Tərtər rayonu
|
Bu məqalə Tərtər rayonu haqqındadır. Tərtər şəhəri üçün Tərtər səhifəsinə baxın. |
Tərtər rayonu (əvvəlki adı: Mirbəşir rayonu) — Azərbaycan Respublikasında inzibati ərazi vahidi. Mərkəzi Tərtər şəhəridir.
| Rayon | |
| Tərtər | |
|---|---|
 Soldan sağa: Ürəkvəng monastırı, Yeni Marağa türbəsi, Gənclər Mərkəzi, Tərtərçay və kanyonu, Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi | |
|
40°20′17″ şm. e. 46°54′49″ ş. u.HGYO |
|
| Ölkə | |
| Əvvəlki adı | Mirbəşir rayonu |
| Daxildir | Qarabağ iqtisadi rayonu |
| İnzibati mərkəz | Tərtər |
| İcra başçısı | Müstəqim Məmmədov (2015) |
| Tarixi və coğrafiyası | |
| Yaradılıb | 8 avqust 1930 |
| Sahəsi | 109 km² |
| Hündürlük | 237 m |
| Əhalisi | |
| Əhalisi | 117.200 [1] nəfər |
| Rəqəmsal identifikatorlar | |
| ISO kodu | AZ-TAR |
| Tərtər rayonunun statistik kodu | 61100001 |
| Qarabağ iqtisadi rayonu üzrə zona kodu | 611 |
| Telefon kodu | +994 22 |
| Poçt indeksi | AZ 5900 |
| Avtomobil nömrəsi | 59 |
| Rəsmi sayt | |
 |
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
İnzibati ərazi bölgüsü[2]
| TƏRTƏR RAYONU - 61100001
İnzibati ərazi dairələrinin sayı: Ərazi vahidlərinin sayı: Şəhər . . 1 Şəhər . . . 1 Qəsəbə . . - Qəsəbə . . . - Kənd . .. 28 Kənd . . . 50 |
| KODLAR | ADLAR | KODLAR | ADLAR |
| 61101005
61101014 61103005 61103018 61103028 61103038 61127005 61127018 61122005 61122018 61122028 61123005 61123018 61123028 61128005 61128018 61128028 61104005 61104018 61104028 61129005 61129018 61129028 61130005 61130018 61124005 61124018 61124028 61124038 61131005 61131018 61132005 61132018 61133005 61133018 61113005 61113018 61134005 61134018 61135005 61135018 |
1. Tərtər şəhər iəd
T ə r t ə r ş. 2. Azad Qaraqoyunlu kənd iəd A z a d Q a r a q o y u n l u k. İlxıçılar k. 3. Bəyimsarov kənd iəd 4. Borsunlu kənd iəd 5. Buruc kənd iəd B u r u c k. Güləbatlı k. 6. Cəmilli kənd iəd 7. Dəmirçilər kənd iəd Ağkənd k. 8. Düyərli kənd iəd 9. Evoğlu kənd iəd E v o ğ l u k. 10. Ələsgərli kənd iəd Bayandur k. Yenikənd k. 11. Əskipara kənd iəd 12. Hacıqərvənd kənd iəd 13. Hüsənli kənd iəd 14. Xoruzlu kənd iəd 15. İrəvanlı kənd iəd 16. İsmayılbəyli kənd iəd |
61136005
61136018 61136028 61137005 61137018 61138005 61138018 61106005 61106018 61106048 61106038 61107005 61107018 61107038 61140005 61140018 61108005 61108018 61108028 61110005 61110018 61110048 61109005 61109018 61109028 61109058 61109048 61109038 61141005 61141018 61142005 61142018 61112005 61112018 61112028 61112038 61139005 61139018 61139028 |
17. Kəbirli kənd iəd
Bayandurlu k. 18. Kəngərli kənd iəd 19. Köçərli kənd iəd 20. Qaraağacı kənd iəd Qapanlı k. 21. Qaradağlı kənd iəd Təzəkənd k. 22. Qaynaq kənd iəd Q a y n a q k. 23. Mamırlı kənd iəd Poladlı k. 24. Sarıcalı kənd iəd Zolgəran k. 25. Sarov kənd iəd S a r o v k. Bildirçinli k. Kövdadıq k. Rəcəbli k. Umudlu k. 26. Seydimli kənd iəd 27. Səhləbad kənd iəd 28. Soyulan kənd iəd Alışarlı k. Hacallı k. 29. Yuxarı Qapanlı kənd iəd Qazyan k. |
İndiyədək aparılan araşdırmalar və arxeoloji qazıntılar Tərtərin qədim yaşayış məskəni olduğunu göstərməkdədir.
