Bir zamanlar Kilikiya ovasının mərkəzlərindən olan Anavarzanın antik mənbələrdə adı Anazarbos, Anazarba, Aynızarba və ya Anazarbus olaraq çəkilir. Adananın təqribən 70 km şimal-şərqində, Kozan ilçəsinin 28 km cənubunda, Diləkqaya kəndindəki bu antik şəhər, Sunbas çayının Ceyhan çayı ilə birləşdiyi yerin 8 km şimalında ada kimi yüksələn bir təpə üzərindədir. Bakı ilə Anavarza arasındakı məsafə 1729 km-dir.

Şəhərin Roma İmperiyası dövründən əvvəlki tarixi haqqında demək olar ki, heç bir məlumat yoxdur. Ancaq "Addım Addım Çuxurova" kitabında Hadi Altay şəhərin Assuriyalılar tərəfindən tikildiyini düşünməkdədir və bu fikri də 1830–1840-cı illlərdə Anadolunu gəzən fransız səyyah Çarlz Teksyer də irəli sürürdü. Anavarza sikkələrində aydın olduğu qədəriylə burada e.ə. II–I əsrlərdə bir məskunlaşma olmuşdur. Ancaq şəhərin bu dövrü haqqında konkret məlumatlar verəcək kifayət qədər arxeoloji dəlil yoxdur. E.ə. 67-ci ildə romalı general Pompey Şərq Aralıq dənizini təxminən yüz il boyunca idarələri altında tutan quldurları Korakesiyon (Alaniya) ərazisində böyük bir dəniz döyüşündə qəti məğlubiyyətə uğradıb fəaliyyətlərini tamamilə ortadan qaldırmışdır. Həyatda qalanları isə Kilikiyanın (Çuxurova) dəniz kənarındakı və dənizə yaxın bəzi şəhərlərinə yerləşdirərək daxili bölgələrin idarəsini daha əvvəllər quldurluq edən Tarkondimotos adlı yerli bir krala buraxdı. Böyük ehtimalla Anavarza da Tarkondimotosun nəzarəti altındakı bu bölgəyə daxildir. Şəhər E.ə. 19-cu ildə İmperator Avqust tərəfindən ziyarət edilərək "Kaysareya" adı ilə xatırlanmaya başlanmış və eyniadlı digər şəhər olan Arqoyis dağının (indiki Ərciyəs) ətəyindəki Kaysariya (indiki Kayseri) ilə qarışdırılmaması üçün "Anavarza ətəyindəki Kaysariya" adlandırılmışdır. Anazarbus və ya Anabarzus adının əsasən şəhərdə hakim olan və Çuxurova düzünün ən diqqət şəkən fiziki quruluşlarından biri olan 200 metr yüksəkliyindəki qaya kütləsinə aid olduğu və bəlkə qədim farsça Na-barza ("Məğlubedilməz") adından təhrif olduğu düşünülür.

Anavarza daha sonra imperator Avqustusun ziyarətiylə Tarkondimotosun oğlu II Tarkondimotos Filopatorun idarəsinə verildi. Onun 17-ci ildə ölməsini fürsət bilən Romalı general Germanikus Kilikiyanın şərqini Anavarza ilə birlikdə Roma İmperatorluğunun Suriya əyalətinə birləşdirdi. 72-ci ilə gəlindiyində isə İmperator Vespasian tərəfindən Kilikiya bölgəsinin Roma əyaləti olaraq yenidən qurulmasıyla Anavarzanın da içində olduğu bölgə birbaşa Roma dövlətinin rəhbərliyi altına girmiş və Anazvarza əyalət paytaxtı Tarsosda (indiki Tarsus) oturan vali tərəfindən idarə edilməyə başlandı. Anavarza Roma İmperiyası dövrünün ilk iki əsri boyunca vacib şəhər olmamış, Kilikiyanın paytaxtı Tarsusun kölgəsində qalmışdır. Tarsus günümüzə qədər çatmışdır, amma bunun qarşılığında tarixi abidələrinin böyük bir hissəsini itirmişdir. Roma imperatorlarından Septimius Severusun, Peskennius Niger ilə etdiyi hökmdarlıq mübarizəsi zamanı Severusun tərəfini tutan şəhər, onun Nigeri 194-cü ildə İsosda məğlub edərək imperatorluğun tək hakimi olmasından sonra tarixinin ən parlaq dövrünü yaşamaya başlamışdır. 204–205-ci illərində Kilikiya, İsauriyaa və Likaoniya əyalətlərinin metropolisi olmuşdur.

260-cı ildə digər Kilikiya şəhərləri kimi Anavarza da Sasani kralı Şapur tərəfindən fəth edilmişdir. Üstəlik IV əsrdə İsauriyalı Balbinos tərəfindən xaraba edilmiş olan Anavarza ancaq imperator II Teodosius zamanında 408-ci ildə yenidən qurulan Kilikiya əyalətinin paytaxtı olmuşdur.

