Vikka

Vikka ənənəsi zəngin simvolika və ritual praktika ilə yanaşı, özünəməxsus terminologiyaya da malikdir.^[5] Bu terminlər həm dini-fəlsəfi anlayışları, həm də gündəlik ritual alətlərini və mərasimləri ifadə edir. Aşağıda Vikkanın əsas terminləri və onların izahı təqdim olunur.^[6]

İlahilər və ilahi qüvvələr

• Tanrıça (Goddess) – Vikkada ilahi qadın başlanğıcını təmsil edən əsas varlıqdır. O, tez-tez Ay, torpaq və məhsuldarlıqla əlaqələndirilir. Müxtəlif adlarla (Diana, Cerridwen, Brigid və s.) çağırıla bilər.^[7]
• Tanrı (God) – kişi başlanğıcını simvolizə edir və adətən Günəş, ovçuluq, həyat və ölüm dövrləri ilə əlaqələndirilir. Tez-tez “Boynuzlu Tanrı” (Horned God) kimi təsvir olunur.
• Daxili Tanrı/Tanrıça – insanın öz daxilindəki ilahi enerjini, ruhani potensialı ifadə edir.^[8]

Ritual dövrlər və bayramlar

• Sabbatlar (Sabbats) – Günəş təqviminə uyğun keçirilən, ilin səkkiz əsas mövsümi mərasimini əhatə edən bayramlardır: Samhain, Yule, Imbolc, Ostara, Beltane, Litha, Lughnasadh və Mabon.^[9] Bu mərasimlər təbiətin illik dövrünü və məhsuldarlıq mərhələlərini simvolizə edir.
• Esbatlar (Esbats) – Ay təqviminə uyğun olaraq, əsasən dolunayda keçirilən ritual toplantılarıdır. Sehr, meditasiya və ay enerjisinə yönələn ayinləri əhatə edir.

Ritual məkan və alətlər

• Dairə (Circle) – mərasim zamanı qurulan müqəddəs məkan. Dairə “dörd ünsür” və “dörd istiqamət”i çağırmaqla yaradılır və ritual bitdikdən sonra bağlanır.
• Pentakl – dairə içində beşguşəli ulduz. Dörd klassik ünsürü (torpaq, hava, od, su) və beşinci element olan ruhu simvolizə edir. Qoruyucu gücə malikdir və qurbangah üzərində əsas alətlərdən biridir.
• Athame – iti, adətən ikitərəfli bıçaq; fiziki kəsmək üçün deyil, enerji yönəltmək üçün istifadə edilir.
• Qazan (Cauldron) – yenilənmə, məhsuldarlıq və sehrin simvolu. Su, tütsü və ya alovla birlikdə istifadə oluna bilər.
• Sehrli çubuq (Wand) – enerjini yönəltmək, çağırış və niyyətləri gücləndirmək üçün istifadə olunan alət.
• Torc – qədim kelt mənşəli boyun halqası; bəzən rituallarda güc və birliyi ifadə edən zinət əşyası kimi istifadə olunur.

Enerji və sehr anlayışları

• Maqlik (Magick) – gündəlik sehr sözündən fərqləndirmək üçün “k” hərfi ilə yazılır. Burada məqsəd, təbiət qanunlarına uyğun şəkildə enerjini yönəltmək və niyyətləri gerçəkləşdirməkdir.
• Enerji Dairəsi – ritual zamanı iştirakçıların birgə yaratdığı və qoruduğu ruhi və kosmik enerji sahəsi.
• İntensiya (Intention) – sehrin əsas dayağı sayılan niyyət. Düşüncə, istək və iradə ilə enerji yönləndirilməsi bu anlayışa daxildir.

Etik və sosial anlayışlar

• Wiccan Rede – Vikkanın əsas etik qaydası: “Heç kimə zərər vermədiyin müddətdə, istədiyini et.” Bu prinsip fərdi azadlığı qorumaqla yanaşı, məsuliyyəti də önə çəkir.
• Üçqat Qanunu (Threefold Law) – edilən hər bir yaxşı və ya pis əməl və ya sehrin üçqat geri dönəcəyi inancı. Bu, Vikkanın karmaya bənzər anlayışıdır.
• Koven (Coven) – adətən 3–13 nəfərdən ibarət olan və ritualları birlikdə icra edən icma və ya qrup.
• İnisiasiya (Initiation) – yeni üzvün rəsmi şəkildə kovendə qəbul mərasimi.

