlatmalıyıq. On minlərlə proletar və güclü işçi təşkilatları olan bir sənaye şəhəri olan Bakı bolşevizmin inkişafı üçün daha əlverişli şəraitə malik idi. İnqilabın ilk günlərindən etibarən Cənubi Qafqaz boyunca bolşeviklərin etibarlı sığınacaq və möhkəm dayaq tapa biləcəyi yeganə bölgə idi. Bakı Oktyabr inqilabından sonra da Cənubi Qafqaz Komissarlığının suverenliyini rədd etmədi. Əslində idarəçilik iki yerli orqanın — İctimai Qurumlar Sovetinin və Fəhlə Deputatları Sovetinin əlində idi. Partiyamızın hər iki orqanda təmsilçiləri var idi. Müstəqil və bir-birlərindən fərqli olan bu orqanlar arasında hökmranlıq üçün açıq bir mübarizə var idi.

Yalnız iki partiya - Müsavat və Daşnaksütyun bolşeviklərə qarşı real güc nümayiş etdirə bilərdilər. Lakin bolşevizmə qarşı mübarizədə uğur qazanmaq üçün bu iki tərəf ittifaq içində hərəkət etməli idi, baxmayaraq ki, bu ağlasığmaz idi; çünki qarşılıqlı güvən yox idi. Daşnaksütyun başa düşdü ki,onun Müsavata dəstəyi yalnız bolşevik təhdidi və təhlükəsi olduğu üçün lazımdır. Bolşevikləri zərərsizləşdirdikdən sonra Müsavat ikinci planda Daşnaksütyunu siyasi səhnədən silməli oldu. Şübhəsiz ki,silahlı daşnak qoşunlarının köməyi ilə Müsavat məhv edildikdən sonra bolşeviklər də eyni şəkildə davranacaqdılar.^:41

Biz Tbilisidə gürcü menşeviklərinin hegemonluğuna girdiyimiz kimi, Bakıda bolşeviklərin təsiri altındaydıq. Hər iki halda bizi buna məcbur edən türk-tatar təhdidi idi. Bolşeviklər bizim dəstəyimizi aldılar və Bakıda Müsavatı darmadağın etdilər (mart,1918-ci il);bolşeviklərin rus ünsürlərinin köməyi ilə Bakını türk-tatarlardan qoruya bildik.

Daha sonra yenə bizim təşəbbüslərimizlə İrandan İngilis qoşunları dəvət edildi. Bu,bolşeviklərin Rusiyaya qaçmağa hazırlaşdıqları və indi gəmilərə yerləşdikləri son dəqiqələrdə baş verdi. İngilislər əslində Bakıda məskunlaşa bilsəydilər, hadisələrin gedişatı başqa cür ola bilərdi. Ancaq ingilis qoşunlarının sayının az olması xalqa güvən vermədi,gəmilərə oturdular və İrana qayıtdılar. Biz tək qaldıq;ingilislərin ardınca İrana qaçmaqdan başqa bir şey edə bilmədik.^:42

Artıq "Türkiyə Ermənistanı" deyə bir şey qalmayıb. Erməni xalqının yarısı qan itirmiş və talan edilmişdir,uzun müddətlik istirahət lazımdır. Partiya məğlub oldu və nüfuzunu itirdi,ölkədən qovuldu və geri dönə bilməz. Bir partiya "Yaşayıramsa,necə olursa olsun özümə bir iş uydurmalıyam" deməməlidir. "Madam ki,edəcək bir işimiz qalmayıb,yaşamaq mənasızdır", buna görə partiya işi olmayan yerdə bir partiya ola bilməz. Bəzən elə durumlar olur ki,şərəfli çıxış yolu,sadəcə intiharda tapılır. Partiyamız hal-hazırda bu vəziyyətdədir.^:86

Biz bunu 4-5 il öncə etməliydik. 1918-ci ilin iyununda Batumidə müqaviləni imzaladıqda və bu müqavilənin nəticəsində müstəqil bir erməni dövləti yarananda,digər dövlətlərlə eyni qaydada öz təvazökar mövqeyini tutduqda; elə həmin ilin avqustunda yeni dövləti formalaşdıracaq Ermənistan parlamentinin açılışını etdikdə ...məhz,o zaman biz özümüzü buraxmalı,yeni siyasi partiyalara yol açmalı idik.....Tarixi missiyamız başa çatmışdı. Və bu qanlı mübarizələr və qurbanlar ilə müşaiət olunan yarım əsrlik uzun və zəhmətli çalışmalarımızın şərəfli sonu ola bilərdi...^:87

EDP tarixin əlində bir alət idi. Alət işini bitirdikdən sonra köhnəlirsə,möhkəmliliyini itirirsə və ya işin davamı yeni bir vasitənin istifadəsini tələb etdirirsə,köhnə alət bir tərəfə atılır və atılmalıdır da. Keçmişə aid bir alət yalnız hörmət və minnətdarlıq,sevgi və ibadət obyekti olaraq qala bilər. Lakin onun yeri milli muzeydir. Ermənistan siyasi məsələsinin davam etməsi kontekstində Daşnaksütyun artıq yararlı deyil və buna görə də səhnədən artıq çəkilməlidir.

Yalnız bir şeydə təkid edirəm: Bu rol EDP Daşnaksütyuna uyğun gəlmir. Türklərlə görüşmə məsələsində Daşnaksütyun,bolşeviklərlə görüşməkdən daha məqbul bir həmsöhbətdir. Bir gün gələrsə Türklərlə barışmaq ehtiyacı olarsa; səhnəyə başqa bir anlayışa,başqa bir psixologiyaya və ən əsası başqa alternativlərə (keçmişi olan və ya olmayan) sahib insanlar çıxmalıdırlar. Və bu nöqtədə Daşnaksütyun deyil,kömək etmək,əksinə,buna maneə ola bilər.^:91

• Hovannes Kacaznuni
• Daşnaksütyun

• Kitabın Resimi
• (əsas səhifəsi) (İngilizcə). armenianreality.com. 8 Nisan 2007 tarixində .
•  (ing.)