525-ci ildəki böyük zəlzələdən zərər görən şəhər imperator Lustinianus tərəfindan bərpa edilmiş və Lustiniopol adlandırılmışdır. Ancaq 561-ci ildəki ikinci zəlzələ fəlakətinə və baş verən böyük bir vəba epidemiyası şəhərə mənfi təsir göstərmişdir. Daha sonra Ərəb və Rum dövlətləri arasındaki sərhəd bölgəsində qalan şəhər daimi axın və müharibələr səbəbindən zəifləmişdir.

VII əsrdə Anavarza ərəblər tərəfindən işğal edildi və Anyzarba adlandırılmağa başlandı. 796-cı ildə xəlifə tərəfindən bərpa edilən şəhərə Xorasandan gələn köçkünlər gətirildi. 804, 806, 835 və 855-ci illərdə Bizans Anavarza şəhərini dağıdaraq çoxlu əsir götürmüşlər. 878-ci ildə Bizans İmperatoru I Basileusu dayandırmaq misyası verilən Anavarza əmiri qaçdı. 955–956-cı illərdə şəhərdəki Sayfadullah səddi təmir edildi.961-ci ildə Bizans imperatoru Nikeforos Fokas Sayfadullahın müdafiə etdiyi Anavarzanı mühasirəyə aldı və 962-ci ildə buranı ələ keçirərək təkrar Bizans imperatorluğuna qatdı. Sonra bura 1085-ci ildə İznikdə hökm sürən sultanlarından Süleyman tərəfindən fəth edildi. 1098-ci ildə Səlibçi başçılarından Bohemund tərəfindən şəhər ələ keçirildi. 1111-ci ildə isə şəhər yenidən Bizanslıların hakimiyyətinə düşdü. Antakiyada oturan Səlibçi başçısı II Bohemund 1130-cu ildə Anavarzanı yenidən ələ keçirmək istəsə də bölgədə olan Türk birliklərin pususuna düşdü və öldürüldü. 1137-ci ildə Bizans imparatoru II Yohan Komnenos şəhəri 37 günlük bir mühasirədən sonra ələ keçirdi. 1188-ci ildə II Leon qaya kütləsinin təpəsində bu günə qədər çox yaxşı qorunmuş olan qalanı tikdirdi.

XI əsrin ortalarında şəhərə Bizans dövlətinin Qars bölgəsində yeni fəth etdiği erməni torpaqlarında yaşayan erməniləri bura köçürüldü.

Malazgird döyüşündən sonra Anadoluda vəziyyətin iflası nəticəsində, Qarsın son Erməni kralının oğlu və ya nəvəsi olduğu iddia edilən Rupen adlı erməni əsgəri 1080-ci ildə Sis (Kozan) və çevrəsində bir sıra Bizans qalasını ələ keçirərək bəyliyini elan etmişdir. Rupen sülaləsi 1097-ci ildən sonra bölgəyə gələn səlibçilərin və 1277-ci ildən sonra monqolların dəstəyi ilə bölgədə hakimiyyətlərini 1375-ci ilə qədər qorumağı bacarmışdır. Rupen nəslindən gələn II Levon (1189–1219) Anamurdan İsgəndərun Beleninə uzanan bölgədə hakimiyyəti gücləndirərək 1199-cu ildə "Ermənistan Kralı" tacını geymişdir.

Rupen sülaləsi dövründə yenidən inşa edilən Anavarza qalası, xanədanın (Sis qalası ilə birlikdə) iki ana iqamətgahından biri və xanədanların dəfn olunduğu mahal olaraq vaciblik qazanmışdır. 1950-ci illərə qədər qala içində görüləbilən məzarlar hələ də xaraba edilmiş olup yazılar da itmişdir.

XIV əsrdən etibarən Anavarza ərazisində Varsaq ve Avşar Türkmənləri hakim olmuşdur. Əvvəlcə 1279-cu ildə Türkmənlər şəhəri ələ keçirmək istədilər. XVI əsrdən etibarən Kozanoğulları hakimiyyətində azad bir Türkmən bəyliyi Sis və Anavarza qalalarında hakim ola bilmişdı. Lakin sonra 1375-ci ildə Məmlüklər şəhəri fəth etdilər. Daha sonra bölgədə Ramazanoğulları bəyliyinin hakimiyyəti görüldü. Osmanlı imperatorluğu isə bölgəyə ancaq Yavuz Sultan Səlim zamanından etibarən tamamən hakim oldu.