1920-ci ilin aprel ayında Cavanşir qəzası yaradılmışdır. Həmin ildə Tərtər sahəsi yaradılmış və 1920–1922-ci illərdə Cavanşir qəzasının tabeliyində olmuş, 1922-ci ildə adı dəyişdirilərək Cavanşir sahəsi adlandırılıb. 7 iyul 1923-cü ildən 1929-cu ilin aprelinə kimi Ağdam qəzasının inzibati tabeliyində, 8 aprel 1929-cu ildən 8 avqust 1930-cu ilə kimi Qarabağ dairəsinin tabeliyində olmuşdur. 8 avqust 1930-cu ildə Tərtər rayonu yaradılıb.
24 fevral 1931-ci ildə Tərtər rayonu ləğv edilərək Bərdə rayonunun inzibati tabeliyinə verilmişdir.
27 yanvar 1934-cü ildə yenidən Tərtər rayonu yaradılmışdır.
5 avqust 1949-cu ildə Mirbəşir Qasımovun adının əbədiləşdirilməsi məqsədilə rayonun adı dəyişdirilərək Mirbəşir rayonu adlandırılmışdır.
4 yanvar 1963-cü ildə Mirbəşir rayonu ləğv edilərək Bərdə rayonunun inzibati tabeliyinə keçirilmiş, 6 yanvar 1965-ci ildə yenidən Mirbəşir rayonu yaradılmışdır.
7 fevral 1991-ci ildə Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin 54-XII nömrəli Qərarının[3] "Mirbəşir rayonu üzrə" hissəsi ilə ilə Mirbəşir şəhəri Tərtər şəhəri və müvafiq olaraq Mirbəşir rayonu Tərtər rayonu adlandırılmışdır.
13 oktyabr 1992-ci il tarixində Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin 327 nömrəli Qərarı[4] ilə Azərbaycan Respublikasının Ağdərə rayonu ləğv edilərək həmin rayonun Ağdərə şəhəri, Şıxarx qəsəbəsi və 26 kəndi Tərtər rayonunu inzibati tərkibinə verilmişdir.
Ağdərə rayonu ərazisindən verilən yaşayış məntəqələri də daxil olmaqla hazırda rayonda 2 şəhər, 1 qəsəbə və 74 kənd vardır.[5]
Tərtər rayonunun əvvəllər ərazisi 412 km² olmuşdur. Rayonun əvvəllər 1 şəhəri Tərtər şəhəri 52 kəndi bunlardır Ağkənd, Alışarlı, Aşağı Qapanlı, Azad Qaraqoyunlu, Bala Kəngərli, Bayandur, Bayandurlu, Bəyimsarov, Bildirçinli, Borsunlu, Buruc, Cəmilli, Dəmirçilər, Düyərli, Evoğlu, Ələsgərli, Əskipara, Güləbatlı, Hacallı, Hacıqərvənd, Hüsənli, Xoruzlu, İlxıçılar, İrəvanlı, İsmayılbəyli, Kəbirli, Kəngərli, Köçərli, Kövdadıq, Qapanlı, Qaraağacı, Qaradağlı, Qaynaq, Qazyan, Mamırlı, Poladlı, Rəcəbli, Sarıcalı, Sarov, Seydimli, Səhləbad, Soyulan, Təzəkənd, Umudlu, Urus talası, Yenikənd, Yuxarı Qapanlı, Yuxarı Qaradağlı, Yuxarı Sarıcalı, Zolgəran kəndləri olub. 2016-cı ildə Dördgünlük müharibə nəticəsində Tərtərin Qırmızı Saqqallar, Qazaxlar, Talış kəndləri ətrafındakı strateji yüksəkliklər işğaldan azad edildi. Sonralar isə Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinin 13 oktyabr 1992-ci il tarixli Qərarı ilə Ağdərə rayonu ləğv edilərkən həmin rayonun 26 kəndi, 1 şəhəri Ağdərə şəhəri və 1 qəsəbəsi Şıxarx, yəni 548 km² ərazisi Tərtər rayonunun inzibati ərazi vahidinə daxil edilmişdir.
