Azərbaycan aysorları

Azərbaycan aysorları (özünüadlandırma: süry. ܣܘܿܓܪܵܚ, soqrax):148 — aysor diasporunun bir hissəsi, Azərbaycanda yaşayan etnik qrup.

Azərbaycan aysorları
Özünüadlandırma
süry. ܣܘܿܓܪܵܚ
Ümumi sayı
6,000+
Yaşadığı ərazilər
 Azərbaycan ~1,600
 Rusiya ~2,500
 Ermənistan naməlum
Dili

Azərbaycan, asoru, rus

İrqi
Avropoid
Dini

əsasən xristianlıq

Daxildir
aysorlar
Mənşəyi
samilər
Qohum xalqlar

ermənilər, mizrahi

Aysorların Cənubi Qafqaza ilk köçləri xristianlığın yayılması ilə əlaqədardır və VI əsrə aid Keşikçidağ məbədinin On üç aysor ataya aid edilir. Onların əsas köçü Gülüstan (1813) və Türkmənçay (1828) müqavilələrindən sonra Rusiya imperiyası tərəfindən kurasiya edilmişdir. Birinci Dünya müharibəsində Osmanlı imperiyası tərəfindən həyata keçirilən "səyfo" nəticəsində Azərbaycana daha çox aysor köçmüşdür. Onlardan bəri XX əsrin ortalarında SSRİ hakimiyyəti tərəfindən sürgün edilmişdir. Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı çox sayda aysor ksenofobiya səbəbilə Azərbaycanı tərk edərək Rusiyaya, həmçinin Ermənistana və tanınmamış Dağlıq Qarabağ Respublikası ərazisinə köç etmişdir.

Əksəriyyəti xristian olan Azərbaycan aysorları Azərbaycan adət-ənənələrini mənimsəmiş və islamdan təsirlənmişdir, həmçinin Azərbaycan dilini bilirlər. Onlar asoru şəxs adlarından istifadə edirlər.

Tarixi

Azərbaycanda aysorların müxtəlif köç mərhələləri olmuşdur. VI əsrə aid Keşikçidağ məbədi On üç aysor atanın Gürcüstan ərazisinə gəldiyi dövr ilə əlaqələndirilir.

 
Müqəddəs Qarecili David. XVIII əsrə aid miniatür.

Rusiya imperiyası Gülüstan (1813) və Türkmənçay (1828) müqavilələrindən sonra İrandan və Türkiyədən Cənubi Qafqaza təqribən 16 min aysor köçürmüşdür. Müharibənin sonunda Rusiya qoşunlarının ardınca nestorian kilsəsinə daxil olan 3 minə yaxın aysor Erməni vilayətinə gəlmişdir. 1830-cu illərində Urmiya xanlığının Süpürgən, Muyşava, Yengicə, Koracaluy, Nazi və Quytafa kəndlərindən olmaqla 100 aysor ailəsi Alaverdi Tumayevin başçılığı ilə Rusiyanın nəzarəti altında olan Cənubi Qafqaz torpaqlarına köçmüşdülər. Urmiyadan çıxan bu 100 ailə ilk əvvəl Naxçıvan qəzasına, 3 ildən sonra isə Şuşa qəzasına köçmüş, 10 il ərzində Şuşa qəzasının Tərtər kəndində yaşadıqdan sonra difteriya xəstəliyinin yayılması səbəbindən bu kəndi tərk edərək əvvəlcə İrəvan qəzasının Ağalezalu, daha sonra isə Duqun kəndinə, nəhayət 1840-cı illərdə Köyləsər kəndinə köçmüşdülər. O dövrdə aysorlar məişətdə asoru dilində danışsalar da, "lingua franca" kimi Azərbaycan dilində danışırdılar.:150 Bundan başqa, Naxçıvanda Siyaqut kəndi XIX əsrin əvvəllərində İranın eyniadlı kəndindən köçmüş aysor ailələri tərəfindən salınmışdır.

Birinci Dünya müharibəsində Osmanlı imperiyası tərəfindən "səyfo" həyata keçirilmişdir ki, bunun bir hissəsi Osmanlı qüvvələri tərəfindən Azərbaycan ərazisində də keçirilmişdir. Azərbaycan mənbələri aysorların erməni qruplaşmaları ilə birləşərək Mart soyqırımında iştirak etdiyini qeyd edir. Aysorların bir hissəsi Osmanlı imperiyasının Bitlis vilayətindən 500 ailə olaraq köçürülmüşdür. Köç zamanı onlar həm Osmanlı, həm də erməni qüvvələri tərəfindən hücumlara məruz qalmışdılar. Köç nəticəsində 500 ailədən sadəcə 30–40-ı indiki Ağstafa rayonunun Həsənsu kəndində yerləşə bilmişdir. 1949-cu ildə SSRİ hakimiyyəti onları Rusiyanın Tomsk vilayətinə sürgün edilmişdilər.

Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı çox sayda aysor Azərbaycanı tərk edərək Rusiyaya, həmçinin Ermənistana və tanınmamış Dağlıq Qarabağ Respublikası ərazisinə köç etmişdir. 2020-ci ildə baş tutan İkinci Qarabağ müharibəsi zamanı Qarabağda yaşayan, o cümlədən Rusiya və Ermənistandan gələn aysorlar Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinə qarşı vuruşmuşdur. 2022–2023-cü illərdə Xankəndi–Laçın yolunda baş tutan aksiyalarda Xankəndi əhalisinin blokada altında qaldığı iddia edilmişdir.Ermənistan parlamentinin "Hayastan" fraksiyasından olan deputat Zemfira Mirzəyeva bildirmişdir ki, "Qarabağda Azərbaycan blokadası altında qalanlar arasında aysorlar da var".

Əhalisi

 
Göygöl şəhəri Azərbaycanda aysorların yaşadığı az sayda yaşayış məntəqələrindən biridir.

1885-ci il üçün Cənubi Qafqazda yaşayan aysorların sayının Tiflis quberniyasında 836, Bakı quberniyasında 368, İrəvan quberniyasında 1,244 nəfər olduğunu göstərmişdir. 1897-ci il Ümumrusiya siyahıyaalınmasının nəticələrinə görə aysorlar Cənubi Qafqazda əsasən İrəvan quberniyasında yaşamaqla onların sayı hər iki cinsdən olmaqla 2,862 nəfər idi və quberniya əhalisinin 0,1 faizini təşkil edirdilər. Aysorların əksər hissəsinin yaşadığı quberniyanın Şərur-Dərələyəz qəzasında onlar qəza əhalisinin 0,43 faizini təşkil edirdilər.:151

SSRİ dövründə Azərbaycanda aparılan əhali siyahıyaalmalarında aysorlar da qeyd edilmişdir. Azərbaycan SSR-də 1926-cı ildə 964 aysor,1939-cu ildə 1,815 aysor,1959-cu ildə 1,367 aysor,1970-ci ildə 1,231 aysor,1989-cu ildə 646 aysor qeydə alınmışdır. 2015-ci ildə tanınmamış Dağlıq Qarabağ Respublikasının apardığı əhali siyahıyaalmasına görə, orada 16 nəfər aysor yaşayırdı. "Joshua Project"in məlumatına görə, Azərbaycanda indiki dövrdə 1,600 nəfər aysor yaşayır və onların böyük əksəriyyəti xristiandır. Onlardan bəziləri Ağstafa rayonunun Vurğun qəsəbəsində yaşayırlar. Eyni rayonun Həsənsu kəndində yaşamış aysorlar SSRİ hakimiyyəti tərəfindən sürgün edilmişdir.

Azərbaycanda yaşayan aysorların çoxusu başqa ölkələrə köçmüşdür. Azərbaycan və Ermənistan Dağlıq Qarabağ uğrunda müharibəyə hazırlaşarkən Göygöl şəhərində yaşayan aysor icması 1988–1991-ci illərdə bölgəni tərk etmişdir. Bu dövrdə Bakı şəhərini tərk edən aysorlar da olmuşdur. 2011-ci ildə Ermənistanın aysor icmasının nümayəndəsi Razmik Xosroyev bildirmişdi ki, Qarabağ müharibəsindən əvvəl Azərbaycanda 6,000 nəfərlik aysor icması yaşayırdı, lakin aysorların əksəriyyəti Rusiyaya, xüsusilə də Krasnodar diyarına və digər ölkələrə mühacirət etmişdir. Onun sözlərinə görə, aysor icması Azərbaycan hakimiyyəti tərəfindən birbaşa təzyiqlərə məruz qalmamışdı, lakin Qarabağ müharibəsi zamanı artan ksenofobiya aysorların bütün əmlaklarını qoyub Azərbaycandan köçməyə məcbur etmişdir.

Cəmiyyəti

Əksəriyyəti xristiandırlar. Asoru dilində və Azərbaycan dilində danışırlar. Toy adətləri Azərbaycandan mənimsənilmişdir, dini ibadətlərindən islam təsirləri mövcuddur. Onlar dua edərkən üzlərini Kəbə tərəfə döndərirlər. Yallı, şeyxana, köçəri kimi rəqsləri var. Azərbaycan aysorları qadınlar üçün Şmoye və Şuşana, kişilər üçün Muşel, Yuqan, Şamon və Amonuel kimi yerli şəxs adlarından istifadə edirlər.

Azərbaycanlılaşma

  Əsas məqalə: Azərbaycan mədəni təsiri

F. T. Markov qeyd edir ki, aysorlar öz aralarında asoru dilində danışır, "ancaq digər millətlərlə əlaqələrində tatarcanı (azərbaycanca) istifadə edirdilər", hansı ki İrəvan qəzasında hamı tərəfindən qəbul edilirdi. Şərqi süryani dua əlyazmalarındakı türkdilli mətnlərdə də Azərbaycan dilinin xarakteristikaları tapılmışdır.

