İsa və ilkin xristianlar haqqında bəzi romalı tarixçilərin və yazarların əsərlərində qısa məlumatlar vardır. Bunlardan ən ilkin çağlara aid edilənlər (lat. Josephus Flavius) (37–100), (lat. Publius Cornelius Tacitus) (56–117) və bir sıra başqa yazarların sitatlarıdır.

həsr olunmuş "" (azərb. ‎) adlı kitabında belə sözlər vardır:

"Yəhudi qədimlikləri"nin slavyan tərcüməsi də vardır. Orada yuxarıda göstərilən mübahisəli sitat yoxdur. Orada İsa haqqında başqa məlumat verilir:

Lakin burada da müəmmalı məqamlar vardır. Birincisi odur ki, əgər Flavius əslində İsanı burada xatırlamışdırsa, onda yuxarıda göstərilən saxtakarlıq nəyə lazım idi? İkincisi, bu sitatı da ilkin xristian yazarları heç yerdə xatırlamamışdırlar. Üçüncüsü, İsanın qiyyamçıların başçısı olması İncillərə ziddir.

gəldikdə demək olar ki o, təxminən 116-cı ildə özünün "" adlı tarixi əsərinin yazılmasını başa çatdırmışdır. Bu kitabın bizim zamanımıza çatan nüsxəsinin imperator Neronun (lat. Nero Claudius Caesar Drusus Germanicus) (37–68) zamanında Romada baş verən böyük yanğın haqqında xatırlanır. Bu yanğını, bəlkə də, Neron törətmişdir, ancaq özünə qarşı yönələn şaiyələrin qarşısını almaq üçün o

Ancaq bu mətn də şübhəlidir. Məsələ burasındadır ki, tərkibində bu sətirlər olan "Annales"in nüsxəsi XI (11-ci) əsrlərdə də xristian yazarları tərəfindən daha qədim səhifələrdən köçürülmüşdür.

Yenə də , Origen, kimi ilkin xristian ilahiyyatçıları və tarixçiləri "Annales"də bu sətirlər haqqında heç bir şey xatırlamamışdırlar. Bundan başqa, sitatda Romada çoxlu sayda xristianların olduğu haqqında deyilir, ancaq o zamanlar orada xristian icması böyük olmamışdır. Bu səbəblərdən, "Annales"in bu sətirləri araşdırmaçılar tərəfindən şübhə ilə qarşılanır, onların xristian köçürənləri tərəfindən mətnə salındığı ehtimal olunur.

Qədim Roma yazarı (lat. Gaius Suetonius Tranquillus) (70–140) () əsərində də ilkin xristianlar haqqında bəzi məlumatlar vardır. Bu əsər daha çox "12 qeysərin həyatı" (Roma imperatorları Avqustdan Domisiana qədər) kimi tanınmışdır. Orada deyilir ki, 41–51-ci illərdə imperator olmuş Klaudius

Ancaq bu sözlər də birmənalı dəlil kimi qəbul edilmir. Məsələ burasındadır ki, latın dilində "məsih" sözü "Chrİstus" kimi yazılır. Suetonius isə burada "ChrEstus" yazmışdır. İlk baxımdan yazılışda səhv kimi görünən bu xırda fərq əslində böyük problem açmışdır. Məsələ burasındadır ki, "ChrEstus" adı Romada çox yayılmışdır. Məsələn, Svetoniusdan 50 il öncə yaşamış tanınmış filosof Siseron "Chrestus" adlı bir adamın oğurluğu haqqında yazmışdır. Buna görə də burada İsadan deyil, başqa adamdan söhbət getdiyi güman edilir.

Yəhudi ənənəsində (Talmud) İsa haqqında rəvayətlər olsa da, onlar da həmçinin birmənalı deyildirlər. Onlarda söhbətin kimdən getdiyi çox vaxt bilinmir. Bəzən Ben Pandira, Ben Stada, bəzən isə Jesua, Jesu adlı adam haqqında rəvayətlər vardır. Onlar hamısı pərakəndədir və o insan haqqında heç bir təsəvvür yaratmırlar. Bəlkə də əslində bunlar müxtəlif insanlardırlar, sadəcə sonra onları mifik bir insanın obrazında birləşdiriblər. Bu rəvayətlər əsasən şaiyələr və yəhudi ruhaniləri olan ravvinlərin dediklərindən ibarətdir.