Qarabağa çox yaxın olan Tərtər erməni təcavüzündən kifayət qədər əziyyət çəkib. Hal-hazırda Ağdərə rayonundan rayonun tabeliyinə verilmiş yaşayış məntəqələri işğal altındadır. Rayonun bir neçə kəndi cəbhədə yerləşdiyindən Tərtər ətrafında tez-tez döyüşlər gedir. Müharibə dövründə Tərtər rayonundan 307 nəfər şəhid olub. Son 5 il ərzində 15 nəfər tərtərli ermənilərin basdırdığı minalara düşüb.[6]
Ermənilər I Qarabağ müharibəsi dövründə cəbhənin Goranboy və Tərtər istiqamətinə perspektivli ərazi kimi yanaşıblar. Onlar istər 1992-ci ildə, istərsə də 1994-cü ildə əsas diqqəti cəbhənin bu istiqamətinə yönəldiblər. O dövrdə Tərtər istiqamətində döyüşlərdə iştirak etmiş zabitlərin sözlərinə görə, 1994-cü ilin yanvar ayında ermənilərin hərbi qüvvə və texnikasının demək olar 45–50 faizi və 10 min nəfərə yaxın şəxsi heyəti məhz cəbhənin bu istiqamətində cəmləşdirilmişdi.[7] Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı Tərtər ərazi özünümüdafiə batalyonu qəhrəmanlıq göstərsə də, Tərtər rayonunun bir sıra məntəqələri erməni qüvvələri tərəfindən işğal olunmuş və uzun zaman bölgədə təmas xətti yaranmışdır. Atəşkəs tez tez pozulmuş və atıcı silahlardan intensiv atəşə tutulmuşdur. 2010-cu ilin iyunun 19-da Tərtərin Çaylı kəndində baş verən döyüşlərdə Azərbaycan ordusunun əsgəri Mübariz İbrahimov çoxlu sayda erməni əsgərini öldürərək şəhid olub. Mübariz İbrahimov bu igidliyinə görə Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı adına layiq görülüb. İndiki dövrdə belə Ermənistanda Mübariz İbrahimov haqqında danışmağa qadağa qoyulub.[8] Bundan sonra erməni ordusunun əsgərləri bir neçə dəfə Tərtər istiqamətindən cəbhə xəttini yararaq Azərbaycan ərazisinə daxil olmağa çalışsalar da, onların bu cəhdlərinin qarşısı qətiyyətlə alınıb və düşmən ordusu itki verərək geri çəkilib.[9]
Ağdərə rayonundan Tərtər rayonuna verilmiş 28 yaşayış məntəqəsindən Şıxarx qəsəbəsi, Həsənqaya, Qızıloba kəndləri Azərbaycanın nəzarətində idi. 2020-ci ilin oktyabrın 3-də Suqovuşan, Talış, oktyabrın 9-da Çaylı kəndi işğaldan azad edilmişdir. 10 noyabr 2020-ci il tarixli üçtərəfli bəyanata uyğun olaraq 1 şəhəri 21 kəndi isə Rusiya Sülhməramlı kontingentinin nəzarəti altına keçmişdir. Ağdərə şəhəri, Ağabəyyalı, Aşağı Oratağ, Canyataq, Çardaqlı, Çıraqlı, Çiləbürt, Dəmirli, Dəstəgül, Göyarx, Gülyataq, Kiçik Qarabəy, Qasapet, Lüləsaz, Meqrelalay, Ortakənd, Seysulan, Təpəkənd, Ulu Qarabəy, Umudlu, Yarımca, Zəylik kəndləri 19 sentyabr 2023-cü ildə aparılan lokal xarakterli antiterror əməliyyatları nəticəsində həmin ərazilər də Azərbaycanın suverenliyinə keçmişdir.
Tərtər rayonunda 24 tarix və mədəniyyət abidəsi vardır. Onlardan biri dünya əhəmiyyətli tunc və ilk dəmir dövrünə aid Borsunlu kurqanlarıdır.
Rayonda 24 tarix və mədəniyyət abidələri var. Onlardan 1 ədədi dünya, 15 ədədi ölkə əhəmiyyətli arxeoloji abidə, 7 ədədi yerli əhəmiyyətli memarlıq, 1 ədədi isə yerli əhəmiyyətli arxeoloji abidədir. Həmin abidələr Tərtər şəhərində, Buruc, Hacıqərvənd, Evoğlu, Hüsənli, Sarov, Borsunlu, Bəyim Sarov,Xoruzlu, Dəmirçilər kəndlərində yerləşir. Göstərilən ərazilərdə 3 məscid, 15 kurqan, 2 nekropol, 2 yaşayış yeri, 1 buzxana, 1 türbə mövcuddur. Son dövrlərdə rayonun ərazisində olan tarixi və memarlıq abidələrinin təmiri və bərpası istiqamətində müəyyən işlər görülmüşdür.
