Azərbaycanda tibb Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının sağlamlığının və firavanlığının qorunmasına xidmət edir. Tibbi yardım sahəsində islahatlar və səhiyyə sisteminin istiqaməti iqtisadi və sosial infrastrukturun qlobal strateji inkişaf proqramının tərkib hissəsidir. Bu proqram bazar iqtisadiyyatı ilə yüksək həyat tərzi sürən demokratik cəmiyyətin qurulması prinsiplərinə əsaslanır. Azərbaycan Respublikasında tibb, əhalinin sağlamlığının qorunması sahəsində vətəndaşlarla dövlət orqanları, eləcə də dövlət və qeyri-dövlət səhiyyə sistemlərinin subyektləri arasında yaranan münasibətlər, əhalinin sağlamlığının qorunması haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunu ilə tənzimlənir.
Tarix
Azərbaycanda tibb tarixinin dərin kökləri var. Qədim insanlar müxtəlif xəstəliklərlə mübarizə aparmaq üçün, fövqəlgüclərə, sehrbazlığa inanırdılar. Azərbaycanda Azıx mağarasındakı daş dövrünə aid təsvirlər və piktoqraflar bu sehrbazlığa inancın sübutudur. Qədim insanlar müxtəlif xəstəlikləri müalicə etmək üçün dərman bitkilərindən istifadə edirdilər. Bu təcrübə, qədimdə Azərbaycan ərazisində yaşayan insanların arasındada yayılır. Bununla belə, ölkə ərazisində aparılan araşdırmalardan məlum olur ki müalicədə təkcə bitkilərdən istifadə olunmayıb. Azərbaycanda qədim dövrün həkimləri cərrahiyyə ilə də tanış idilər, insan bədəninin müxtəlif yerlərində şişlərin, sınıqların müalicəsinin primitiv üsulları ilə müəyyən təcrübəyə malik idilər. Məsələn, arxeoloq İdeal Nərimanov Ağdam rayonunun Əfətli kəndi yaxınlığındakı Çalağantəpə yaşayış yerində apardığı arxeoloji qazıntılar nəticəsində, eramızdan əvvəl IV minilliyə (enolit dövru) aid və üzərində trepanasiya izləri olan insan kəlləsi tapıb. Həmçinin 1971-ci ildə Daşkəsən rayonunun Xaçbulaq kəndində arxeoloq H. Kəsəmənli, tunc dövrünün sonu və dəmir dövrünün əvvəllərinə aid, üzərində trepanasiya əməliyyatı da aparılmış kəllə sümüyünü aşkar etmişdir. Kəllə sümüyünü müayinə edən R. Qasımov qeyd edib ki, "parietal sümüyün ön sümüyün birləşdiyi yerdə süni trepanasiya aparılıb".
VIII əsrdə Ərəb xilafətənin yaranmasından sonra, əsasən albanlar və irandilli xalqların yaşadığı Şirvan ərazisini ərəblər zəbt etdi. Vahid xilafət daxilində mədəniyyətlərin qarşılıqlı təsiri sayəsində həm elm, həm də mədəniyyət kimi tibbdə inkişaf etmişdir. Universitetlər, rəsədxanalar, kitabxanalar, məscidlər, xəstəxanalar meydana çıxdı. Məhz İslam dövründə tibb elminin ciddi yüksəlişi müşahidə olunur. O dövrdə Azərbaycanda məscidlərin nəzdində mədrəsələr fəaliyyət göstərib, burada ərəb və fars dilləri, din, riyaziyyat, xəttatlıq, tarix və ədəbiyyat dərsləri keçirilirdi. Tibb və kimyagərlik də öyrədilirdi. Yazılı abidələrdən məlumdur ki, hələ XII əsrdə müasir Azərbaycan ərazisində, tarixi Şirvanda, Şamaxı şəhərində məşhur həkim və əczaçı Kafiəddin Ömər ibn Osman (məşhur şair Xaqani Şirvaninin dayısı) tərəfindən müalicə üsullarını öyrənən tibb məktəbi fəaliyyət göstərib. Burada təlimlə yanaşı, dərman bitkilərinin müalicəvi xüsusiyyətləri və onların köməyi ilə sağalması ilə bağlı araşdırmalar aparılıb.