Bu gün Anavarza antik şəhərini Adana-Qədirli yolundan şərqə tərəf hərəkət edərək ziyarət etməyə gələnlər əvvəl Diləkqaya kəndinin evləri və Ərəblər tərəfindən tikdirilmiş olan sədlər ilə qarşılaşırlar. Anavarzanın Roma dövrü tikililərinin sökülməsindən əldə edilən daşlardan tikilmiş olan Ərəb səddləri çevrildiyi ərazinin içində birbirini dikləməsinə kəsən sütunlu küçələr və bu küçələrin arxasında dükanlar görülməkdədir. Sədlər şimala doğru uzanmaqdadır. Şəhərin divarları şərq istiqamətində 1500 metr uzanmaqdadır. Yüksəkliyi 8–10 metr arasında dəyişən bu sədlər hər 70 metrdə bir 20 bürc tikilmiş olub günümüzə yalnız bir hissəsi çatmışdır. 1500 metrlik xətt boyunca bəzi qapılar hələ də dayanmaqdadır. Bu sədlər üzərində şəhərin 4 qapısı vardır. Bu hissədə həm də bir hamamı, Havarilər kilsəsinin qalıqları ilə bir digər kilsənin qalıqları diqqəti çəkməkdədir. Şəhərin şimalında I əsrin son rübündə tikilmiş olan su kəmərləri və şəhərə gətirilən suyun şəhərə dağıtımının edildiyi monumental bulağın qalıqları, şimal-şərqdə isə II əsrin ilk yarısında tikimiş olan ikinci bir su kəmərlərinin qalıqları və qabartmalı bir qaya məzarı görülməkdədir. Şəhərin cənubunda isə Roma dövründən qalma qayalardan oyulmuş bir teatr, yenə qismən ana qayaya oyularaq II əsrin sonunda tikimiş bir stadion, Romalı əsgərlərin və gladiatorların təlim etdikləri bir amfiteatrın qalıqları ilə Alaqapı adıyla tanınan bir darvaza vardır. Hava şərtlərinin kafi görüş məsafəsi təmin halında Çuxurovanın hər tərəfindən görülən şəhərin dağının zirvəsində bir orta əsrlər qalası var. Bu məbədlərə çıxan qayalara oyulmuş nərdivanlar Roma dövründə dini mərasimlərin keçirildiyi yerlərə çıxan yol funksiyasını görürdü. Anavarzanın qərbində, şərqində və cənub-qərbində yerləşən Roma dövründən qalma qəbiristanlıq sahələri təqribən 2–3 km² bir sahəsi əhatə edir. Roma dövründə Anavarzanın şərq istiqamətinə nəqliyyatı asanlaşdırmaq məqsədiylə qaya kütləsinin yarılaraq antik yol keçidi tikildiyi məlumdur. Bu keçid Bizans dövrü başlarında duyulan ehtiyac üzərinə genişlətdirilmişdir.

Akropolda inşa edilən orta əsrlər qalasının altında olan bir Roma imperiyası dövrü monumental qapı quruluşunun (propylon) təməllərini hələ də görmək olar. Anavarzanın şimalında və dağın ən yüksək nöqtəsində inşa edilən xarici düzbucaqlı planlı bir quruluş da diqqət çəkicidir. Anazarbosun qədim dövr strukturları içində ən yaxşı vəziyyətdə qalan təxminən 13x9 metr ölçülərindəki bu quruluş böyük ehtimalla Çuxurovanın Roma hakimiyyəti altına girmədən əvvəlki hakimi — Kral Tarkondimotosun və ya oğlu II. Tarkondimotos Filopatorun məzarıdır.

Anavarza antik şəhərində 4 bilinən kilsə xarabası mövcuddur.

• Həvarilər Kilsəsi – Bunlardan ən əhəmiyyətlisi şəhərin mərkəzində olan Həvarilər Kilsəsidir. Zəlzələlər nəticəsində yıxılan Həvarilər kilsəsi indiki vaxtda daş yığınları halındadır. Sütunlarına baxdığımızda binanın yüksəkliyi 15–20 metr arasıdır.
• Erməni kilsəsi – Anavarzanın dağ ətəyindəki Xarici Qalada olan Erməni kilsəsi ikinci əhəmiyyətli kilsədir. Kilsə son yüz ilə qədər qorunmuş, ancaq yaxın zamanda yıxılmışdır.
• Kiçik Kilsə – Daxili qaladakı Kiçik kilsə görkəmli bir təpədə tikilmişdir. Daxili qalada olması və möhkəm daşlardan inşa edilməsi günümüzə qədər gəlməsini təmin etmişdir. Kilsənin dərhal qərb qapısı tərəfində yan-yana qoyulmuş xaçlar vardır.
• Qaya Kilsəsi – Anavarzanın şimalında "Krallar qəbiristanlığı"nın (Nekropol) yanında Anavarzadaki ən köhnə strukturlardan biri olan Qaya Kilsəsi Anavarzanın əhəmiyyətli antik abidələrindəndir.

