Varlıq (Варлыг) və ya Varlıq Cəmiyyəti (Варлыг Ҹәмијјәти) — 1988-ci ildə Azərbaycan SSR-də Əbülfəz Elçibəyin təşəbbüsü ilə yaradılmış qeyri-rəsmi ictimai-siyasi təşkilat. Təşkilata Nemət Pənahlı rəhbərlik etmiş, məramnamə və nizamnamə sənədləri Pənah Hüseyn tərəfindən hazırlanmışdır. "Varlıq" demokratik prinsipləri, vətəndaş azadlıqlarını, hüquqi dövlət və vətəndaş cəmiyyəti ideyalarını müdafiə etmiş, tərkibində İsa Qəmbər və Nəcəf Nəcəfov kimi ictimai-siyasi xadimlər yer almışdır.
| Varlıq | |
|---|---|
| Yaranma tarixi | 1988 |
| Ləğvolma tarixi | 8 mart 1989 |
| Mərkəzi | |
| Qurucusu | |
| Sədr | Nemət Pənahlı |
Təşkilat 1988–1989-cu illərdə Azərbaycanda yüksələn ictimai-siyasi fəallığın əsas mərkəzlərindən biri kimi çıxış etmiş, Bakı mitinqlərinin təşkilində və Meydan hərəkatında fəal iştirak etmişdir. "Varlıq" vahid Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin yaradılmasını dəstəkləmiş, sonradan AXC Müvəqqəti Təşəbbüs Qrupu ilə birləşmişdir.
"Varlıq" təşkilatı 1988-ci ildə Əbülfəz Elçibəyin təşəbbüsü ilə təsis edilmişdir.[1] Rəhbəri Nemət Pənahlı olmuşdur.[2][3] Təşkilatın məramnamə və nizamnaməsini Pənah Hüseyn yazmışdır.[4] "Varlıq" qrupunun ideyalarına demokratik prinsiplər, vətəndaş azadlığı, fərdin hüquqları, hüquqi dövlət, vətəndaş cəmiyyəti aid idi.[5] Qrupun üzvləri arasında İsa Qəmbər və Nəcəf Nəcəfov da var idi.[6][7]
1988-ci il Sovet Azərbaycanında qeyri-rəsmi təşkilatların çiçəkləndiyi il idi. Ən fəalları "Alimlər Klubu", "Varlıq" və "Çənlibel" idi.[8] Azərbaycanda yenidənqurma tərəfdarlarının cəbhə formasında kütləvi təşkilatını yaratmaq ideyasına "Varlıq" təşkilatı da iddia edirdi.[9]
15 may 1988-ci ildə Bakıda yerləşən Lenin meydanında (sonradan Azadlıq meydanı adlandırılmışdır) ilk dəfə ermənilər əleyhinə mitinq keçirilmişdir. Burada təxminən 15,000 nəfər iştirak etmiş və az qala Azərbaycan SSR hökumətinin nümayəndələrinə qarşı xüsusilə aqressiv iştirakçıların hücumuna səbəb olmuşdur. Tezliklə mitinqlər müntəzəm hala gəlmiş və daha da geniş yayılmışdır. "Varlıq" təşkilatı Bakıda kütləvi mitinqlərin əlaqələndirilməsini öz üzərinə götürmüşdü. Rusiya tədqiqatçısı Dmitri Furman sonralar bu təşkilatın fəaliyyətini "qıcıqlandırıcı və fanatik" kimi xarakterizə etmişdir.[10]
1988-ci ilin Meydan hərəkatında mitinqlər 17 noyabrdan başlayaraq əsas etibarilə "Varlıq" üzvlərindən ibarət olan və Firudin Cəlilovun rəhbərlik etdiyi Nümayiş Komitəsi tərəfindən idarə olunurdu. Ümumiyyətlə, hərəkatdakı təşkilatların nizamnamələri Estoniya Xalq Cəbhəsindən ilhamlanmışdı və buna görə də təşkilatlar birləşməyi düşünürdülər.[9] "Varlıq" vahid bir Xalq Cəbhəsinin yaradılmasını dəstəkləyən qruplardan idi.[11] Hər halda, nəticədə milliyyətçilərlə birləşmək istəməyən Zərdüşt Əlizadə ayrı bir qrup yaratmışdır. Hərəkatda nüfuzu artan Pənahlı Əlizadə və tərəfdarlarını oradan kənarlaşdırmışdılar və ilkin birləşmək ideyası uğursuz alınmışdı.[9]
1988-ci ilin yayında bir qrup Azərbaycan ziyalısı sonradan Azərbaycan Xalq Cəbhəsi Müvəqqəti Təşəbbüs Qrupunun əsasını təşkil edən Bakı Alimlər Klubunu yaratmışdır.[12] 1988-ci ilin noyabr mitinqlərində "Bakı Alimlər Klubu"nun üzvləri Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin yaradılması təbliğatı ilə məşğul olmuşdular. Azərbaycan Xalq Cəbhəsi Təşəbbüs Qrupuna "Bakı Alimlər Klubu"ndan əlavə ilk qoşulan təşkilatlar "Varlıq" və "Çənlibel" təşkilatları olmuşdur.[13]