Son orta əsrlərdə yaşamış Məhəmməd Bərgüşadi "Tibbi Nəbivi" əsərini yazmışdır. Bərgüşadi əsərinin birinci yarısını ərəb dilində, ikinci yarısını isə doğma Azərbaycan dilində yazıb. Bu kitab, Azərbaycan dilində tibb haqqında məlum olan ilk kitabdır. Birinci hissədə sinir xəstəlikləri də daxil olmaqla, demək olar ki, bütün orqanların xəstəliklərinin müalicəsi tövsiyə olunur. Bəzi hallarda, xəstəliyin əlamətlərinin təqdimatını qeyd edə bilərsiniz. İkinci hissədə əsasən bitki dünyasından olan dərmanların tərkibi təsvir edilmişdir. Kitabın üçüncü hissəsində müxtəlif xəstəliklər üçün pəhriz haqqında göstərişlər verilmişdir.
XV–XVI əsrlərdə tibbim inkişafı iki xüsusiyyətlə səciyyələnir. Birincisi, tibbin inkişafı, anatomik, fizioloji və gigiyenik istiqamətə daha yaxın olması, ikincisi, bütünlüklə həkim və təbiblərin əlinə keçən ənənəvi təbabətin məhv olmasıdır. Elmi tibbi fikrin yüksəlişinin bariz dəlili kimi böyük həkim hesab edilən Şamaxılı Mahmud ibn Məhmədi Dilşad Şirvaninin "Kəmal-namə", "Kamillik kitabı" və Azərbaycan dilində tibb dərsliyi (1437–1438) kimi əsərlər ola bilər. Qazi Nəciməddin Əhməd ibn Əbubəkr ibn Məhəmməd Naxçıvani İbn Sinanın "Kanonları" haqqında qiymətli şərhlərə malikdir. Tibb ədəbiyyatında görkəmli həkim və şair Sahab Seyid Məhəmməd Ordubadinin yazıları vardır. Bu dövrlərdə Şamaxıda Mirzə Məhəmməd Həsən Şirvani tibb məktəbi təşkil edir, bu məktəbdən sonralar Seyid Əli Təbrizi çıxır. Bu məktəb Azərbaycan ərazisində Türkmənçay müqaviləsinə qədər mövcud olmuş, bundan sonra ruhanilərin tələbi ilə dağıdılmışdır.
XVI əsrdə yaşamış Qarabağ əsilli azərbaycanlı həkim Yusif Qarabaği bir çox tibbi traktatlar, eləcə də İbn Sinanın "Tibb elmi kanonuna izahlar və şərhlər" kitabını yazmışdır. O, uzun müddət Orta Asiyada, Səmərqənd və Buxarada yaşayıb fəaliyyət göstərmişdir.
1712-ci ildə Məhəmməd Yusif Şirvani Azərbaycan dilində "Tibbnamə" ("Tibb kitabı") yazılmışdır.
XIX əsr azərbaycanlı həkimi Mirzə Məmmədqulu Qaibov Qarabağ xanının sarayında həkim işləmiş, məşhur Azərbaycan şairəsi Xurşidbanu Natəvanın baş həkimi olmuşdur. Qayıbov Azərbaycanda cərrahiyyə elminin əsasını qoyub.
Azərbaycanda tibb tarixinin elmi öyrənilməsinin əsasları 1892-ci ildə Azərbaycan alimi Əbdülxalıq Axundov tərəfindən qoyulmuşdur. Əbdülxaliq Derpt Universitetinin professoru Q. Dragendorfun rəhbərliyi altında əczaçılıq magistri dərəcəsi almaq üçün dissertasiya kimi (1892), 10-cu əsrdə yaşamış Əbu Mənsur Xirovinin əczaçılıqla bağlı məşhur ensiklopediyasını tədqiq etmiş və fars dilindən azərbaycan dilinə tərcümə etmişdir. O, dərman xammalının adlarının botanik tərifini yerinə yetirmiş və bu kitaba şərh tərtib etmişdir. Bitkilərin qədim adlarının belə deşifrə edilməsi onların sonrakı elmi tədqiqinə imkan yaratmışdır.