Tarixi Anavarza şəhərinə üç ayrı yerdən böyük su kəmərləriylə su gətirilirdi. Birinci su yolu Bucaq Acanmandaş dağından gələn su idi. İkincisi Alapinar Bəkirce dağında gələn su, üçüncüsü isə Hamam kəndindən gələn su idi. Dünyanın ən uzun su kəmərlərindən bir dənəsi Anavarza su yolu idi. Bu gün böyük xarabaya uğramış olub günümüzə çox azı gələ bilmişdir.

Anavarzanın ayaqda qalan antik dövr abidələri içində ən görkəmlisi II əsrin ortalarında düzəldildiyi düşünülən və bu gün Alaqapı olaraq tanınan darvazalardır. Bu darvaza böyük bir ehtimalla III əsrin ilk rübündə təmir etdirilmişdi. Darvazanın bir hissəsi 1948-ci ildə böyük ölçüdə çökmüşdür. Darvaza bir də 1998-ci ildə meydana gələn Ceyhan zəlzələsində bir dəfə daha ziyan gördü. Bu səbəblə Anadolu və Şərqi Aralıq dənizində bu qədər yaxşı vəziyyətdə qorunmamış başqa bir nümunəsi olmayan abidənin tamamilə yıxılmadan möhkəmləşdirilməsinə 2011-ci ildə başlamışdır.

Anavarza antik şəhərində olan qaya qəbiristanlıqları o dövrün ölülərinə verilən dəyəri göstərir. Şəhərin ən görkəmli yerində olan məzar daşları bu gün xaraba edilmiş bir şəkildə xəzinə ovçularının tez-tez gəldiyi yer olmuşdur. Dəyişik dövrlərdə, müxtəlif arxitektura strukturlarda qaya qəbiristanlıqları və qəbirlər var.

Anavarza Antik şəhərinin ən əhəmiyyətli mədəniyyət miraslarından biri də qaya qəbiristanlıqları və qəbir məzarlarıdır. Yunan inancına görə tanrıların məzarları yüksək yerlərdə olardı. Buralara sunaklar düzəldilərək ayinlər təşkil edilərdi. Roma dövrü və erməni Dövründə aid əhəmiyyətli qəbir məzarlar indiki vaxtda məhv və talan edilmişdir. Anavarzada möhkəm qalan əhəmiyyətli bir qəbir Məzar Muzeyi Evində bağçasında sərgilənməkdədir.

Anavarza şəhərinin şimalında yerləşən Qaya Məzarı dağ oyularaq yaradılmış orijinal bir məzardır. Üst hissəsində Roma dövründə aid müxtəlif şəkillər və yazılar var. Bu məzarlar da soyularaq xaraba edilmişdir.

2006-cı ildə aparılmış bir qazıntı işləri zamanı bir kəşf Anadolunun tarixi haqqında dəyişikliyə imza ata bilər. Belə ki, iddialara görə qazıntı zamanı məscid qalıqları tapılıb. Abbasilərin bir zamanlar Anavarzaya hakim olmuşlar. Bu düzdürsə Anadoluda ilk məscid Anavarzada tikilib.

Anavarza antik şəhərinin əsas xüsusiyyətlərindən biri mozaikalarıdır. İlk mozaikaları 1960-cı ildə Harun Dilcinın tapdığı "Anavarza qızının mozaikası" idi.

Anavarza antik şəhərinin qərbindəki villalarda birinin bağçasında 3.40x2.60 m-lik bir hovuzda olan mozaika maraqlı tərkibi və rəng ahənginin yanında usta işçiliyi ilə diqqəti çəkir. Müxtəlif həndəsi motivlərlə bəzəkli cüt dəhliz içindəki kompozisiyada ortada saçları çiyinlərinə toxumalı bir kişi torların iki yanında buynuzlu dəniz əjdəhası ilə birlikdə işlənmişdir. Kompozisiyanın iki tərəfində isə tanrı Erosun təsviri yerləşdirilmişdir. Çılpaq olan, delfin üzərinə oturdulmuş, digəri isə geyimli olaraq iki balıqçı uşağının da mozaikasına rast gəlmək mümkündür. Bu mozaikalar e.ə. IV əsrə aiddir. 1998-ci ildə mozaikalar Ceyhan zəlzələsində böyük ziyan görmüşdür. Bir az irəlidə olan 10,75×3.55 m ölçüsündə bir hovuzun döşəməsini bəzəyən ikinci mozaika 18 növ dəniz heyvanı ağ zəmin üzərinə qara, açıq qırmızı, sarı və firuzə rənglərlə təsvir edilmişdir. Bu gün bu mozaikanın yarıya yaxın qisimi məhv olmuşdur. Köhnə vaxtlarda bu hovuza su buraxılar, suyun dalğalanmasıyla balıqların hərəkət etdirildiyi təəssüratı verdirilirdi. Anavarzada bu gün torpaq altında yüzlərlə mozaika ola bilər. Lakin hazırda bütün bu mozaikalar böyük təhlükə altındadır. Qayğısızlıq və yağış amili bu Roma dövründən qalma mozaikaların sonunu hazırlamaqdadır.