Rayonun sahəsi 109 km² (01.12.2023), əhalisi 102,500 min nəfərdir (01.01.2016).
Rayonun ərazisində Tərtər, İncəçay, cənub sərhəddindən isə Xaçınçay axır. Rayonun səthi şimal-şərqində düzənlik, cənub-qərbində dağlıqdır. Dağlıq sahədə təbaşir, düzənlikdə Antropogen çöküntüləri yayılmışdır. Faydalı qazıntıları neft, daş kömür, tikinti materialları, səpinti qızıl və s. Rayonun iqtisadiyyatının əsasını kənd təsərrüfatı təşkil edir. Əkinçilik və maldarlıq inkişaf etmişdir.
Rayonun səthi şimal-şərqdə düzənlik, cənub-qərbdə dağlıqdır. Murovdağ zirvəsinə daxil olan Eldəydaş 2150 m, Qlobus yüksəkliyi 951 m, Şahbulaq dağı 482 m-dir. Dağlıq sahədə Yura-Təbaşir, düzənlikdə Antropogen çöküntüləri yayılmışdır. Faydalı qazıntıları: neft, daş kömür, tikinti materialları, səpinti qızıl. İqlimi yayı quraq keçən mülayim isti yarımsəhra və quru-çöl tipli, qışı mülayim soyuqdur. Orta temperatur yanvarda 2 °C-7 °C dərəcə, iyulda 22–27 °C-dir. İllik yağıntı 300–500 mm-dir. Rayon ərazisindən Tərtər və İncəçay, cənub sərhədindən isə Xaçınçay axır. Ərazisi şabalıdı, boz və çəmən-boz torpaqlardan ibarətdir. Yovşanlı-şoranotulu yarımsəhralar, seyrək kollu çəmənliklər, meşələr və subalp çəmənləri yayılmışdır. Tərtər rayonu Tərtər çayının aşağı hissəsində yerləşir və şimaldan İncə çayı ilə həmhüduddur. Rayonda iqlim şəraiti mülayim iqlimdən başlamış isti yarımsəhra və səhra iqliminə qədər dəyişir. Tərtər və Xaçınçay çayları bu rayonun ərazisi ilə axır. Rayon Kür-Araz ovalığının qərb hissəsində, Qarabağ düzündə yerləşir. Burada neft yataqları, tikinti materialları mövcuddur. Rayonun ərazisində 58 yaşayış məntəqəsi vardır. Rayonun inzibati mərkəzi Tərtər şəhəri Tərtərçayın sağ və sol sahillərindən qədim karvan yolu üzərində yerləşir. Buranın tarixi adı Çaparxana olmuşdur. Alban dövlətinin qədim paytaxtı Bərdədən 17 km aralıda yerləşən bu ərazidə vaxtilə karvansara və qala olmuşdur.
Tərtər rayonu Kiçik Qafqazın şimal-şərq ətəklərində və Qarabağ düzündə yerləşdiyindən burada iqlim yayda quraq isti keçən yarımsəhradır bəzi illərdə yayda hətta 41 °C-temperatur qeydə alınır. Rayonda illik temperatur 11,5 °C-dir Tərtərdə indiyədək qeydə alınmış ən yüksək temperatur müsbət 43 °C dərəcə olub.
Tərtər rayonu Qarabağ iqtisadi rayonuna daxildir.
Rayonun əsas təsərrüfat sahələri pambıqçılıq, heyvandarlıq, taxılçılıqdır. Subtropik meyvə olan narçılıq burda daha çox inkişaf etmişdir. Rayonda pambıqtəmizləmə zavodu, toxuculuq fabriki, elektromexanika, konserv, süd emalı zavodları və s. sənaye müəssisələri mövcuddur. Xalq sənəti növlərindən xalçaçılıq, tikmə və toxuma sənətləri bu rayonda yaxşı inkişaf etmişdir. 2006-cı ildən Tərtərdə Müdafiə Sənayesi Nazirliyinin tabeliyindəki "Elektromexanika" zavodu fəaliyyət göstərir. 2010-cu ildə Tərtərdə Gilan Holdinq şirkətinə məxsus süd emalı zavodu fəaliyyətə başlamışdır.[10]
Rayon ərazisində Tərtər-İstisu, Tərtər-Hindarx, Tərtər-Goranboy, Yevlax-Ağdam-Laçın, Tərtər dövrələmə, Tərtər kənar avtomobil yolları keçir. Bu avtomobil yollarının uzunluğu 89 km-dir və yollar 3-cü kateqoriyaya aiddir. Rayon ərazisindən 4-cü kateqoriyaya aid edilən 15 km uzunluğunda Yevlax-Bərdə-Ağdam dəmir yolu keçir.