Rusiya imperiyasında ilk Azərbaycan qəzeti olan "Əkinçi" qəzetinin müəllifi kimi Həsən Bəy Zərdabi Mirzə Fətəli Axundovla birlikdə o dövrdə ölkəni sarsıdan malyariya ilə bağlı əsərlər üzərində işləyirdi. Onun "Gigiyena" kitabı gigiyena sahəsində Azərbaycanın tibb üzrə ilk elmi tədqiqat əsəridir. 1914-cü ildə Azərbaycan dilində nəşr edilmişdir.
1918-ci ildə artıq müstəqil Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yarananda, yeni Respublikanın Səhiyyə Nazirliyi yaradıldı, ona həkim Xudadat bəy Rəfibəyov rəhbərlik edirdi. Bu illər ərzində ölkədə, Bakı, Gəncə kimi şəhərlərdə onlarla yeni apteklər, xəstəxanalar açıldı. Xaricə təhsil almağa göndərilən bir çox Azərbaycan tələbələri də orada, əsasən Almaniya, Sankt-Peterburq, Moskva, Kiyev və digər şəhərlərdə tibb təhsili alırdılar.
1919-cu ildə Bakı Dövlət Universitetinin tibb fakültəsi ilə əsası qoyuldu, onun operativ cərrahiyyə kafedrasının ilk müdiri görkəmli cərrah, professor V. İ. Razumovski idi (1920-ci ilə qədər). Burada tibb tarixi də tədris olunurdu. Qısa müddətdə Razumovskinin rəhbərliyi ilə Xüsusi Hazırlıq Komissiyası təşkil edildi. Həmin ilin avqustunda qəbul imtahanları keçirildi və beləliklə, birinci sinif şagirdləri, gələcək həkimlər işə götürüldü.
Tibbi idarə etmə orqanları
Əsas səhiyyə idarəetmə orqanları bunlardır:
- Əhaliyə tibbi yardımın göstərilməsi, dövlət səhiyyə proqramlarının işlənib hazırlanması və həyata keçirilməsi, ölkədə təhlükəli xəstəliklərin qarşısının alınması və s. ilə məşğul olan Azərrbaycan Respublikası Səhiyyə nazirliyi.
Səhiyyə Nazirliyinin strukturuna daxildir: Nazirlik, Bakı şəhər Səhiyyə Baş İdarəsi, Gəncə şəhər Səhiyyə Baş İdarəsi, Sumqayıt şəhər Səhiyyə Baş İdarəsi.
- Azərbaycanın Tibbi Ərazi Bölmələrini İdarəetmə Assosiasiyası (TƏBİB) — Səhiyyə Nazirliyinin tabeliyində olanlar istisna olmaqla, ölkənin tibb müəssisələrinə rəhbərlik edir.
Statistika
| İl | 2018 | 2019 | 2020 |
|---|---|---|---|
| Həkimlərin ümumi sayı (min nəfər) | 31,9 | 32,5 | 31,8 |
| Tibb bacılarının sayı (min nəfər) | 52,8 | 54,0 | 55,7 |
| Xəstəxanaların sayı | 566 | 563 | 570 |
| Xəstəxana çarpayılarının sayı (min ədəd) | 44,1 | 44,0 | 44,3 |
| Ambulator poliklinikalar | 1737 | 1741 | 1726 |
2015-ci ildən 2019-cu ilə qədər Azərbaycanın ali təhsil müəssisələrində tibb ixtisasları üzrə ildə orta hesabla 1228 mütəxəssis, orta ixtisas təhsili müəssisələrində isə 1801 nəfər hazırlanır.