Növbəti il Azərbaycan Xalq Cəbhəsi Müvəqqəti Təşəbbüs Qrupu daxilində "milli birlik" ideyası uğrunda radikal milliyyətçi "Varlıq" qruplaşması ilə birləşmək təklifi irəli sürülmüşdür. Azərbaycan Xalq Cəbhəsi Müvəqqəti Təşəbbüs Qrupunun bir neçə fəalı – Leyla Yunus, Tofiq Qasımov və başqaları buna ciddi etirazlarını bildirmişdlər. Bununla belə, birləşmə tərəfdarları qalib gəlmişdir. 8 mart 1989-cu ildə Azərbaycan Xalq Cəbhəsi Müvəqqəti Təşəbbüs Qrupu ilə "Varlıq"ı birləşdirən sənəd imzalanmışdır.[6] Keçmiş təşkilatın üzvləri 1990-cı il Bakı hadisələrində iştirak etmişdir.[14] Pənahlı sonradan İsa Qəmbərin təkidi ilə AXC-nin İdarə Heyətinə seçilməyə cəhd etmişdir, lakin Zərdüşt Əlizadə buna etiraz etmişdir.[15] Hər halda, İdarə Heyəti əsasən mötədillərdən ibarət idi və milliyyətçi hesab edilən Nemət Pənahlı siyahıya daxil edilməmişdi.[8] Seçkidə uğursuzluq səbəbilə Pənahlı "Turan" adlı təşkilatı yaratmışdır.[16] Pənahlı özü 20 Yanvar hadisələrindən sonra Azərbaycanı tərk etmiş və yalnız bir il sonra qayıtmışdır.[8]
- ↑ http://davam.az/print:page,1,17791-frc-quliyev-heydr-liyev-mn-ba-nazir-postunu-tklif-etmidi-msahb.html
- ↑ Апикян, Тигран. "Азербайджанские спекуляции относительно погромов армянского населения в Баку в 1990 году".
- ↑ "Arminfo: Ровно 32 года назад сегодня азербайджанскими властями были учинены погромы армян в Баку".
- ↑ "Pənah Hüseyn-Nemət Pənahlı debatında şok sual:"Xudu Məmmədov niyə öldü?!"-VİDEO". AZİNFORUM.AZ.
- ↑ "Pənah Hüseyn: "AXC hakimiyyəti inqilabi dəyişiklik edə bilmədi"" – www.bbc.com vasitəsilə.
- ↑ 1 2 Ализаде З. Азербайджанская элита и массы в период распада СССР (Статья-мемуары о бурном времени) // Азербайджан и Россия: общества и государства. М.: Летний сад. Отв. ред. и сост. Д. Е. Фурман. 2001. 190. ISBN 5-94381-025-0.
- ↑ "Фазаил Агамалы указал на МНБ и Ису Гамбара". Haqqin.az. 19 iyul 2013.
- ↑ 1 2 3 "От лояльности СССР до "черного января": Азербайджан накануне распада Советского Союза". Настоящее Время.
- ↑ 1 2 3 https://musavat.com/news/varliq_56507.html
- ↑ Фурман Д. Несостоявшаяся революция. Политическая борьба в Азербайджане (1988—1993 годы) // Дружба народов. М., 1994. N 4. C. 155—156. Цит. по ист.: Алексей Зверев. Этнические конфликты на Кавказе, 1988—1994. В сб. Contested Borders in the Caucasus, ed. Bruno Coppieters. VUB University Press, 1996. NUGI 654 ISBN 90-5487-1172 Arxiv surəti 15 aprel 2014 tarixindən Wayback Machine saytında
- ↑ ""RƏSUL QULİYEVƏ ZƏNG VURDUĞUM AXŞAM SƏRƏNCAM VERİLDİ…" - ARDNŞ-in sabiq prezidenti » Ovqat.com". Ovqat.com.
- ↑ Айрапетян Т., Формирование и деятельность партии «Народный фронт Азербайджана» (1988-1990 гг.), Вопросы востоковедения, № 7, 2014, стр. 140-144.
- ↑ Nəsiman Yaqublu. Azərbaycan Milli Azadlıq Hərəkatı Ensiklopediyası. Bakı: Qanun Nəşriyyatı. 2018. səh. 620.
- ↑ "ПАНАХОВ Неймат - БД "Лабиринт"" (rus). База данных "Лабиринт. 10 mart 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 yanvar 2010.
- ↑ "Əlizadə: "İsa Qəmbərə deyirdim ki, bu adam casusdur..."". Teleqraf. 14 yanvar 2018.
- ↑ "Nemət Pənahlı indi kimin "Troya atı"dır? - Əməkdar jurnalistin yazısı". ikisahil.az.