"1960-cı ildə Anavarzada bir evin təməlini qazarkən balıq mozaikası tapdıq. Daha sonra da dəniz ilahəsi Tetis mozaikasını tapdıq və Adana Muzey Müdirliyinə xəbər verdik. Bunun sonra yoldaşımla məni Anavarzaya gözətçi təyin etdilər. Son illərdə yağan yağışların sel olması səbəbiylə "Anavarza qızının mozaikası" böyük zərər görmüşdür"

— Hatun Dilçi

Anavarza tez-tez hakimiyyət dəyişdirdiyi üçün müxtəlif pullardan istifadə edilib. Bəzi Anavarza erməni pullarında Səlcuqlu hökmdarlarının şəkilləri də aşkarlanıb ki, bu da o vaxt ermənilərin səlcuqlulara tabe olduğunu göstərir.

Aparılan araşdırmalar bir zamanlar Anavarzada idman olimpiadalarının təşkil edildiyini göstərir. Anavarza Malatya ilə Tarsus-Antakiya arasındakı yol üzərində yerləşirdi və III əsrin əvvəllərində artan şərq yürüşləri əsnasında bura əsgərlər üçün böyük əhəmiyyət qazanmışdı. Bu səfərlərə qatılan əsgərlər qış aylarında Anazvarza və ətrafında istirahət edib yazda yenidən yola çıxırdı. Əsgərlərin qışlamasının şəhərə böyük bir maddi yük gətirdiyini bilən Anavarzada bir çox dəfə oyunlar təşkil edib başqa gəlir mənbələri əldə edirdilər. Beləcə III əsrin ortalarına qədər keçən müddətdə Anavarza əldə etdiyi maddi güclə əyalət paytaxtı Tarsos ilə yarışacaq vəziyyətə gəlmişdi. Bu vəziyyət şəhərin həmin əsrin ilk yarısı boyunca kəsdirdiyi sikkələr üzərindəki şəkillər və yazılar sayəsində bütün detallarıyla izlənilə bilər. Söz mövzusu oyunlar regional və regionlararası xüsusiyyətdə, bir cür olimpiyada oyunu səviyyəsində idi. Ətraf şəhərlərdən və qonşu əyalətlərdən gələn iştirakçılar və tamaşaçılar şəhər və ətrafında qonaqlayaraq ticarət həyatını canlandırırdı və beləliklə şəhərin maliyyə vəziyyəti yaxşılaşırdı. Bu oyunlar arasında Pentatlon kimi müxtəlif atletizm oyunları ilə birlikdə araba yarışları, boks və güləş yarışları da təşkil edilirdi. Yeni olan bir heykəl abidəsinin üzərindəki kitabədə Efes, Tralleys (Aydın), Antiokeiya (Antakiya) kimi şəhərlərdə keçirilən oyunlarda pentatlon sahəsində bir çox dəfə müvəffəqiyyət qazanan bir atletin Anavarza stadionunda heykəlinin ucaldıldığı məlumatını verir. Bəzi divarlarda güləş tutan idmançılar, hakim və birinci gələn idmançıya verilən kubok qabartmaları aşkarlanıb. Anavarzada təşkil olimpiada xatirəsinə kəsilən pullar da tapılıb.

Anavarza antik şəhərindən çıxmış ən məşhur tarixi şəxsiyyət Anavarzalı həkim Dioskoridi olmuşdur. Onun tibb kitabı düz 1500 il tibbdə əsas sayıldı. O, Anavarzada turp, şalğam, çuğundur, çölgülü kimi otları və çiçəkləri qaynadaraq dərman edən və bunları yayan ustad bir həkim idi. I əsrdə yaşamışdır. Tarsus yaxınlarında tibb məlumatını inkişaf etdirmiş, daha sonra Romanın uzaq diyarlarına Krit, Misir, Petraya getmişdi. İmperator Neron zamanında orduların səfər əsnasında ən çox ehtiyac duyduğu dərman istehsalı və səhiyyə xidmətlərinə vəzifə almışdı. 69-cu ildə "Materia Medica" adlı kitabını yazdı. Çiçəklər və otlardan dərman etməyi və müalicə vasitəsi olaraq istifadəni açıqlayırdı. Papirus üzərinə yazılan dərmanlar kitabı özündən sonra keçən əsrlər içində istifadə olundu. Əldə olan əl yazması nümunəsi Bizans paytaxtında imperatorun bacısı Anisiya Flavius ​​tərəfindən 400-ü aşan vizual şəkillə birlikdə kitab olaraq əl yazısı tərzində nəşr olundu. 400 səhifəlik perqament halında bir araya gətirilən "Materia Medica" kitabı dünya təbabətində ən əhəmiyyətli qaynaq olaraq istifadə edildi.

