Xosrov Gərədə

Mostar yaxınlığındakı Stolaç bölgəsində məskunlaşan babası Əli Paşa Osmanlı imperiyasının son Bosniya valilərindən Zülfiqar Kaptanın oğludur. 1851-ci ildə Bosniyada çıxan üsyana dəstək verdiyi üçün Ömər Lütfi Paşa tərəfindən ələ keçirilən Əli Paşa Mostardan Banya Lukaya aparılarkən yolda vəfat etdi.^[1]

Xanımı Mislicahan xanımdan doğulan ən kiçik oğlu Mehmed Əli Paşa (1848-1902) isə Xosrov bəyin atasıdır. Əli Paşanın ölümündən sonra ailə Bursaya köçdü və Mehmed Əli Paşa ilk təhsilini burada aldı. Ardından hərbi karyerasına başladı və uzun illər ferik rütbəsilə Ərzurumda xidmət etdi. Burada dövrün məşhur erməni ixtilafçısı Andranik Ozanyana qarşı mübarizə aparsa da, Avropa dövlətlərinin müdaxilələriylə bu mübarizəsi nəticəsiz qaldı. Ardından səhhəti pisləşdi və 1902-ci ildə Ərzurumda vəfat etdi.

12 mart 1884-cü ildə Ədirnədə Mehmed Əli Paşa və xanımı Fatma Mahinur xanımın ən kiçik övladı olaraq dünyaya gəldi. Özündən yaşca böyük Mehmedəli Əbdülhat, Əhməd Ziyayəddin və Bəsalət adlı 3 qardaşı, Fatma Münirə, Ayşə Fəxriyə və Səniyə adlı 3 bacısı vardı. Qardaşlarından Mehmedəli Əbdülhat bəy (ö. 1969) Çanaqqala cəbhəsində vuruşmuş, ardından Dövlət Dəmiryollarında uzun illər məmur işləmişdir. Digər qardaşı Bəsalət bəy (ö. 1945) də Çanaqqala cəbhəsində vuruşmuş, ardından Ankaraya qaçaraq Milli Qurtuluş Hərəkatına qatılmışdır. Digər qardaşı Əhməd Ziyayəddin bəy isə Çanaqqala cəbhəsində vuruşmuş, ardından ticarətlə məşğul olaraq nisbətən sakit bir həyat sürmüşdür. Bacılarından Fatma Münirə xanım ferik Hüseyn Hüsnü Paşanın oğlu Sərvət bəylə, digər bacısı Ayşə Fəxriyə xanım isə polkovnik Xəlil Nasir Berkayla evləndi.

Atasının hərbçi olması səbəbilə təhsilini müxtəlif vilayətlərdə davam etdirən Xosrov bəy ilk təhsilini doğulduğu Ədirnədə aldı. Ardından 1894-1900-cü illərdə təhsilini Ərzurumda davam etdirdi. Atasının ölümünün ardından hərbi karyeraya başlayan Xosrov bəy 13 yanvar 1902-ci ildə Ərzurum Hərbi Məktəbinə yazıldı.^[2] 1905-ci ildə leytenant rütbəsilə buradan məzun oldu və İstanbul Hərb Akademiyasına daxil oldu.^[3] 19 iyun 1908-ci ildə kapitan rütbəsinə yüksəldi. Həmin ilin avqustunda məzun oldu və orduda xidmət etməyə başladı.