Onların hamısında İsa yanlış yolda olan, yolunu azmış bir adam kimi təsvir olunur. Hiss olunur ki, yəhudilərin rəvayətlərində Xristianlıqla aparılan polemikalar öz əksini tapmışdır. Bütün bu qeyri-konkret rəvayətlər 40–375-ci illər arasında yaranmışdır. İsa haqqında bu cür yəhudi rəvayətlərindən xristianların əleyhinə olan romalı yazarlar da istifadə edirdilər. Onlardan ən tanınmışı Selsus (Celsum) olmuşdur. Onun "" əsərində də İsa yolunu azmış bir adam kimi təsvir olunur. Bu əsərin fraqmentlərini Origen əsərində gətirmişdir.

Beləliklə, Yunan, Roma və yəhudilərin tarixi əsərlərindən və rəvayətlərdən İsanın olduğuna dair heç bir konkret və şübhəsiz nəticə çıxarmaq olmur. Ən əsası isə, onun özündən heç bir şey qalmamışdır və haqqında olan bütün rəvayətlər ən erkəni 50-ci illərə təsadüf edilir. Xristianların İsa haqqında bəhs edən dini ədəbiyyatı da elə o zaman yaranmışdır. Beləliklə İsanın bir tarixi şəxsiyyət olması faktiki dəlillərlə sübuta yetirilmir, yalnız güman edilir. Bu barədə hələ III əsrdə yaşamış tanınmış Roma filosofu Porfirius (Porphirius) demişdir. Porfiriusa görə, İncilləri yazanları tarixçi adlandırmaq olmaz, çünki orada çoxlu ziddiyətlər vardır.

XVIII əsrdə Fransa maarifpərvərləri (1757–1820) və (1742–1809) İsanın tarixi şəxsiyyət olmaması haqqında fikir irəli sürmüşdürlər. Onlar hesab edirdilər ki, Əhdi-Cədiddəki rəvayətlərə etibar etmək olmaz və İsa əslində qədim insanların Günəş tanrılarının təcəssümüdür. Daha sonra alman filosofu (1809–92) İncillərdəki ziddiyətləri araşdıraraq, onları bəzi adamların qəsdən edilən saxtakarlığı kimi dəyərləndirmişdir. Amerikalı (ing. William Benjamin Smith (1850–1934) "" kitabında İsaya bənzər insanın hələ Xristianlıqdan öncə yaşadığını iddia etmişdir. İsanın həqiqi insan olmamasını iddia edən alimlərdən polyak (1864–1919), və başqa alimlər də olmuşdurlar.

Bu istiqamətdə fundamental işlər görən alman filosofu (Drews) olmuşdur. O, 1909–1911-ci illər arasında tanınmış () əsərini yazmışdır.

Drevsə görə İncillərdə İsa, ilk olaraq, tanrı kimi təsəvvür olunur, ikinci növbədə isə insan kimi. Qədim zamanlar isə əziyyət çəkən, ölən və dirilən tanrılara inanclar çox yayılmışdır (Babildə Təmmuz, Misirdə Osiris və b.). Buna görə də İsa onlardan biridir və əsatirdən başqa bir şey deyildir. Xristianlığın yaranması dövründə Roma imperiyasında ədalətsizlik o qədər yüksək səviyyədə olmuşdur ki, insanlar gəlişini gözləyirdilər, olüb-dirilən məsih haqqında əsatiri qəbul etməyə hazır idilər. Bu cür rəvayətlər onlara daha qədim olan dinlərindən məlum idi. Hamı dünyanın axırını gözləyirdi. Romanın əsarəti altında olan yəhudilər də onları zülmdən qurtaran məsihin gəlişini gözləyirdilər. Drevsə görə terapevtlər və essenlər kimi yəhudi təriqətlərində xilaskarın gəlişi İyeşoa (İsa) adlı adamla bağlı idi. Deməli İsanın obrazı təkcə öncəki ölüb-dirilən tanrılarla deyil, həm də Xristianlığın yaranmasından öncə yaşamış və o adı daşımış adamla bağlıdır. Məhz o adam haqqında olan əsatirlər yeni dinin yaranmasına təkan vermişdir.