Mistik və fəlsəfi anlayışlar

• Dörd Ünsür – torpaq, hava, od və su, həmçinin beşinci ünsür kimi ruh (aether) qəbul edilir. Hər biri fərqli istiqamətlərlə (şimal, şərq, cənub, qərb) və rənglərlə əlaqələndirilir.
• Reenkarnasiya – ruhun ölüm-dirim dövrlərindən keçərək təkrar doğulması inancı.
• Əbədi dövrlər – təbiətin mövsümi və kosmik ritmlərini, həmçinin həyat–ölüm–yenidən doğuluş proseslərini əhatə edən fəlsəfi konsepsiya.

Vikkanın terminologiyası zamanla müxtəlif dillərə uyğunlaşmışdır. Azərbaycan dilində “Vikka”, “pentakl”, “kovən”, “ayin” kimi sözlər orijinal tələffüzə yaxın istifadə olunur. İnternet və qlobal informasiya mühiti bu terminlərin daha geniş yayılmasına səbəb olmuş, fərqli mədəniyyətlərdə lokal variasiyalar yaratmışdır.

Vikka müasir dövrdə, xüsusilə XX əsrin ortalarında Böyük Britaniyada yaranmışdır. Bu dini sistemin təşəkkülü əsasən 1940–1950-ci illərə təsadüf edir. O dövrdə Avropada qədim xalq inanclarına, təbiətpərəst ayinlərə və mistik cərəyanlara maraq artmışdı. İkinci dünya müharibəsindən sonra Britaniyada cadugərliklə bağlı cinayət qanunlarının yumşaldılması (1951-ci ildə “Witchcraft Act”in ləğvi) yeni dini cərəyanların açıq şəkildə inkişafına şərait yaratdı.^[11]

Vikkanın əsas yaradıcısı və təşkilatçısı kimi Cerald Brous Qardner (1884–1964) qəbul olunur. Qardnerin öz iddiasına görə, o 1939-cu ildə İngiltərənin cənubunda fəaliyyət göstərən gizli cadugərlik qrupuna — bəzən “New Forest Coven” adlandırılır — daxil olmuşdur. Bu təcrübədən ilhamlanan Qardner qədim pəgan ənənələrini, xalq sehrini, frimasonluq elementlərini və Qərb okkultizmini birləşdirən yeni bir dini sistem yaratmağa başladı.^[12] O, 1954-cü ildə nəşr etdirdiyi Witchcraft Today kitabı ilə bu inancları ictimaiyyətə təqdim etdi. Kitab, həmçinin “Vikka” adının geniş yayılmasında mühüm rol oynadı.^[13]

Qardnerin əsas tərəfdaşlarından biri olan Dorin Valiente Vikkanın ritual mətnlərini, şeirlərini və etik qaydalarını sistemləşdirdi. Onun yazdığı “Wiccan Rede” (“Əgər heç kimə zərər vermirsə, istədiyini et”) prinsipi hərəkatın əsas etik bünövrəsinə çevrildi. Valientenin töhfəsi nəticəsində Qardnerian ənənəsi həm mistik, həm də praktik baxımdan daha aydın struktura malik oldu.^[14]

1960-cı illərdən etibarən Vikka Atlantik okeanını aşaraq ABŞ-da sürətlə yayıldı. Bu dövrdə Amerika cəmiyyəti gənclik mədəniyyəti, feminist hərəkat və “New Age” axını ilə seçilirdi. Vikka burada fərqli istiqamətlərdə inkişaf etdi:^[15] “Alexandrian Wicca” (Aleks Sandersin təsis etdiyi), “Seax-Wica” (Reymond Baklend tərəfindən) və eklektik (qarışıq) praktika nümunələri meydana çıxdı. 1970–1980-ci illərdə Kanadada, Avstraliyada və Qərbi Avropanın digər ölkələrində də Vikka icmaları formalaşmağa başladı.^[16]