İcbari tibbi sığorta
Azərbaycanda, 1999-cu il oktyabrın 28-də "İcbari tibbi sığorta haqqında" Qanun qəbul edilib. Bu Qanun əhalinin tibbi sığortasının təşkilati, hüquqi və iqtisadi əsaslarını müəyyən edir, tibbi sığortanın subyektləri arasındakı münasibətləri tənzimləyir.
29 noyabr 2016-cı il tarixindən Mingəçevir, Yevlax və Ağdaşda icbari tibbi sığortanın pilot layihəsinin icrasına başlanılıb. 2021-ci il aprelin 1-dən icbari tibbi sığorta bütün ölkəyə şamil edilib.
2021-ci ilin dekabr ayına olan məlumata görə, icbari tibbi sığortanın əhatə etdiyi tibbi xidmətlər paketinə 2550 tibbi xidmət daxildir və icbari tibbi sığorta ölkə üzrə tam əhatə olunanda 3 550-dən çox xidməti əhatə edəcək.
COVİD-19 pandemiyası
- 27 fevral 2020-ci il tarixində virusun yayılması təhlükəsinin qarşısının alınması məqsədilə Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti yanında Operativ Qərargah yaradılıb. Həmin gün xüsusi laboratoriyalar yerləşdirilib, İranla sərhəddə səyyar xəstəxanalar yerləşdirilib. Azərbaycanda ilk yoluxma halı 28 fevral 2020-ci ildə qeydə alınıb.
19 mart 2020-ci il tarixindən Azərbaycanda virusla mübarizə sahəsində işlərin hazırkı vəziyyəti haqqında məlumat verən COVID-19 ilə bağlı rəsmi internet saytı fəaliyyət göstərir.
Azərbaycan və ÜST
Azərbaycan 1992-ci ildə Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatına üzv olub. 2004-cü ilin iyununda Azərbaycanda ÜST-un nümayəndəlik ofisi açılıb. ÜST-un Azərbaycan nümayəndəliyi İİV/QİÇS, vərəm, malyariya, quş qripi, peyvəndləmə, immunizasiya, səhiyyə müəssisələrinin beynəlxalq sanitar qaydalarına riayət olunmasının təmin edilməsi sahələrində fəaliyyət göstərir.
İstinadlar
- . e-qanun.az. 2023-03-22 tarixində . İstifadə tarixi: 22 mart 2023.
- Ахмедова Вафа Шамиль гызы, диссертант Азербайджанского государственного университета строительства и архитектуры. (rus). jurnal.org. 16 fevral 2009. 14 aprel 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 mart 2023.
- Ахмедова Вафа Шамиль гызы, диссертант Азербайджанского государственного университета строительства и архитектуры. (rus). jurnal.org. 14 aprel 2012 tarixində . İstifadə tarixi: 22 mart 2023.
- Х. О. Алимирзоев. Азербайджанский государственный университет за пятьдесят лет: исторический очерк. — Б.: Азербайджанский государственный университет, 1969. — С. 8. В XII веке по инициативе дяди Xагани известного фармацевта и врача Кафеиддина Омара ибн Османа в Шемахе была основана медицинская школа, в которой, наряду с обучением, велись исследования лечебных свойств лекарственных растений и врачевание с их помощью.
- М. Л. Султанов. К вопросу расшифровки тайн лекарственных растений, упомянутых в древних рукописях Востока // Вопросы истории науки : Матералы конференций по историй науки. — Б.: Элм, 1965. — С. 235.
- Геюшев Н. Документальная память истории // Литературный Азербайджан. — 1989. — С. 116.
- Инсанов А. Б. История здравоохранения Азербайджана. — Б.: "Азербайджан", 2003. — С. 48. — 631 с.
- ↑ . e-qanun.az. 2023-03-22 tarixində . İstifadə tarixi: 22 mart 2023.
- . 2021-10-27 tarixində . İstifadə tarixi: 22 mart 2023.
- . . 2023-03-22 tarixində . İstifadə tarixi: 22 mart 2023.