Sonrakı dövrdə müsəlmanlar, Abbasilər zamanında Dioskoridinin kitabındakı vizual çiçək və ot şəkillərinin tapıldığı səhifələr üzərinə ərəb şərhlər əlavə edərək nüsxələri çoğaltdılar. Müsəlmanlar Dioskoridinin şagirdinə otlar ilə əlaqədar dərs verərkən olan şəklini belə rəsm etdilər. Türklərin Bizansın paytaxtı Konstantinopolu ələ keçirməsindən sonra bir çox elmi əsər kimi tibbin qaynağı olan Dioskoridinin kitabı da tapılaraq səhifələr üzərinə şərhlər əlavə edildi. Anavarzalı Dioskoridinin kitabı Avstriya İmperatoru Maksimilian tərəfindən 1569-cu ildə yerləşdirildi.

Əfsanəyə görə, vaxtilə Anavarza, igid insanların və gözəl qızların yaşadığı böyük bir şəhər imiş Şəhər və qala xaricdən gələcək təhlükəyə qarşı qoya bilirmiş. O zamanlarda şəhərdə yaşayan daş ustaları, daşdan oymalarla evləri və meydanları bəziyər, insana heyranlıq verən əsərlər yaradırlarmış.

Gündüzləri xalq şəhərdən çıxar, tarlada-bayırda işini görər, axşam olduğunda isə şəhərə geri qayıdarmış. Şəhərin xarici dərin xəndəklərlə və yüksək divarlarla çevrilmişdi. Şəhərin qapısındakı asma körpüdən başqa içəri girməyə heç bir yer yoxmuş. Xalq, bu gözəl şəhərdə dinclik içində yaşayarmış. Axşamları hər ev qəhqəhəylə dolarmış.

Anavarza Kralının dünya gözəli bir qızı varmış. Bu qız ağıllı və gözəl imiş. Gəl gör ki, günlərdən bir günü bu qız üzündən şəhərin dincliyi qaçmış, kralın o gülən üzü qızarmış, qaşları çatılmışdı.

Bir gün Sis Kralının elçisi Anavarza padşahının yanına gəlmiş və "Ulu Sis Kralı adına, uca Anavarza Kralına hörmətimi bildirirəm". "Söylə baxaq, nə diləyər kralın bizdən?" dəyincə də elçi:

• — Kralım qızınızı oğluna istər.
• — Doğrudan, elə mi?
• — Bəli uca padşah.
• — Ya istədiyini qəbul etməsək?
• — Müharibə başlayacaq deməkdir.
• — Sis Kralına de ki, bu işi düşünməmiz lazımdır.

Sis Kralının elçisi gedincə, bu dəfədə Misis Kralının elçisi qapıya söykənmiş. O da qızını Misis Kralının oğluna istəməyə gəlmiş, o da eyni istək və təhdidlərdən istifadə etmişdir.

Anavarza Kralı çox rəhimli, yaxşı ürəkli bir insan imiş. Nə edəcəyinə qərar verə bilməmiş və düşüncələrə qapılmışdı. Qızını bu krallardan hansının oğluna versə, digəri yenə öz xalqına döyüş açacaq. Bəlkə də ölkəsi əldən gedəcək. Heç verməzsə, bu dəfə də iki ölkə xalqı ilə döyüşmək məcburiyyətində qalacaq deyə düşünübmüş.

Qız atasının halına çox kədərlənmiş. Atasına, "Ey mənim Kral atam, mən sənin qızın deyilmiyəm? Mənə dərdini niyə açmırsan?" demiş. Kral, "Qızım, çox haqlısan bilməlisən ki, nə etsəm də boş. Sis Kralı elçi göndərmiş, oğluna səni istər. Misis Kralı da elçi göndərmiş, o da oğluna səni istər. verməsək müharibə başlayacaq. Hansına tamam desəm, yenə də olacağı bu. Nə etməliyəm, bilmirəm!" demiş. Qızı gülmüş və "Ondan asan nə var, atacan!" cavabı vermiş. "Şeytan belə həll edə bilməz bunu, qızım" demiş kral. Qızı da "Kral atam, bundan asan bir şey yoxdur! Onlara de ki, 'mən qızım verərəm, verərəm amma, bir şərtim var. Anavarzanın suyu azdır. Bura bol suyu əvvəl kim gətirsə, onun oğluna qızımı verərəm'. Onlara elə söylə və sən gerisinə qarışma."