XX əsrin sonlarından başlayaraq bir sıra ölkələrdə Vikka rəsmi dini inanclar sırasında tanınmağa başladı. ABŞ Silahlı Qüvvələrində Vikka məzhəbinə mənsub hərbçilərin dini azadlığı qorunur; bəzi Avropa ölkələrində Vikka icmaları rəsmi dini birlik kimi qeydiyyatdan keçmişdir. Bu, onun sadəcə ezoterik hərəkat deyil, müasir dövrdə hüquqi statusu olan bir din kimi qəbul edilməsinə şərait yaratdı.^[17]

1990-cı illərdən sonra internet Vikkanın daha geniş kütlələrə çatmasında mühüm rol oynadı. Onlayn forumlar, veb-saytlar və sosial şəbəkələr vasitəsilə yeni nəsil təlimçilər öz biliklərini paylaşdı, nəticədə ənənələr arasında daha çox müxtəliflik və fərdi yanaşma formalaşdı. Bu gün Vikka təkcə Böyük Britaniya və ABŞ-da deyil, həm də Şərqi Avropa, Latın Amerikası və Asiya ölkələrində fərdi praktikalar şəklində yayılmışdır.^[18][19]

Vikkanın tarixi eyni zamanda elmi və dini dairələrdə mübahisələr doğurur. Qardnerin “qədim gizli cadugərlik qrupuna” qoşulması barədə iddialarının tarixi əsası müzakirə olunur; bir çox tədqiqatçılar Vikkaya daha çox müasir sinkretik fenomen kimi yanaşır. Buna baxmayaraq, Vikka ekoloji hərəkat, qadın ruhaniyyəti və müasir neopaqanizm üzərində dərin təsir göstərmişdir.

Vikka əsasən xristian əhalinin üstünlük təşkil etdiyi İngiltərədə yaranmış və ilk dövrlərindən etibarən müəyyən xristian qrupları, eləcə də News of the World kimi kütləvi tabloid mətbuatı tərəfindən etirazlarla qarşılanmışdır.^[20] Bəzi xristianlar hələ də Vikkaya satanizmin bir forması kimi baxırlar, baxmayaraq ki, bu iki din arasında mühüm fərqlər mövcuddur. Tənqidçilər Vikkaya çox zaman zərərli satanizm kimi yanaşır, lakin Vikkanlar bu təsviri qətiyyətlə rədd edirlər.^[21]

Cadugərlik anlayışı ilə bağlı mənfi assosiasiyalar səbəbindən bir çox Vikkanlar hələ də ənənəvi gizlilik praktikasını davam etdirir, təqiblərdən qorxaraq öz inancını gizlədirlər. Ailəsinə, dostlarına və ya iş yoldaşlarına Vikka ardıcılı olduğunu bildirmək tez-tez “süpürgə dolabından çıxmaq” (ing. coming out of the broom-closet) adlanır.^[22]

Vikka hərəkatı daxilində xristianlığa münasibət fərqlidir:^[23] bəzi qruplar xristianlığı tamamilə rədd edir, digərləri isə dinlərarası əməkdaşlıq təşəbbüslərində xristianlarla birgə fəaliyyət göstərməyə hazırdır.

Dinşünas alim Graham Harvey yazır ki, “Vikka haqqında populyar və geniş yayılmış media təsviri əksər hallarda qeyri-dəqiqdir.” Pirson da eyni şəkildə qeyd edir ki, “populyar və media baxışları tez-tez Vikka haqqında yanlış təsəvvürlər yaradır.”^[24]

ABŞ-da bir sıra hüquqi qərarlar Vikkanların statusunu yaxşılaşdırmış və rəsmən tanımışdır. Xüsusilə 1986-cı ildə Dettmer v. Landon işi Vikka inancının hüquqi dəyərini təsdiqləmişdir. Buna baxmayaraq, Vikkanlar bəzi siyasətçilər və xristian təşkilatları tərəfindən etirazlarla üzləşiblər. Məsələn, ABŞ-ın keçmiş prezidenti Corc V. Buş Vikkaya din kimi inanmadığını bəyan etmişdi.^[25]