İlk iş olaraq Adanadakı erməni üsyanını yatırmaqla vəzifələndirilən birliklərə qatıldı. 14 iyul 1909-cu ildə birinci süvari alayına, 19 may 1910-cu ildə üçüncü topçu alayına, 17 noyabr 1910-cu ildə Hərbi şuraya bağlı ikinci şöbəyə təyin olundu. Bu vəzifədə ikən Məcidiyyə nişanıyla təltif olundu. Balkan müharibələrində iştirak etdi və 5 iyun 1913-cü ildə Bolqarıstanla sərhəddi müəyyənləşdirməklə vəzifəli komissiyaya üzv seçildi. 12 yanvar 1914-cü ildə Afina Hərbi nümayəndəliyinə təyin edildi. Birinci Dünya Müharibəsinin başlamasının ardından Qafqaz cəbhəsinə göndərilən Xosrov bəy 1915-ci ildə Gümüş Ləyaqət medalı ilə təltif olundu və 7 iyun 1916-cı ildə mayorluğa yüksəldi. 2 iyun 1916-cı ildə Müharibə Gümüş İmtiyaz medalıyla təltif edildi və müttəfiq Almaniyaya göndərilən nümayəndə heyətinə daxil oldu. 1918-ci ilin yayında atdan düşərək ayağını ağır dərəcədə zədələdi və baş verən qəzayla ordudan uzaqlaşdı. Mudros sülhü bağlananadək İstanbulda qaldı.

Mudros sülhünün ardından İstanbul müttəfiq dövlətləri tərəfindən işğal edildi. Bu dövrdə mətbuat yoluyla yadelli işğalçılara qarşı məqalələr yazdı. Bu məqalələr Rauf Orbay və Nazmi Topçuoğluyla birlikdə açdığı "Məmləkət" nəşriyyatında dərc olundu. Samsuna gedişindən öncə Mustafa Kamal Paşa tərəfindən edilən təkliflə Milli Qurtuluş Hərəkatına qoşuldu və 7 may 1919-cu ildə 9-cu ordu müfəttişliyinə təyin olundu.^[4] Heyətlə birlikdə 16 may günü İstanbuldan ayrılan Xosrov bəy burada kəşfiyyat və propaqanda işləri üzrə vəzifələndirildi.^[5] 19 iyunda tərtiblənən və Türkiyə Cümhuriyyətinin əsasını təşkil edən Amasya qətnaməsini imzalayanlar arasında yer aldı. 23 iyulda çağırılan və 2 həftə boyunca davam edən Ərzurum konqresini, eləcə də 4 sentyabrda toplanan Sivas konqresini tərtibləyənlərdən biri oldu.^[6]

Ardından Mustafa Kamal Paşayla birlikdə Ankaraya yollanan Xosrov bəy İstanbulda işğalçı müttəfiq dövlətlərin tərtibiylə sülh şərtlərinin müzakirəsi üçün toplanan Məclis-i Məbusana Trabzon vilayətindən vəkil olaraq göndərildi. Məclisin 27 yanvar 1920-ci ildə toplanan iclasında iştirak edən Xosrov bəy məclisin qəbul etdiyi Misaqi-milli sənədini imzalayanlar arasında yer aldı.^[7] 1 fevralda edilən səsvermə ilə məclis katibliyinə təyin edildi. Ancaq 16 mart günü İstanbul ingilislər tərəfindən rəsmən işğal edildi.^[8] Həmin gün məclisin axşam iclasına basqın tərtibləyən ingilis əsgərləri iclasa qatılan bəzi şəxsləri həbs etdi. Digər məclis üzvləri isə gizlicə Ankaraya qaçmağın yollarını axtarmağa başladı. Bunlar arasında olan Xosrov bəy, Xalidə Ədib və miralay Kazım Orbayla birlikdə şəhərdən qaça bildi.^[9] 2 apreldə Ankaraya çatan Xosrov bəy inqilabi nəşrlərdə məqalələr yazaraq İstanbulun artıq işğal altında olduğunu və millətin qurtuluşu üçün bütün millət vəkillərinin Ankarada toplanmalı olduğunu elan etdi.

1920-ci ildə ingilislərin təşviqiylə bir sıra ayaqlanmalar çıxdı. İstanbul hökuməti tərəfindən qarşısı alınmayan bu üsyanlardan biri də Ankara yaxınlığındakı Bolu-Düzcə bölgəsində yaşandı.^[10] İngilislərin təşviqiylə yanaşı, yeni qurulan Kürəkən Fərid Paşa hökuməti də bu üsyanı dəstəkləməkdə idi. 13 apreldə Düzcədə başlayan üsyan, 18 apreldə Boluya, 21 apreldə isə Gərədə və Mudurnuya yayıldı. Üsyana qarşı ilk öncə Boludakı jandarma birliklərini vəzifələndirən Ankara hökuməti, daha sonra 32-ci Qafqaz alayını bölgəyə yönləndirdi. Ancaq bölgədə artan ayaqlanmalar Ankara hökumətini çətin vəziyyətə saldı. Hərbi yolla üsyanı yatırmağın çətin oilduğunu anlayan Ankara hökuməti bölgəyə nəsihətçi olaraq sülhməramlı komissiya göndərməyi qərarlaşdırdı. Bu komissiyaya sədr seçilən Xosrov bəy 21 apreldə 18 nəfərlik süvari qrupuyla birlikdə Ankaranın şimalındakı Qızılcahamam bölgəsinə yollandı. Ancaq bölgədə top və tüfəng atəşiylə qarşılanan heyət 27 apreldə pusquya düşdü. Əsir alınan Xosrov bəy həbs tutulduğu müddət ərzində üsyançılarla Ankara hökuməti arasında vasitəçilik etməyə başladı. Danışıqların ardından əsir tutulan komissiya üzvləriylə birlikdə azad edilən Xosrov bəy bir müddət qardaşı Bəsalət bəyin yanında qaldı. Ardından Ankara və ətraf bölgələri komandanlığına təyin edildi.^[11] Bir yandan da Trabzon vəkili olaraq Ankaradakı məclisdə fəaliyyətini davam etdirən Xosrov bəy bir çox məsələnin müzakirəsinə qatılmışdır.

1921-ci ildə çağırılan İkinci London konfransına göndəriləcək heyətə üzv seçilən Xosrov bəy digər heyət üzvləriylə birlikdə 6 fevral 1921-ci ildə İstanbuldan ayrıldı. Müzakirələrin tamamlanması və sülh müqavilələrinin imzalanmasının ardından 13 apreldə yola düşdü və 25 aprel günü Ankaraya çatdı. Milli Qurtuluş Hərəkatının davamı olaraq ard-arda qazanılan döyüşlərdə aktiv bir vəzifə almayan Xosrov bəy bu dönəmlərdə məclisdə diplomatik vəzifələrdə xidmət etdi.

29 oktyabr 1923-cü ildə cümhuriyyətin elan edilməsinin ardından Türkiyənin digər dövlətlərlə diplomatik əlaqələr qurulması yolunda mühüm addımlar atıldı. Bu məqsədlə bir çox dövlətlərə elçi və konsullar təyin olundu. Bunlardan biri də 31 mart 1924-cü ildə orta dərəcəli Budapeşt səfiri təyin edilən Xosrov bəy oldu. May ayının əvvəlində vəzifə yerinə gələn Xosrov bəy ilk iş olaraq Macarıstan xarici işlər nazirliyi ilə 27 may 1924-cü ildə bir əməkdaşlıq müqaviləsi bağlandı.^[12] Bu müqavilə əsasında bir çox macar mühəndisi Türkiyəyə yollandı və müxtəlif vilayətlərdə aparılan təmir-bərpa işlərində vəzifələndirildi. Bu xidmətləri səbəbilə 22 dekabr 1924-cü ildə polkovnik-leytenant rütbəsinə yüksəldi.

1926-cı ilin avqustunda Moxac qələbəsinin 400 illiyi münasibətilə mərasim keçirildi və Türkiyənin Budapeşt səfiri Xosrov bəy bu mərasimdə çıxış etdi. Həmin il səfirliyi sona çatan Xosrov bəy 26 oktyabrda vəzifələrindən azad edildi və birinci dərəcəli nişanla təltif olundu. Sentyabr ayında qatarla İstanbula gələn Xosrov bəy həmin ilin noyabrında Sofiyaya təyinat aldı.

1926-cı ilin noyabrında Sofiya səfiri təyin edilən Xosrov bəy ilk iş olaraq Bolqar çarı III Borisə təqdim etdiyi etimadnaməsi ilə rəsmi olaraq vəzifəsinə başladı. Eyni şəkildə Bolqarıstan çarlığından da yeni qurulan cümhuriyyət üçün bir nümayəndənin təyin edilməsini tələb etdi. 1927-ci ilin oktyabrında hərbi sahədə keçirdiyi 25 ilin ardından təqaüdə ayrılan Xosrov bəy diplomatik fəaliyyətini davam etdirdi.

Sofiya səfirliyi dönəmində Türkiyə-Bolqarıstan münasibətlərinin inkişafında mühüm rol oynadı. 6 mart 1929-cu ildə bağlanan dostluq və əməkdaşlıq sazişiylə bu əlaqələr daha da gücləndi. Balkan müharibələri səbəbilə bölgədəki türk əhalinin sayı azalsa da, bu sayı 700 min yaxınlığında qalmaqda idi. 1928 tarixli Hərf inqilabının ardından yeni əlifbanın Bolqarıstandakı türk məktəblərində tədbiq edilməsi müzakirə edildi.^[13] İlk başda bu müzakirələr mənfi nəticələnsə də, Xosrov bəyin səyləri nəticəsində 14 yanvar 1930-cu ildə verilən qərarla, artıq Bolqarıstandakı bütün türk məktəblərində dərslər yeni əlifba ilə tədris olunmağa başlandı. Digər yandan, Ankaraya göndərilən yazılı tələblə yeni əlifba ilə nəşr olunan əlavə dərsliklər göndərildi.

24 iyul 1930-cu ildə Sofiya səfirliyi başa çatan Xosrov bəyin Tehrana göndərilməsi müzakirə edildi. 13 avqustda İstanbula gələn Xosrov bəy öncə Ankaraya yollandı. Burada İsmət İnönüylə görüşən Xosrov bəy İranla yaranan sərhəd probleminin dərhal həll edilməsi üzrə təlimat aldı. 25 avqust günü İstanbul-Batum-Tbilisi-Bakı-Qəzvin istiqamətində yola düşən Xosrov bəy 1930-cu ilin sentyabr ayında vəzifə yerinə çatdı və ilk iş olaraq İran şahı Rza Pəhləviyə öz etimadnaməsini təqdim etdi. Ancaq təlimat aldığı Türkiyə-İran sərhəd problemi yalnız 1931-ci ildə həll edildi.

25 yanvar 1933-cü ildə göndərdiyi raportda Tehrandakı səfirlik binasının yararsız halda olduğunu və yeni bir binanın təsis edilməsi və ya yenidən inşasının vacib olduğunu bildirdi. Ancaq onun bu tələbi yalnız xələfinin səfirlik dönəmində qarşılana bildi. İran şahı Rza Pəhləvinin uzun zamandır planladığı rəsmi Türkiyə ziyarəti üçün danışıqlar aparan Xosrov bəyin səyləriylə şahın rəsmi səfəri 1934-cü ildə baş tutdu. 3 iyunda yola çıxan Rza şah 2 həftə sonra Ankaraya çatdı. Mustafa Kamal Paşa tərəfindən şəxsən qarşılanan Rza şah və yanındakı heyət axşam saatlarında Çankaya köşkündə tərtiblənən ziyafətə qatıldı. Rza şahın səfəri boyunca onu müşayiət edən Xosrov bəy səfər sonrasında şahla birlikdə Tehrana qayıtmalı idi. Ancaq səfər sonunda səhhətinin pis olmasını bəhanə edən Xosrov bəy vəzifəsindən istehfa etdiyini bildirdi. Əsas səbəb isə Türkiyə səfəri əsnasında Rza şahın onun barəsində şikayətlənməsi oldu. İstehfasının ardından həm istirahət etmək, həm də o əsnada səhhəti pis olan xanımı Lamiyə xanımın müalicəsi üçün Fransadakı sanatoriyalardan birinə yollandı. Xanımıyla birlikdə bir müddət burada qalan Xosrov bəy bir neçə ay sonra Türkiyəyə döndü.

6 yanvar 1935-ci ildə Mustafa Kamal Atatürklə tərtiblənən görüşdə Xosrov bəyə, ötən il qəbul edilən Soyadı qanunu əsasında Gərədə soyadı verildi. Həmin il keçirilən məclis seçimlərində iştirak edən Xosrov Gərədə Sivas millət vəkili seçildi. Ancaq onun bu dəfəki millət vəkilliyi qısa oldu. 24 dekabr 1935-ci ildə Türkiyənin Tokio səfiri təyin edildi. Bu təyinat səbəbilə 6 yanvar 1936-cı ildə məclis üzvlüyündən azad edildi.

23 mart 1936-cı ildə Yaponiya imperatoru Hirohito tərəfindən qəbul edilən Xosrov Gərədə səfirliyi dönəmində Yaponiyaya təhsil üçün göndərilən türk gəncləriylə yaxından məşğul oldu. Onun səfirlik dönəmində məşğul olduğu bir digər məsələ də Ərtoğrul şəhidliyi oldu. Ərtoğrul gəmisi 1861-ci ildə İstanbulda inşa edildi və Sultan Əbdülhəmidin imperator Meiji üçün hazırlanan hədiyyələri çatdırması üçün 5 iyul 1889-cu ildə İstanbuldan yola düşdü. 7 iyun 1890-cı ildə Yaponiyanın Yokohama limanına çatan gəmi fırtınalı bir gündə 14 sentyabrda geri dönüş yoluna çıxdı. Ancaq 4 gün sonra qayalara çarparaq parçalandı və gəmidə olan təxminən 500 nəfər həlak oldu. Bu qəzanın ardından 1890-cı ildə yaponlar tərəfindən bir şəhidlik quruldu və hər 10 ildə bir mərasim keçirilməsinə qərar verildi. Bu məqsədlə sözügedən anma mərasiminin 1938-ci ildə keçirilməsi planlaşdırıldı. Ankaraya göndərdiyi tələbin ardından göndərilən məvaciblə həmin şəhidliyə bir abidənin inşasına başlandı. 1 iyun 1937-ci ildə açılış mərasimi keçirildi.^[14]

Türkiyə Cümhuriyyətinin 15 illiyi münasibətilə digər bütün səfirliklərdə olduğu kimi Tokioda da ziyafətlər tərtibləndi. O əsnada Mustafa Kamal Atatürkün səhhətinin pisləşməsi səbəbilə ziyafət musiqisiz və rəqssiz keçirildi. Xəstəliyi daha da ağırlaşan Mustafa Kamal Atatürkün 10 noyabr 1938-ci ildə vəfat etməsinin ardından xəbəri Tokioda alan Xosrov Gərədə ertəsi gün Ankaraya göndərdiyi teleqrafla imperatorun və yüksək dərəcəli dövlət idarəçilərinin başsağlığı diləklərini bildirdi.

1 avqust 1939-cu ildə yeni prezident İsmət İnönünün imzaladığı qərarnaməylə Xosrov Gərədə Berlin səfiri olaraq təyin olundu. Ancaq təyinatından cəmi 1 ay sonra - 1 sentyabr günü Adolf Hitlerin Polşaya hücum əmriylə İkinci Dünya Müharibəsi başlandı. Həmin gün Berlin istiqamətində yola düşən Xosrov Gərədə 3 gün sonra Berlinə çatdı və 28 sentyabrda Adolf Hitler tərəfindən qəbul edildi. Müharibə şəraitində vəzifəsinə başlayan Xosrov Gərədə digər yandan cümhuriyyətin ildönümü münasibətilə səfirlikdə 500 nəfərlik bir ziyafət tərtiblədi.^[15]

Avropada müharibə davam edərkən Türkiyə İngiltərə və Fransa ilə üçlü əməkdaşlıq müqaviləsi imzaladı.^[12] Bu isə hələki müharibəyə hazırlaşmayan Sovet Rusiyası tərəfindən sərt qarşılandı və Türkiyənin davam edən müharibəyə qatılma arzusu kimi şərh edildi. Digər yandan bu müqavilə Almaniyanı da narahat etməkdə idi. Berlin səfiri Xosrov Gərədədən dərhal açıqlama verməsi tələb olundu. Onun səyləri nəticəsində alman hökuməti razı salındı və Türkiyənin Almaniya ilə ortaq xarici siyasət yürütdüyü bildirildi.

26-27 dekabr 1939-cu ildə Ərzincanda baş verən zəlzələnin ardından digər səfirliklərdə olduğu kimi, Berlin səfirliyində də yardım kampaniyaları keçirildi. Toplanan yardımlar isə qısa zamanda Ankaraya göndərildi. Bir müddət Ankaraya geri dönən Xosrov Gərədə aparılan danışıqların və görüşlərin ardından 21 aprel 1940-cı ildə Berlinə döndü.

Berlin səfirliyi dönəmində məşğul olduğu bir digər məsələ isə Almaniyada təhsil alan türk gənclərinin təhsil həyatı oldu. Üçüncü reyxin Yuqoslaviya və Yunanıstanı işğal edərək Türkiyə sərhəddinə qədər irəliləməsinin ardından İsmət İnönü Adolf Hitlerə ünvanladığı növbəti məktubunu yazdı və Xosrov Gərədə vasitəsilə göndərdi. Ardından 18 iyun 1941-ci ildə Türkiyə və Almaniya arasında gizli dostluq paktı imzalandı. Ertəsi gün Adolf Hitler tərəfindən qəbul edilən Xosrov Gərədəyə tərəflər arasında hər hansı bir silahlı çatışmanın olmayacağı və Türkiyənin sərhədlərinin qorunacağına dair təminat verildi.^[16]

Müharibə müddətincə ələ keçirilən türk əsirlərin aqibətiylə bağlı Almaniyanın xarici işlər naziri Ribbentropla 5 avqustda görüşən Xosrov Gərədə, Sovet Rusiyası tərkibindəki türk xalqlarının uzun illərdir zülm çəkdiyini və Almaniyaya qarşı könüllü olaraq döyüşmədiklərini bildirdi. Stalinqrad döyüşlərinin başladığı 1941-ci ilin sentyabrında Berlindən Türkiyəyə doğru yola çıxan Xosrov Gərədə 3 oktyabrda Ədirnəyə çatdı. 8 oktyabrda İsmət İnönü tərəfindən qəbul edilən Xosrov Gərədə, ertəsi gün Almaniya və Türkiyə arasında bağlanan ticarət müqaviləsini imzalayanlardan biri oldu.^[12][17]

13 iyul 1942-ci ildə vəzifə müddəti tamamlanan Xosrov Gərədə Adolf Hitler və Ribbentropla vidalaşdıqdan sonra 27 iyulda Berlindən yola çıxdı. 1 avqustda Türkiyəyə çatan Xosrov Gərədə İsmət İnönüylə görüşmək üçün 3 gün sonra Ankaraya yollandı.

Fəaliyyətlərini Türkiyədə davam etdirmək istəyən Xosrov Gərədə siyasi müşavir olaraq təyin olundu. Müharibənin sonlandığı 1945-ci ilədək mərkəzdə siyasi fəaliyyətini davam etdirdi. Digər yandan da öz xatirələrini qələmə alan Xosrov Gərədə bir neçə dəfə səfir olaraq təyin olunmaq istədiyini bildirsə də, onun bu təklifləri geri çevrildi. Nəhayət 10 oktyabr 1946-cı ildə Rio-de-Janeyro səfiri təyin edilən Xosrov Gərədə 3 dekabrda Braziliyaya getmək üzrə yola çıxdı və yalnız 5 fevral 1947-ci ildə vəzifəsinə başlaya bildi.

1949-cu ildə düşdüyü avtomobil qəzasının ardından səhhətinin ağırlaşması və təqaüd yaşına çatması bəhanə edilərək vəzifəsinə son verildi. 19 iyul 1949-cu ildə Türkiyəyə yola düşən Xosrov Gərədə 12 sentyabrda İstanbula çatdı. 30 il boyunca ölkə xaricində Türkiyəni təmsil edən Xosrov Gərədə artıq xidmətlərini ölkə sərhədləri daxilində göstərəcəyi barədə bəyanat verdi.

13 iyul 1949-cu ildə yaş həddi səbəbilə təqaüdə ayrılan Xosrov bəy Cümhuriyyət Xalq Partiyası sıralarından millət vəkili olmaq üçün bir neçə dəfə cəhd etsə də, onun bu cəhdləri baş tutmadı. 14 may 1950-ci ildə keçirilən məclis seçimlərində üzv belə seçilməyən Xosrov Gərədə, həmin ilin sentyabrında oğlunun faciəvi şəkildə ölümü ilə daha da sarsıldı. Qalan illərini qaynatası Qalib Kəmali Söyləməzoğlunun Nişantaşındakı evində yaşayan Xosrov bəy xatirələrini yazmağa davam etdi. Bu xatiratlardan yalnız Tehran səfirliyi dönəminə aid olanları Xosrov bəyin sağlığında dərc olundu.^[18]

İkinci Dünya Müharibəsinin ardından işğal edilən və ardından yaranan siyasi şəraitdə Türkiyəylə yaxınlaşan Yuqoslaviyadakı türk əhalinin Türkiyəyə köç etməsi mövcud siyasi və iqtisadi mühiti dəyişdirdi. Belə ki, köç əsnasında mal və əmlaklarını sata bilməyən mühacirlər Türkiyədə bir dərnək təşkil qurmuş, bu dərnəyin yardımıyla Yuqoslaviyada qalan mal və əmlaklarının satın alınması və ya Türkiyəyə gətirilməsi üçün mübarizə aparırdı. 1950-ci ilin dekabrında keçirilən dərnək konqresində dərnək sədri seçilən Xosrov Gərədə bu istiqamətdə fəaliyyətini davam etdirdi.

27 may 1960-cı ildə baş tutan dövlət çevrilişinin ardından Milli Birlik Komitəsinin sədri Camal Gürsələ məktub yazaraq yeni sistemdə tərəfsiz senator olaraq vəzifə almaq istədiyini bildirdi. Ancaq onun bu təklifi geri çevrildi.

22 mart 1962-ci ildə keçirdiyi ürək çatışmazlığı səbəbilə vəfat edən Xosrov Gərədə 2 gün sonra Ədirnəqapı şəhidliyinə dəfn olundu.

24 avqust 1922-ci ildə Berlində diplomat Qalib Kəmali Söyləməzoğlunun qızı Lamiyə xanımla evləndi.^[19] Cütlüyün 2 övladı dünyaya gəldi:

• Əli Fərrux Gərədə (21 oktyabr 1923 - 16 sentyabr 1950), Lozannada təhsil almış, hərbi xidməti üçün olduğu Ankara Hərbi Məktəbində baş verən qəza nəticəsində şəhid düşmüşdür. Cənazəsi Ədirnəqapı Şəhidliyindəki ailə məzarlığındadır.
• Mehmed Səlcuq Gərədə (1928 - 14 iyun 2003), Lozanna və Frayburq şəhərlərində tibb təhsili aldı. Cenevrədəki beynəlxalq səhiyyə təşkilatlarından birində və BMT`də baş həkim olaraq çalışdı. Ürək çatışmazlığı səbəbilə vəfat etdi. Cənazəsi Ədirnəqapı Şəhidliyindəki ailə məzarlığındadır.

•  
  Xosrov bəy, silahdaşları Mehmed Vəhib Paşa və Tofiq Sağlamla birlikdə. Birinci Dünya Müharibəsi illərində
•  
  Xosrov bəy, Atatürk və Sivas konqresinin digər iştirakçıları ilə birlikdə. Sivas 1919
•  
  Xosrov bəy, Türkiyə Böyük Millət Məclisi albomundan. 1920
•  
  İran şahı Rza şah Pəhləvinin Türkiyə ziyarəti. 19 iyun 1934
•  
  Xosrov bəy nitq söylərkən, Türkiyə-Almaniya arasında dostluq və saldırmazlıq andlaşması bağlanarkən. 18 iyun 1941
•  
  Xosrov bəyin Ədirnəqapı şəhidliyindəki məzardaşı

• Hüsrev Gerede: Hayatı ve Siyasi Kişiliği (1884-1962). Esra Alkan. Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi. Yüksek Lisans Tezi. 2019
• Hüsrev Gerede'nin Hayatı ve Faaliyetleri (1884-1962). Cansu Karakuş. TC Marmara Üniversitesi. Yüksek Lisans Tezi. 2019

1. ↑ Griffe, H.Mirgül Eren, Osmanlı’nın Hizmetkarı Galip Ali Paşa Rızvanbegovic-Stocevic, Babil Yayıncılık, Ankara 2005
2. ↑ Kansu, Mazhar Müfit, Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürkle Beraber,C.1,Türk Tarih Kurumu Basımevi,Ankara 1997
3. ↑ Harp Akademilerinin 120 Yılı 1848-1968 “Şeref Dolu Yıllar”,Yayın Yeri ve Tarihi Belirtilmemiş
4. ↑ Tevetoğlu, Fethi, Atatürk’le Samsun’a Çıkanlar, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1987
5. ↑ Atatürk Resmi Yayınlara Girmemiş Söylev Yazışma ve Söyleşiler (der.Sadi Borak), (3.Basım), Kaynak Yayınları,İstanbul Aralık 1998
6. ↑ Atatürk’ün Sırdaşı Kılıç Ali’nin Anıları (der.Hulusi Turgut),Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul 2005
7. ↑ Bardakçı, Murat, Yıkılış ve Kurtuluş Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküş ve Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluş belgeleri, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2017
8. ↑ Özdemir, Bülent, Göktepe, Cihat, İngiliz İstihbaratı Peşimizde Fişlenen Cumhuriyet, Yitik Hazine Yayınları,İzmir 2014
9. ↑ Adıvar, Halide Edip, Türk’ün Ateşle İmtihanı:İstiklâl Savaşı Hâtıraları (yay.haz. Dr.Mehmet Kalpaklı, S.Yeşim Kalpaklı),Özgür Yayınları,İstanbul 2006
10. ↑ Akşin, Sina, İstanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele-II Son Meşrutiyet 1919-1920, (3.Baskı) Türkiye İş Bankası Yayınları,Ankara 2010
11. ↑ Arıkoğlu, Damar, Hâtıralarım,Tan Gazetesi ve Matbaası ,İstanbul 1961
12. ↑ ^{1 2 3} Soysal, İsmail, Türkiyenin Siyasal Andlaşmaları (1920-1945), C.1, (3.Baskı),Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2000
13. ↑ Hüsrev Gerede’nin Anıları Kurtuluş Savaşı, Atatürk ve Devrimler (haz.Sami Önal), (4.Baskı), İstanbul 2003
14. ↑ Gerede, Hüsrev, Mübarek Ertuğrul Şehitlerimiz ve Muhteşem Anıtları, TC Deniz Basımevi, İstanbul 1956
15. ↑ Gerede, Hüsrev, Harp İçinde Almanya (1939-1942),(yay.haz.Hulusi Turgut,Sırrı Yüksel Cebeci),ABC Ajansı Yayınları,İstanbul 1994
16. ↑ İkinci Dünya Savaşının Gizli Belgeleri: Almanya Dışişleri Bakanlığı Arşivinden Almanya’nın Türkiye Politikası 1941-1943,May Yayınları, İstanbul 1968
17. ↑ Armaoğlu, Fahir,20.Yüzyıl Siyasî Tarihi 1914-1995,(18.Baskı),Alkım Yayınevi, İstanbul 2012.
18. ↑ Gerede, Hüsrev, Siyasi Hâtıralarım I: İran Ağustos 1930-Haziran 1934, Vakit Basımevi, İstanbul 1952.
19. ↑ Söylemezoğlu, Galip Kemali, Hariciye Hizmetinde 30 Sene Mutlakiyet,Meşrutiyet ve Milli Mücadele yıllarında şahidi ve amili olduğum hadiselere ait vesikalar 1892-1922 IV.Cildin son kısmı,Maarif Basımevi İstanbul 1955