"Bax bunu heç düşünməmişdim. O zaman müharibəsiz həll edərik bu işi" demiş kral. "Əlbəttə atacan xalqımız rahat, hüzur içində yaşayacaq. Onların mənim üzümdən bəla yaşamasını, ölmələrini istəmirəm heç" demiş qızı.

Beləcə aradan günlər keçmiş və hər iki kralın elçiləri Anavarza Kralının qərarını öyrənmək üzrə Anavarzaya gəlmişlər. Kral onlara qızının təklif həlli söyləmiş: "Anavarzaya bol suyu ilk gətirəninin oğluna qızımı verəcəyəm. Qərarımı krallarınıza belə deyin." Elçilər bu qərarı dərhal öz padşahlarına çatdırmış. Bunun üzərinə Sis Kralı yuxarıdan, Misis Kralı da aşağıdan su yolunu çəkməyə başlamışlar. Sis Kralı su yolunu yonma daşlardan, çox gözəl, möhkəm şəkildə düzəltirməyə məşğul imiş. Buna görə işi gecikirmiş. Misis Kralı isə su yolunu kərpicdən düzəldirmiş. Buna görə Misislilərin su yolu tez irəliləmiş.

Günlər keçmiş, yollar irəliləmiş, sonunda aşağıdan Misislilərin su yolu görünmüş. Misislilərin su yolunun şəhərə yaxınlaşmaqda olduğunu görən Anavarza kralının qızını kədər bürümüş. Məgər igidliyini duyduğu Sis Kralının oğlunu sevirmiş. Ona adamlar göndərmiş: "əlini tez tut, su yolunu bir an əvvəl bitir!" demiş.

Amma sonunda Misislilərin su yolu bitmiş, qız sevmədiyi biriylə evlendirilməkdənsə, canına qıymaq qərarını vermiş və özünü qayalardan aşağıya atmış.

Deyirlər ki, Anavarza o gündən sonra bir daha şənlik nədir bilməmişdir. Sevinc dolu qəhqəhələr şəhərin evlərindən bir daha heç yüksəlməmiş.

Şəhərin böyüklüyü və ayaqda qalan abidələri XIX əsrdən bəri bir çox səyyahın marağını çəkmişdir. Fransız Çarlz Teksyer, ingilis Teodor Bent və Qetrud Bell, avstriyalı Rudolf Heberdey, Adolf Uilhelm və Cosef Keyler Anavarzanın abidələrini və yazılarını araşdıraraq şəhərin planını çəkməyə çalışmışlar. XX əsrdə isə ingilis Mixael Qo, italiyalı Paulo Verzone, fransız Qilbert Daqron və Denis Feyssel şəhərin yazılarını və abidələrini araşdıraraq müşahidələrinin nəticələrini məqalələr halında nəşr etmişlər.

XX əsrin əvvəllərində Çuxurovada əcnəbilərə torpaq satışını əngəlləmək üçün dövrün padşahı II Əbdülhəmid tərəfindən Anavarza torpaqları dövlət statusu aldı. 36,2 hektar ərazi Osmanlı sənədi içərisində Anavarza antik Şəhəri dövlət malı halına gətirildi. Abdulhəmidin sənədləri bu gün Kozan Sənəd Müdirliyinin arxivindədir.

Adana Arxeologiya Muzeyi isə 80-ci illərin əvvəllərində şəhərin ortasında olan Həvarilər kilsəsi ilə ilə qərbdəki nekropol sahəsində və bəzi Roma villalarında qazıntılar aparmışdılar. Ortaya çıxan mozaikalar şəhərin Roma dövründə çox zəngin bir seqmentin iqamət etdiyi bir yer olduğunu göstərmişdir. Son 20 ildə isə kitabələr və şəhərin tarixi coğrafiyası üzərində aparılan işlər əsnasında Anavarzanın içi və yaxın ətrafında 1000 qədər antik kitabə müəyyən olunmuş olması şəhərdə Roma dövründə çox sayda insanın iqamət etdiyini göstərməkdədir. 2004 ilə 2007 illəri arasında İstanbul Universiteti tərəfindən şəhərin abidələrinin geomaqnit və georadar texnologiyası istifadə edilərək miqyaslı bir planının çıxarılması işləri reallaşdırılmışdır.

1905-ci ildə ingilis arxeoloq və casus Qertrud Bell Anavarzaya gəlmiş və Anavarzada təxminən 50 fotoşəkil çəkərək Anavarzanın o günkü halını təsvir etmişdir . Beləliklə yüz il içərisində Anavarzadakı dəyişiklikləri görmə imkanımız olmuşdur . Gertrude Bellin 1905-ci ilin aprel ayında Anavarzadaki işlərini gündəliyində izah etmişdir:

• 19 aprel 1905-ci il

"Səhər erkəndən qalxdım . Gün çıxar-çıxmaz istilər başladı. Yanımda əsgər Xəlil və köməkçim Mikail olduğu halda qarşımda dayanan qəsəbənin əsas prospektinə gedərək təpəyə doğru irəlilədim. Belə görünür ki, bu qəsəbədə Romalılar zamanından qalma iri kəsmə daşlar var. Yol boyunca mozaikalar də göründü. Bura Savruk suyu sahilindəki Qədirli qəsəbəsi idi. Qəsəbədə olan məscid bir zamanlar kilsə imiş. Buranı bir az gəzdim.

Mikail qatırı hazırlamışdı. İstiqamətimizi cənuba çevirdik. Və irəliləməyə başladıq. Ərik ağaclarının olduğu Çuxurköprüyə saat 5-də gəldik. Ətrafda yaşıl tarlalar idi. Kəndlilər ilə yığıncaq keçirərək Anavarza yolu haqqında məlumatlar aldım. Yaxında Hacılar kəndi vardı.

Ova su altında idi. Çox yağış yağmışdı. Saat 6:30-da Anavarza qalasının yaxınlığındakı su kəmərlərinin yanına yaxınlaşdım. Günəş batarkən Anavarza möhtəşəm görünürdü."

Xarabalıqlar arasında bir gözətçi köşkü vardı. Və yanında 2 əsgər vəzifəli idi. Boş otağı mənə verdilər. Süd və çörək yeyərək otağıma yerləşdim.

— Qertrud Bell

• 20 aprel 1905-ci il

"Səhər 6:30-da qalxdım. İsti bir hava vardı. Və mən tərli idim. Xəlil, yanımda olan əşyaları daşımaq üçün qatır axtarışına getdi. Saat 8-də əsgərlərdən birinin köməyiylə təpələrə doğru yürüdüm. Piyada yolu il getmək bir az çətin oldu. Təpəyə çatanda erməni kilsəsi ilə qarşılaşdım. Qalanın divarlarında gəzişdim. Foto şəkil çəkdim. Sonra aşağı enərək Alaqapı darvazasının iri kəsilmiş daşlarını və möhtəşəm görünüşünün də fotoşəkilini çəkdim. Az irəlidə stadion vardı. İri kəsilmiş sütunlar arasında gəzdim. Sonra yenə süd içdim. Qatırlar yanıma qədər gəldi. Qayalar altında olan çadırıma çatdım. Və burada çimdim. Nahar yeməyi və yuxu çox yaxşı oldu. Oyandıqdan sonra şimala doğru hərəkət etdim. Türbələrin yanında idim. Bu əsnada yanıma iki tacir səyyah yaxınlaşdı. Biri Kayseri ermənisi idi. Teatrı və qəbiristanlığı gəzərək fotoşəkillər çəkdim. Divarların kənarındakı ova sular altında idi . Tacirlər qayalarda ilan tapıldığından bəhs etdilər. Axşam yeməyindən sonra ağcaqanadlar məni narahat etdi.".

— Qertrud Bell

• 21 aprel 1905-ci il

"Sabah 5 və ya 6-da erkəndən qalxdım. Yanımda Xəlil olduğu halda qalaya yürüdüm. Toros Dağları və Düldül dağının görünüşü çox gözəl idi. Qalanın zirvəsinə irəliləyərkən kəsik bir çuxur ilə qarşılaşdıq. Qayaların arasında qəhvəyi rəngdə iki yumurta tapdım. Pis iy verirdi. Erməni kilsəsi və Yunan yazılı strukturların olduğu yerləri gəzərək fotoşəkillərini çəkdim. Axşamüstü saat 6-da qayıtdım. Və sonra hamam və axşam yeməyi …"

— Qertrud Bell

• 22 aprel 1905-ci il

"Saat 5-də qalxdım. 6:30da Anavarzadan ayrıldım. Yanımda olan Kyepert xəritəsınə baxaraq yaxındakı Mərcimək kəndini tapdım və irəliləməyə başladım. Anavarza yaxınlarında bir Çərkəz kəndi də vardı. Mərciməkdə sultana aid bir ferma ərazisi vardı. Heyvanlar otlayırdılar. Günorta çatdıq Mərciməkə çatdıq. Yanımda olan onbaşı və tacir ayrıldılar. Qarğıdalı tarlaları və yaşıllıqlar arasında irəliləyərək Ceyhan çayı sahilinə çatdıq. Birdən-birə yüksələn təpənin üzərində İlan qalasını gördüm. Və oradan Çaqqaldərəsinə tərəf getdim."

— Qertrud Bell

• 2015-02-04 at the Wayback Machine  (türk.)

• Adana ili