2007-ci ildə ABŞ Veteran İşləri Departamenti illərlə davam edən mübahisələrdən sonra pentakl simvolunu hökumət tərəfindən buraxılan veteran məzar nişanları, xatirə lövhələri və abidələr üzərində istifadə edilə bilən inanc rəmzlərinin siyahısına daxil etdi.^[26]

Kanadada isə Hizer Bottinq (“Lady Aurora”) və Qeri Bottinq (“Pan”) – Koven Selestenin ilk baş keşişi, eləcə də Aquarian Tabernacle Kilsəsinin qurucu ağsaqqalları – 1995-ci ildə Britaniya Kolumbiyası və federal hökumət qarşısında uğurla kampaniya apararaq rəsmi Vikka nikahlarının qeydiyyatına, həbsxana və xəstəxana keşişliyinə icazə aldılar. Hizer Bottinq, Kanadada dövlət universitetində ilk rəsmi tanınmış Vikka keşişi (ing. chaplain) oldu.^[27]

Bir çox Vikka ənənəsi and əsaslı (oath-based) sistemə malik olduğundan, “kənar” tədqiqatçılar üçün onları öyrənmək çətinlik yaradır. Məsələn, antropoloq Tanya Lurmann Vikka koveni üzvü kimi topladığı məlumatları elmi tədqiqatında dərc etdikdən sonra, bir çox Vikkanlar onun ilkin mərasimdə götürdüyü gizlilik andını pozduğunu düşünərək narazılıqlarını bildirmişdilər.^[28]

• Bado-Fralick, Nikki. Coming to the Edge of the Circle: A Wiccan Initiation Ritual. Oxford University Press. 2005. ISBN 0-19-516645-0.

• Heselton, Philip. Gerald Gardner and the Witchcraft Revival: The Significance of His Life and Works to the Story of Modern Witchcraft. I-H-O Books. 2001. ISBN 1-872189-16-4.
• Kelly, Aidan A. Crafting the Art of Magic: A History of Modern Witchcraft, 1939–1964. Llewellyn. 1991. ISBN 0-87542-370-1.

• Berger, Helen A. A Community of Witches: Contemporary Neo-Paganism and Witchcraft in the United States. University of South Carolina Press. 1999. ISBN 0-585-33796-9.
• Clifton, Chas S. Her Hidden Children: The Rise of Wicca and Paganism in America. AltaMira Press. 2006. ISBN 0-7591-0201-5.
• Hallen, B.; Sodipo, J. O. Knowledge, Belief, and Witchcraft: Analytic Experiments in African Philosophy. Stanford University Press. 1997. ISBN 978-0-8047-2823-2.
• Hume, Lynne. Witchcraft and Paganism in Australia. Melbourne University Press. 1997. ISBN 978-0-522-84782-6.
• Magliocco, Sabina. Witching Culture: Folklore and Neo-Paganism in America. University of Pennsylvania Press. 2004. ISBN 0-8122-3803-6.

• Buckland, Raymond. The Witch Book: The Encyclopedia of Witchcraft, Wicca, and Neo-paganism. Visible Ink Press. 2002. ISBN 1-57859-114-7.
• Farrar, Janet; Farrar, Stewart. The Witches' God: Lord of the Dance. London: Robert Hale. 1989. ISBN 0-7090-3319-2.
• Farrar, Stewart. What Witches Do: A Modern Coven Revealed. Robert Hale Publishing. 1983. ISBN 0-919345-17-4.
• Gaskill, M. Witchcraft: A Very Short Introduction. Oxford: Oxford University Press. 2010. ISBN 978-0-19-923695-4.
• Gibbons, Jenny. "Recent Developments in the Study of The Great European Witch Hunt". The Pomegranate. No. 5. avqust 1998. ISSN 1528-0268. 5 may 2003 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
• Luhrmann, T. M. Persuasions of the Witch's Craft: Ritual Magic in Contemporary England. Picador. 1994. ISBN 978-0-330-32946-0.
• Rabinovitch, Shelly; Lewis, James R., redaktorlar The Encyclopedia of Modern Witchcraft and Neo-Paganism. Kensington Books. 2002. ISBN 0-8065-2406-5.