Daha sonra Drevs Əhdi-Cədidi araşdırıb, Pavlusun məktublarına (İncillərdən sonra gələn kitablardır) təsvir olunan İsanın onun İncillərdə olan obrazı ilə ziddiyət təşkil etdiyini iddia etmişdir. Onun müşahidələrinə görə, Pavlus İsanı vətənsiz, ata-anasız, təlimsiz və tələbəsiz bir tanrı kimi təsvir etmişdir. Drevsə görə Pavlusun İsa haqqında dedikləri daha çox Əhdi-Ətiqin rəvayətlərinə arxalanır. Pavlus İsanın başqa ardıcılları ilə onun haqqında mübahisələr edir. Maraqlıdır ki, nə Pavlus, nə də onun müxalifləri öz dediklərini İsanın sözləri ilə təsdiq etmirlər, halbuki məntiqə görə, onlar bunu edib, mübahisələrini həll etməli idilər. Belə təsəvvür yaranır ki, o zaman heç kim İsa, onun həyatı, dedikləri və fəaliyyəti haqqında heç nə bilmirdi. İncillərə gəldikdə isə, orada hadisələrin nə zaman baş verməsi bilinmir.

İncillərdəki yerlərin adları dəqiq deyil və mübahisələr doğurur. Orada adları çəkilən bəzi şəhər və qəsəbələr həqiqətdə yoxdur. Deməli İncillərin müəllifləri orada olmayıb və Fələstini təsəvvür etməyiblər. Deməli İncillər tarixi sənəd kimi qəbul edilə bilməzlər. Bu kitablar tarixi deyil, yalnız əxlaqi mahiyyət daşıyırlar. Onların yaranması yeni dinin Yəhudilikdən ayrılması üçün lazım idi. Əhdi-Ətiqə qarşı ölüb-dirilən məsinin həyatını əks etdirən yeni kitablar (İncillər) yazıldı. İncillərdə Əhdi-Ətiqə istinadlar isə süni olaraq uydurulmuşdur.

Qeyri-xristian ədəbiyyat da, Drevsə görə, İsanın tarixi şəxsiyyət olmasını sübut etmir. Bunların təhlili yuxarıda verilmişdir. Beləliklə, İsa həqiqi bir adam olmayıb. Olsa belə, gələcəkdə ona o qədər keyfiyyətlər uydurub, rəvayətlər qoşmuşdurlar ki, o artıq real insan olmamış, əsatirə çevrilmişdir.

Drevsin və mifoloji məktəbin başqa tərəfdarlarının fikirləri kəskin tənqidlərə məruz qalmışdır. Onlarda mübahisəli fikirlər olsa da çox əhəmiyyətli və doğru nəticələr də vardır.

İsanın tarixiliyi ilə bağlı problemlər XX əsrin ortalarında arxeoloji qazıntılar naticəsində tapılan qədim yədudi mətnlərinin əldə edilməsindən sonra yenidən gündəmə gəlmişdir. Bu mətnlər Fələstin, İsrail və İordaniyanın ərazisində, və ən çox Ölü dənizin şimalında yerləşən məntəqəsində tapılmışdır. Bu mətnlər Xristianlıqdan az öncə e.ə. III — b.e. I əsrində yəhudilərin arasında yayılmış bir təriqətə məxsus olmuşdur. Ehtimal olunur ki, onlar olmuşdurlar. Lakin onlara Qumran təriqəti də deyilir.

Qumran təriqətçilərinin inanclarına görə, yəhudilər yollarını azmış, Tanrı ilə əhdlərini pozmuşdurlar. Buna görə də onlar özlərini Tanrı ilə "Əhdi-Cədid" (Yeni Əhd) bağlayanlar adlandırırdılar. Tapılmış mətnlərin birində deyilir: "Onlar Möminlik Müəlliminin Tanrıdan aldığı sözlərinə inanmadılar. Bunlar Tanrının və Yeni Əhdin qanunlarından çıxmışlardır. Çünki onlar Tanrının Əhdini qəbul etməmiş, Onun müqəddəs adını batıranlardırlar". Maraq doğuran məqam ondan ibarətdir ki, xristianlar özlərini "Yeni Əhdin" (Əhdi-Cədidin) ardıcılları adlandırırlar. Onların müqəddəs kitabları da belə adlanır. Ancaq Qumran mətnindən aydın olur ki, bu adla onlardan öncə özlərini başqa təriqət adlandırmışdır.

Daha sonra məlum olmuşdur ki, Qumran təriqətinin Möminlik Müəllimi adlandırdıqları lideri olmuşdur. Onun əsil adı bilinmir, bu ad mətnlərdə çəkilmir. Buna görə də onun kim olduğunu yalnız ehtimal etmək olar. Mətnlərdən bilinir ki, Möminlik Müəllimi Qumran icmasında xilaskar (məsih) kimi tanınmışdır.

4Q534 nömrəli yazıda onun haqqında belə deyilmişdir:

4QAha adlanan daha bir Qumran yazısında

bir məsih haqqında deyilir.

