"Basqal" toponimi haqqında müxtəlif fikirlər mövcuddur. Akademik Ziya Bünyadovun fikrincə "Basqal" toponimi türk sözüdür və "qala başı", "qala qur", "qala yarat", "qala ucalt", "baş qala" mənasını ifadə edir. Bəzi tədqiqatçılara görə isə "Basqal" toponiminin "Pəsqala" (yəni, "gizli qala") sözündən əmələ gəldiyini yazırlar. Basqalın "Qalabaşı" məhəlləsi ərazisində qalınlığı bir neçə metrə çatan qala divarlarının üzləri müasir dövrə qədər qalmaqdadır. Bu divarların XIV əsrdə tikildiyi güman edilir. Bundan başqa Basqalın cənub qərbində "Qalalar" adlı ərazi də var.

1960-cı illərdə "Qalalar" adlanan ərazidə kəşfiyyat işləri aparan arxeoloq Fazil Osmanov hesabatlarında burada tapılan nümunələrin xronoloji baxımdan antik və erkən orta əsrlərə aid olduğunu qeyd edib. 1970-ci illərdə ərazi 70–80 santimetr dərinliyində şumlanıb və burada üzüm bağı salınıb. Müxtəlif vaxtlarda təsərrüfat işləri görüləndə ərazidən bəzi maddi mədəniyyət nümunələri, o cümlədən saxsı qablar və sikkələr aşkar olunub. 1989-cu ildə Basqal ərazisində Basqal Dövlət Tarix-Mədəniyyət Qoruğu yaradılıb. Qoruğun ərazisində Basqal qalası, Şeyx Məhəmməd məscidi, Hacı Bədəl məscidi, Basqal hamamı kimi tarixi abidələr və tarixi mülklər qorunur.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2018-ci il 3 oktyabr tarixli "Basqal Dövlət Tarixi Mədəniyyət Qoruğu haqqında" Sərəncamına əsasənDövlət Turizm Agentliyinin sifarişi əsasında 2019-cu ilin oktyabr ayında AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun Basqal arxeoloji ekspedisiyası tərəfindən ilkin arxeoloji tədqiqatlara başlanılıb. Əvvəlcə 7 yerdə kəşfiyyat qazıntısı aparılıb. Ərazinin cənub-qərb tərəfində uzunluğu 25 metr, qalınlığı 1,7 metr, salamat qalmış hissədə hündürlüyü 2 metrdən artıq olan qala divarı aşkarlanıb. Qala divarı qismən yonulmuş qaya daşları və palçıq məhlulundan istifadə edilməklə inşa olunub. Sonra ərazinin qərb kənarları boyunca iki yerdə yoxlama qazıntısı aparılıb. Bu ərazilərdə uzunluğu 8 metr, eni-qalınlığı 1.7 metr olan qala divarı, daş döşənmiş səki, kürəbənd, qala bürcləri və qalanın qərb qapısı aşkar edilib. "Qalalar" ərazisində aparılmış ilkin tədqiqatlar qalanın ərazisinin 35–40 hektar olduğunu, divarlarının ümumi uzunluğunun isə 3500 metrə yaxın olduğunu göstərir. Bu məlumatlara əsasən Basqal qalası sahəsinə görə Azərbaycan ərazisində məlum olan ən böyük qaladır.

Abidənin qala divarlarının daxilində də 4 yerdə yoxlama qazıntısı aparılıb. Qazıntıların birində 1.5 metr dərinlikdə, 3.5 metr uzunluğu olan kürəbənd qalığı aşkarlanıb. Enli və yastı daşlardan tikilən kürəbəndin altı, üstü və yanları daşla hörülüb. Onun mailliyi "Qalalar" ərazisindən kənara istiqamətləndiyini göstərir. Ehtimal olunur ki burada vaxtilə hamam yerləşib və kürəbənd hamamın çirkab sularını ərazinin qərbindəki yarğana axıdılması üçün tikilib.

• Şabran
• Şəmkir qalası