Yazıldıqdan az bir müddət sonra "Arşın mal alan" komediyası yeni asoru dilinə tərcümə edilərək İrandan mühacirət etmiş asorular arasında məşhurluq qazanmışdır. 1920-ci illərdən başlayaraq aysor dramaturq Aleksandr Qabriel operettanı Yonkers və Çikaqoda səhnəyə qoymuşdur. "Arşın mal alan" SSRİ-dəki aysor diasporu ilə yanaşı Nyu-York və Konnektikut ştatlarının aysor icmalarında ən məşhur teatr əsərlərindən biri olmuşdur.

İstinadlar

  1. ↑ Əliyeva, İradə. . История и археология.
  2. Məmmədov, İlkin. . 17 may 2012. 16 May 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 27 November 2023 – www.azadliq.org vasitəsilə.
  3. Centre, UNESCO World Heritage. . UNESCO World Heritage Centre. 2020-11-11 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-11-27.
  4. . multikulturalizm.gov.az. 2022-08-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-11-27.
  5. Encyclopedic dictionary of Azerbaijan toponyms. In two volumes. Volume I. p. 304. Baku: "East-West". 2007. ISBN 978-9952-34-155-3.
  6. Qasımlı, Musa. (PDF) (az.). Bakı: Elmin İnkişafı Fondu. 2016. 2023-05-11 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2023-11-27.
  7. . Report İnformasiya Agentliyi. 31 mar 2021.
  8. ↑ Orhun, Hikmət. . Sputnik Azərbaycan (az.). 7 iyun 2016. İstifadə tarixi: 27 noyabr 2023.
  9. ↑ . 2023-06-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-11-27.
  10. Journal, The Assyrian. . 2 noy 2020. 2023-11-18 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-11-27.
  11. Light, Felix. . 16 avq 2023. 2023-11-26 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-11-27 – www.reuters.com vasitəsilə.
  12. . armenpress.am.
  13. Демоскоп Weekly (еженедельная демографическая газета. Электронная версия): Всесоюзная перепись населения 1926 года. Национальный состав населения по регионам республик СССР : 2012-02-10 at the Wayback Machine---Источник: Всесоюзная перепись населения 1926 года.М.: Издание ЦСУ Союза ССР, 1928–29. Том 10–16. Таблица VI. Население по полу, народности.---А также 2019-11-27 at the Wayback Machine
  14. Демоскоп Weekly (еженедельная демографическая газета. Электронная версия): Всесоюзная перепись населения 1926 г. Распределение постоянного населения на местных и неместных уроженцев : 2021-07-09 at the Wayback Machine---Источник: Источник: Всесоюзная перепись населения 1926 года. Т. LI. М. 1930. Табл. V. Уроженцы СССР, постоянно проживающие — по месту рождения. С.174–193
  15. Демоскоп Weekly (еженедельная демографическая газета. Электронная версия): Всесоюзная перепись населения 1939 года. Национальный состав населения по республикам СССР : 2012-01-03 at the Wayback Machine---Источник:РГАЭ РФ (быв. ЦГАНХ СССР), фонд 1562, опись 336, ед.хр. 966–1001 (Разработочная таблица ф. 15А. Национальный состав населения по СССР, республикам, областям, районам)
  16. Демоскоп Weekly (еженедельная демографическая газета. Электронная версия): Всесоюзная перепись населения 1959 года. Национальный состав населения по республикам СССР: 2012-01-03 at the Wayback Machine---Источник: РГАЭ РФ (быв. ЦГАНХ СССР), фонд 1562, опись 336, ед.хр. 1566а −1566д (Таблица 3,4 Распределение населения по национальности и родному языку)
  17. Демоскоп Weekly (еженедельная демографическая газета. Электронная версия): Всесоюзная перепись населения 1970 года. Национальный состав населения по республикам СССР: 2012-01-03 at the Wayback Machine---Источник: РГАЭ РФ , фонд 1562, опись 336, ед.хр.3998–4185 (Таблица 7с. Распределение населения по национальности, родному и второму языку.)
  18. . Archived from the original on 2011-08-26. İstifadə tarixi: 7 iyul 2015..
  19. (PDF) (rus). July 31, 2018 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: July 31, 2018.
  20. Project, Joshua. . joshuaproject.net. 2018-11-18 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-11-27.
  21. . www.aina.org.
  22. Хикмет, Орхун. . Sputnik (rus). 8 iyun 2016. 2023-07-03 tarixində . İstifadə tarixi: 27 noyabr 2023.
  23. Волкова Н. Г. Материалы экономических обследований Кавказа 1880-х годов как этнографический источник // Кавказский этнографический сборник. — М.: Наука, 1984. — Т. 8. — С. 222.
  24. Karlsson, Jonas. (2019). Characteristics of Some Turkic Garshuni Texts Preserved in an 18th Century Chaldean Prayer Book. Intellectual History of the Islamicate World. 7. 247–263. 10.1163/2212943X-00702002.
  25. 2016-05-28 at the Wayback Machine. Журнал "Zinda". VIII.38. 23 декабря 2002 г.
  26. Eden Naby (2017). 2018-10-08 at the Wayback Machine. Iranian Studies, 40:4, 501–510
Mənbə — ""

Informasiya Melumat Axtar

Anarim.Az

Sayt Rehberliyi ile Elaqe

Saytdan Istifade Qaydalari

Anarim.Az 2004-2023