1QpHab adlanan yazıda marağı cəlb edən məqamlar vardır. Orada Əhdi-Ətiqdəki "Habaqquq" kitabına edilən şərhlərdə Möminlik Müəlliminin hansısa bir yüksək rütbəli yəhudi kahini ilə ixtilafından və onun tərəfindən təqib edilməsindən deyilir:

Zəbur kitabına verilən şərhi (4QpPs) çox yerlərdə pozulmuşdur və Möminlik Müəlliminin adını oxumaq mümkün olmamışdır. Ancaq mətnin məzmunu, çox güman ki, ona aiddir. Bu mətndən məlum olur ki, onu tutub mühakimə etmişdirlər. Orada deyilir:

Habaqquq kitabına edilmiş daha bir şərhdən aydın olur ki, Qumran təriqətçiləri Möminlik Müəlliminə inanclarına görə xilas olacaqlarına inanırdırlar:

Qumran təriqətinin bu mətnlərindən belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, onların Möminlik Müəlliminin İncillərdəki İsa ilə bənzərlikləri vardır. O da İsa kimi "Pis kahinlərin" təqiblərinə məruz qalmış, mühakimə olunmuş, özünü başqalarının xilas edilməsi üçün qurban vermişdir. Ona inananlar isə (İsada olduğu kimi) ona inandıqlarına görə xilas olacaqlar. Qumran icması Xristianlar kimi özlərini Yeni Əqdin ardıcılları hesab edirdilər.

XX əsrin ortalarında Qumranda Xristianlıqdan öncəki dövrə aid olan daha bir tarixi sənəd tapılmışdır. Söhbət üzərində qədim yəhudilərin məsihilik baxışlarını əks etdirən, uzunluğu 91 sm olan daş lövhədən gedir. Lakin orada bəzi yerlərdə zamanın təsiri altında mətn pozulmuşdur. Buna görə mətnin tam mənası sona qədər anlaşılmır. Buna baxmayaraq, yazıdan bilinir ki, hələ Xristianlıqdan öncə hansısa bir yəhudi təriqətinin ardıcılları ölən, sonra üç gündən sonra dirilən məsihə inanırdılar. Bu olay İsanın örnəyində çağdaş Xristianlıqda da vardır. Deməli bu inanc da daha qədim təriqətlərə məxsus olmuşdur.

Bu yazıları araşdıran alimlər onun Yəhudiyyə çarı (e.ə. 40 — b.e. 4-cü illəri) dövründə yazıldığını iddia edirlər. Deməli onun İsanın ölüb-dirilməsi hadisəsindən öncə yazıldığı şübhəsizdir. Araşdırmaçılar, dünyanın sonuna həsr olunduğuna görə, bu yazını, "" adlandırmışdırlar. Beləliklə İsa ilə bağlı ənənəvi inanclar başqa adamla bağlı olub, yəhudi tarixinin bir hissəsi ola bilər.

İsrail alimi bütün bunların əsasında belə qənaətə gəlmişdir ki, İsa haqqında rəvayətlər yəhudilər arasında onun həyatından öncə yayılmışdır. İsraili Romanın əsarətindən qurtaran məsihə inanc o dövrün siyasi vəziyyəti ilə bağlı olmuşdur və yəhudilərin arasında yayılmışdır. O zaman özünü məsih adlandıran çoxlu adamlar ortalığa çıxmışdırlar. Knohlun fikrincə, bu daşda Şimon adlı bir məsih haqqında rəvayət olunur. Onun çar Herodun sərkərdələrindən biri tərəfindən öldürüldüyü haqqında tarixçi yazmışdır. Yazının 19–21-ci sətirlərində ölən məsihin üç gündən sonra dirilməsindən belə deyilmişdir:

Sonra ədalətə aparan yol kimi qan və ölüm haqqında bəhs olunur. Daha sonra mətn pozulmuşdur. Lakin Knohl iddia edir ki, o yazını bərpa edə bilmiş və orada 80-ci sətirdə

. Ancaq bu sözləri Cəbrail mələk kimi ünvanlayır, ya yox, məlum deyil.

Eyni zamanda, araşdırmaçıların fikrincə, burada Şimondan ya da başqa adamdan söhbətin getdiyi əhəmiyyətli deyil. Gələcəkdə Knohlun Şimon haqqında fərziyyəsi təkzib də oluna bilər. Ancaq ən başlıca nəticə ondan ibarətdir ki, burada ölən və üç gündən sonra dirilən məsih haqqında söhbət gedir. Bu danılmaz bir faktdır. Deməli bu inanc sonra İsa haqqında rəvayətlərə keçə bilərdi.