Sovet dövründə Tərtərdə nəşr olunurdu.[11] 1934-cü ildə "Kolxozçuların varlanması yolunda" adı ilə fəaliyyətə başlayan qəzet 1937-ci ildən "Qızıl Bayraq" adı ilə nəşr olunmuşdur. 1963–1965-ci illərdə Tərtər rayonu Bərdə rayonu ilə birləşdiyinə görə, "Qızıl Bayraq" qəzeti Bərdə rayonunun "Kommunizm yolu" qəzeti ilə birləşdirilmiş, 1966-cı ildən yenidən "Qızıl Bayraq" adı ilə nəşr edilmişdir.
1998-ci ildən fəaliyyəti dayanan qəzet 2005-ci ildən etibarən "Yeni Tərtər" adı ilə nəşr edilməyə başlamışdır. "Yeni Tərtər" qəzeti hazırda ayda 3 dəfə oxucuların görüşünə gəlir.[12]
- Azərbaycan Respublikasının inzibati–ərazi vahidləri. — Kənd rayonları, səhifə 873. // Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. 25 cilddə. Məsul katib akademik T. M. Nağıyev. "Azərbaycan" cildi. Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi, 2007, 884 səhifə. ISBN 9789952441017
Bu məqalədəki istinadlar müvafiq istinad şablonları ilə göstərilməlidir. |
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2020-06-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-05-02.
- ↑ Azərbaycan Respublikası, Dövlət Statistika Komitəsinin 2024-cü il üzrə inzibati ərazi bölgüsü təsnifatı. "Azərbaycan Respublikasının inzibati ərazi bölgüsü təsnifatı" (PDF). 29.02.2024. 2024-04-05 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-02-29.
- ↑ Hüquqi Aktların Dövlət Reyestri. "Azərbaycan Respublikasının Bakı, Gəncə və Sumqayıt şəhərlərinin, Abşeron, Ağdaş, Ağsu, Ağcabədi, Balakən, Bərdə, Beyləqan, Vartaşen, Quba, Qutqaşen, Daşkəsən, İmişli, Yevlax, Kəlbəcər, Kürdəmir, Gədəbəy, Goranboy, Laçın, Lerik, Lənkəran, Mirbəşir, Puşkin, Saatlı, Füzuli, Cəbrayıl və Şamxor rayonlarının, Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti Şuşa rayonunun inzibati ərazi bölgüsündə qismən dəyişikliklər edilməsi haqqında Ali Sovetin Qərarı". e-qanun.az (az.). 2022-05-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-06-03.
- ↑ Hüquqi Aktların Dövlət Reyestri. "Azərbaycan Respublikasının inzibati ərazi bölgüsündə qismən dəyişiklik edilməsi haqqında Milli Məclisin Qərarı". e-qanun.az (az.). 2022-06-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-06-03.
- ↑ Azərbaycan Respublikasının Qaçqınların və Məcburi Köçkünlərin İşləri üzrə Dövlət Komitəsi: Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin tarixi kökləri Arxivləşdirilib 2012-05-02 at the Wayback Machine
- ↑ TƏRTƏRDƏ MÜHARİBƏDƏN ƏZİYYƏT ÇƏKƏN İNSANLAR ÜÇÜN MƏRKƏZ AÇILIB [ölü keçid]
- ↑ Tərtər – strateji bölgə [ölü keçid]
- ↑ "Ermənistanda Mübariz İbrahimov haqda danışmağa yasaq qoyulub". 2011-09-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-01-30.
- ↑ "Ermənilər Tərtər istiqamətində hücuma keçiblər". 2012-01-27 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-09.
- ↑ "Tərtərdə süd emalı zavodu inşa edilib". 2012-01-19 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-04-20.
- ↑ Şahverdiyev A. B. Azərbaycan mətbuatı tarixi. "Təhsil" nəşriyyatı, 2006
- ↑ http://azertag.az/xeber/Yeni_Terter_qezetinin_80_illik_yubileyi_qeyd_olunmusdur-63450
- Həsənqaya əməliyyatı
- Tərtər bələdiyyələri
- Tərtər əməliyyatı
- Tərtərin bombalanması
- Marquşavan əməliyyatı
Tərtər rayonu haqqında olan bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |