Vila (bolqar və serb — vila; makedon — samovila; xorvat və sloven — vila; slovak — víla; polyak — wiła; bolqar — orisnitsa) — cənub slavyanlarının və qismən slovakların inanclarında və folklorunda əsasən müsbət xüsusiyyətlərə malik olan qadın mifoloji varlıq.[1] Lakin ona zərər verən insanlardan qisas ala bilər ki, bu da onu qismən rusalkalara və bəzi tanrıçalara bənzədir.[2]
| Vila | |
|---|---|
 | |
| Digər mədəniyyətlərdə | Rusalka, Undina, Samodiva |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Onlar uzun, bəzən yerə qədər çatan saçı açıq və qanadlı gözəl (bəzi hallarda eybəcər) qızlar kimi təsvir olunurlar. Üzərlərinə uzun sehrli paltar və ya örtük geyinirlər ki, bunun altında onların dırnaqlı ayaqlarını (keçi, at və ya ulağa bənzər) gizlətdikləri deyilir.[3]
Cənub slavyan mifologiyasında vilaların ayaqları keçi, at və ya ulağa bənzəyir.[4] Onlar bu ayaqları uzun, ağ paltarlarla gizlədirlər. İnsanlara, xüsusilə kişilərə qarşı dostyana münasibət bəsləyir, yetimlərə və zülmə məruz qalanlara kömək edirlər. Lakin vilaları qəzəbləndirsəniz, amansız cəzalandıra bilərlər, hətta bir baxışları ilə insanı öldürmək gücünə sahibdirlər. Onlar həm sağalda, həm də ölümün yaxınlaşmasını xəbər verə bilərlər, lakin özləri də ölümsüz deyillər.[5]
Vilalar quşlar kimi uça bilirlər və dağlarda yaşayırlar. Bu səbəbdən Serbiya və Çernoqoriyada dağ bulaqları "vilina voda" (vilanın suyu) adlanır. Onlar quyulara və göllərə sahiblik edir, suyun axınını dayandıra bilirlər. Əgər onların qanadlarını alsanız, uçmaq qabiliyyətlərini itirər və adi qadına çevrilərlər. Bu xüsusiyyətlərindən kişilər tez-tez istifadə edərək vilaları ələ keçirib onlarla evlənirdilər.[6] Lakin belə nikahlar heç vaxt uğurlu olmurdu — vila hiylə ilə qanadlarını geri alır və uçub gedirdi. Belə evliliklərdən doğulan uşaqlar çox vaxt atalarının himayəsində qalırdılar, lakin bəzən vila anası uşağını özü ilə aparırdı.
Bolqar inanclarına görə, vilalar əsasən yaz və yay aylarında, xüsusilə dini bayramlar zamanı, xüsusilə Pasxada meydana çıxırlar. XIII əsr bolqar mənbələrində vilalara "samovila" deyilir və onları xaç suyuna salınmadan ölən qızların ruhları hesab edirlər.
Bolqar xalq poeziyasında "yuda" adlanan və insanlara düşmən münasibət bəsləyən vilalardan bəhs edilir. Əvvəlcə "yuda" sözü güclü, hiyləgər və kinli mənalarını ifadə edirdi. Zamanla bu söz "vila", "samodiva" və "samovila" ilə sinonimləşdi. Bolqarlarda səs oxşarlığı səbəbindən "yuda" sözü bəzən "İuda" (İuda İskariot) ilə qarışdırılmış və nəticədə o, folklorda ayrıca bir obraz kimi formalaşmışdır.[7]
Qərbi slavyan xalqlarının inanclarında vilalar həyatda ikən günahsız öldürülmüş qızların ruhları kimi təsvir olunurlar. Onlar rahatlıq tapa bilmədikləri üçün sağlığında onlara pislik etmiş insanlara zərər verirlər. Bu baxımdan vilalar rus mifologiyasındakı rusalkalara və ukraynalı mavkalara bənzəyirlər.[8]
XIX əsr alman şairi Henrix Heyne vilaları toylarından əvvəl vəfat etmiş qızların ruhları kimi təsvir edirdi. Onlar gecələr görünür və dan yeri sökülən kimi yox olurlar. Uzun ağ gəlinliklər geyinir, başlarına çələng və üzük taxırlar. Əgər gecə gənc bir kişiyə rast gəlsələr, onu sehrli rəqsə cəlb edirlər və bu rəqsdə o, ölür. Heyne vilaların slavyan mənşəli bir əfsanə olduğunu bildirirdi və onları elflərlə və bakxantlarla müqayisə edirdi.[9]
Slavyan vilalarını, rusalkaları və poludnitsaları Buslayev və Afanasyev alman elfləri və valkiriya ilə müqayisə etmişlər.
Şərqi slavyan mifologiyasında vilalar haqqında açıq-aşkar xalq inancı yoxdur. Lakin bəzi qədim rus ədəbiyyat nümunələrində, məsələn, "Xristianlığı sevən və düzgün imanı müdafiə edən birinin sözü" kimi mətnlərdə vilalara istinad olunur. Bu isə cənub slavyanlarının ədəbi təsirinin nəticəsi kimi izah edilir.
Bəzi tədqiqatçılar vilaların rus rusalkalarına uyğun olduğunu düşünürlər. Ehtimal olunur ki, həm vilalar, həm də rusalkalar qədim hind-avropa inanclarının davamıdır və ölənlərin ruhları ilə bağlı mifik təsəvvürlərdən yaranmışdır.[10]
.jpg)
Viktor Hüqonun "Les Orientales" (1828) əsərində "les wilis" adlı şeirdə vilalar təsvir olunmuşdur. Henrix Heyne "De l'Allemagne" (1835) əsərində slavyan mifologiyasından bəhs edərək vilaları təsvir etmişdir.[11] Coan Roulinqin Harri Potter seriyasında vilalar sehrli varlıqlardır. Onlar gözəl qadın formasında olub, mahnı və rəqsləri ilə kişiləri ovsunlaya bilirlər. Lakin qəzəbləndikdə dəhşətli quşabənzər məxluqlara çevrilib od saçırlar. Harri Potter və Alov Qədəhi kitabında Bolqarıstan Qviddiç komandasının maskotları vilalardır. Fler Delakurun nənəsi də vila olmuşdur. Hezer Volterin Malice duologiyasında vilalar qaranlıq qüvvələri təmsil edən feylər kimi təsvir edilir.[12]
Adolf Adamın "Jizel" baletində vilalar aldadılmış və toydan əvvəl ölmüş qızların ruhları kimi təqdim olunur. Onlar gecələr meşədə toplaşıb gənc kişiləri rəqsləri ilə öldürürlər, lakin sübh çağında yox olurlar. Cakomo Puççininin ilk operası "Le Villi" də eyni mövzuya əsaslanır və 1884-cü ildə Milanda tamaşaya qoyulmuşdur. Frants Leharın "The Merry Widow" (1905) operettasında "The Vilia Song" mahnısı vilalardan bəhs edir. Burada bir ovçu meşədə vilaya aşiq olur, lakin o, yox olur.
- ↑ Reiter, Norbert. Mythologie der alten Slaven // Haussig, Hans Wilhelm (redaktor). Wörterbuch der Mythologie (alman). 2. 1973. 163–208.
- ↑ Monteiro, Prista. A vila. Sociedade Portuguesa de Autores. 1985. OCLC 988222089.
- ↑ The Greenwood Encyclopedia of Folktales and Fairy Tales. Edited by Donald Haase. Greenwood Publishing Group, 2008. p. 880.
- ↑ Kononenko, Natalie (2007). Slavic Folklore: A Handbook. Greenwood Press. pp. 40, 186. ISBN 978-0-313-33610-2.
- ↑ Marjanović, Luka (1898). Hrvatske narodne pjesme, Junačke pjesme Muhamedovske (in Croatian). Zagreb: Matica Hrvatska. p. 36.
- ↑ Copeland, F. S. "Some Aspects of Slovene Folklore". Folklore. 60 (2). 1949: 283. doi:10.1080/0015587X.1949.9717929.
- ↑ Copeland, F. S. "Slovene Folklore". Folklore. 42 (4). 1931: 431. doi:10.1080/0015587X.1931.9718415. JSTOR 1256300.
- ↑ Juric, Dorian. "A Call for Functional Differentiation of the South Slavic Vila". The Journal of Indo-European Studies. 38 (1–2). 2010: 172–202. Şablon:INIST ProQuest 1095612316.
- ↑ Ajdačić, Dejan. "Вила љубавница у књижевности српског романтизма" [The Lover Fairy in Romantic Serbian Literature]. Studia Mythologica Slavica (serb). 5. 5 May 2015: 191. doi:10.3986/sms.v5i0.1802.
- ↑ Pócs, Éva. "Tündéres and the Order of St Ilona or, did the Hungarians have fairy magicians?". Acta Ethnographica Hungarica. 54 (2). December 2009: 379–396. doi:10.1556/AEthn.54.2009.2.9.
- ↑ Colbert, David. The Magical Worlds of Harry Potter. 2001. ISBN 0-9708442-0-4.
- ↑ Santiago-Irizarry, Vilma. "The Ubiquity of Performance: Theory and Practice in Expressive Genres". Reviews in Anthropology. 44 (2). 2015: 75. doi:10.1080/00938157.2015.1029832.
- Jurić, Dorian. "Where Does the Vila Live? Returning to a Simple Question". Folklore. 134 (1). 2023: 48–72. doi:10.1080/0015587X.2022.2093966.
- Miller, Dean. "Supernatural Beings and 'Song and Dance': Celtic and Slavic Exemplars". Studia Celto-Slavica. 6. 2012: 101–112. doi:10.54586/VOJO4470.
- Плотникова, А. А. "Южнославянские персонажи типа вила в свете «балканского» на Балканах". Славянское и балканское языкознание (rus). 14. 2003: 228–248.