Simonun İsanın əvəzinə ölməsi fikri bəzi qeyri-rəsmi (apokrifik) incillərdə də vardır. Buna örnək kimi, Misirdə (Nag-Hammadi məntəqəsində) xristian təriqətinə aid olan II əsrin bir İncilini göstərmək olar. Orada deyilir:

Rəsmi xristian incilində Simon adlı adam çarmıxı İsanın edam edildiyi yerə aparmışdır. Sonra isə mətndə qarışıqlıq var. Belə güman etmək olar ki, İsanı deyil, Simonu çarmıxa çəkmişdirlər:

Müsəlman ənənəsində İsanın obrazı bəzi məqamlarda İncillərdəkinə bənzərdir. Ancaq başqa məqamlarda fərqlər o qədər əhəmiyyətlidir ki, başqa adamdan söhbət getdiyi ehtimal oluna bilər. Bənzərlik əsasən İsanın atasız doğulmasında, Tövratı təsdiq etməsində (5: 46), onun həvarilərinin olmasında (3:52), bəzi möcüzələrin törədilməsində (5: 110), dünyaya ikinci gəlişində (43: 61) müşahidə olunur.

Bununla belə, bir çox hallarda, Qurandakı İsa onun apokriflərdəki obrazına və Qumran təriqətinin Möminlik Müəllimininə daha çox bənzərdir. Məsələn, İsanın öldürülməsinin bəzi insanların yalnız gözünə görsənməsi, yuxarıda gətirilən "Böyük Sethin 2-ci risaləsində" olduğu kimidir. Beşikdən danışması kimi bəzi möcüzələr İncillərdə yoxdur. Xristian İncillərinin İsa haqqında rəvayətlər toplusu olduğu halda, İslamda iddia edilir ki, İncil bir kitab kimi İsanın özünə enmişdir. Quranda İsa ölmədi, çarmıxa çəkilmədi.

İslam ənənəsində təsvir olunan İsanın Qumran təriqətinin lideri olan Möminlik Müəllimi ilə də bənzərlikləri şübhə doğurmur. Buna dair ən güclü dəlil İsa haqqındakı İslam rəvayətlərində romalıların olmamasıdır. Bu məqam şox müammalı görsənir. Axı necə ola bilər ki, İncillərdəki İsanın aqibətində misilsiz rol oynayan Romanın canişini Pontius Pilat, Roma hakimiyyəti və əsgərləri Quranda və Məhəmməd peyğəmbərin hədislərində olmasın? Bu barədə 7-ci yüzillikdə Ərəbistanda bilirdilər. Məhəmməd peyğəmbər xristianlarla təmaslarda da olmuşdur və romalılar haqqında bilməyə bilməzdi. Ancaq nədənsə ondan qalan irsdə bunlar yoxdur. Qumran mətnlərindəki Möminlik Müəlliminin İncillərdəki İsa ilə bənzərliyini nəzərə alaraq, belə təsəvvür yaranır ki, Məhəmmədin İsası daha çox Qumran rəvayətlərindəkinə bənzərdir. O dövrdə hələ romalılar Fələstin üzərində öz hakimiyyətlərini qurmamışdırlar.

Eyni zamanda, müsəlman ənənəsində İsanın Fələstində Roma istilasından sonra yaşaması və onun təqibində o imperiyanın canişininin iştirak etməsi haqqında bəzi rəvayətlər vardır. Ancaq onlar birbaşa Məhəmməd peyğəmbərin deyil, onun səhabələrindən rəvayət edilmişdir. Çox güman ki, bu rəvayətlər Xristianlığın təsiri altında yaranmışdırlar.

Həm də müsəlman ənənəsində İsanın yerinə başqa adamın edam edilməsindən də söhbət açılır. Ola bilsin ki, o adam Simon olmuşdur. Həqiqi İsa isə bu hadisələrdən ən azı yüz il öncə yaşamış və əslində Qumran təriqətinin Müminlik Müəllimidir. Ola bilsin ki onun adı İsa olmuş və onun anası Məryəm adlı bir qadın olmuşdur. Romalıların Quran və Məhəmməd peyğəmbərin hədislərində olmamasını başqa cür izah etmək olmur.

• Aydın Əlizadə. 2015-03-31 at the Wayback Machine // Dövlət və Din ictimai fikir toplusu. — 2010. — N 2. — S. 89–101 .

• İsanın çarmıxa çəkilməsi
• Yəhudanın öpüşü

• // Fəlsəfə üzrə elmlər doktoru Aydın Əlizadənin səhifələri.