Təbriz üsyanı (1908–1909)

Qacarlar dövründə Azərbaycan imperiyanın paytaxtından sonra ən mühüm əyalət hesab edilirdi. Fətəli şahın dövründən Məşrutə inqilabı dövrünə qədər bura vəliəhd şahzadəyə verilirdi. Buna görə də əyalətin mərkəzi olan Təbrizə "darülsəltənə" deyilməkdəydi. Təbriz ölkənin əhalisinə görə ikinci şəhəri idi.^[1] Bharierin bildirdiyinə görə burada 200 min, Bartoldun bildirdiyinə görə isə 240 min insan yaşamaqda idi. Bu sakinlər şəhərin əsas 16 məhəlləsində yaşamaqda idilər. Bu məhəllələr müəyyən kəsimdən olan insanların daha çox sakini olması ilə seçilirdi. Məsələn, Şeşgilan məhəlləsi dağa çox əsilzadə sinfinin, Xiyavan və Nobar məhəllələri tacirlərin, Qara Ağac və Leylabad isə sənətkarlar tərəfindən daha çox məskunlaşdırılmışdı. Dəvəçi məhəlləsi daha çox aşağı gəlirli insanların məskunlaşdığı məhəllə olsa da, burada da bəzi varlı tacirlər yaşamaqda idi.^[2] Təbriz böyük iqtisadi əhəmiyyətə malik idi və Osmanlı, Rusiya ilə geniş ticari əlaqələri vasitəsiylə dünya bazarlarına çıxışa sahib idi.^[3] Məşrutə inqilbı ərəfəsində ölkənin ixracının 15 faizi, idaxılının isə 25 faizi bu şəhərdən keçməkdə idi.^[4] Təbriz tacirlərinin bəziləri Osmanlı və Rusiya imperiyalarına gedib-gəlməklə modernliklə tanış oldular və onlardan bir neçəsi intelektual fəaliyyətə də sahib oldu. Bundan sonra onlar qanuna və konstitusiyaya (məşrutəyə) əsaslanan siyasi sistem tələb etməyə başladılar. Bununla da Təbrizdə mütləqiyyətçi və məşrutəçi təbəqə formalaşdı. Bu təbəqələrin sırasına Seyid Həsən Tağızadə də daxil olmaqla bəzi ruhanilər, müəllimlər və tacirlər də daxil idilər.^[5] Təbrizdən Tehrana iki teleqraf xətti var idi. Bu teleqraf xətlərindən biri dövlətə, digəri isə Hind və Avropa şirkətinə məxsus idi. Buna görə də, Təbriz paytaxtdakı hadisələrdən çox sürətli xəbər tuturdu.^[6] Eyni zamanda İranın ilk modern məktəbi Təbriz şəhərində yaradılmış, Tehranda sonra jurnal ilk dəfə bu şəhərdə buraxılmışdı.^[7]

Məşrutə inqilabı ərəfəsində, İrandan, xüsusilə də Azərbaycan əyalətindən xeyli sayda insan Qafqaz mühacirət edərək orada işləyirdilər. Bu mühacirlər arasından xeyli insan 1905-ci il Birinci Rus inqilabından təsirlənmişdilər və radikal ideologiyalara meyillənmişdilər. Buna görə də, İran Azərbaycanında sosial-demokrat meyilləri çox populyar idi. Elə bu qüvvələr məşrutəçi qüvvələrin əsasını təşkil edən İctimaiyyun-Amiyyun, Azərbaycan Əyalət Əncümənini formalaşdırmışdılar.^[8] İctimaiyyun-Amiyyun partiyasının ilk üzvlərindən olmuş İsmayıl Əmirxizinin bildirdiyinə görə, partiya şəmsi 1285-ci ildə, yəni məşrutə barədə fərmanın verilməsi ilə təxminən eyni vaxtda yaradılmışdı. Partiyanın Təbriz şöbəsinin qurucuları sırasına Məhəmmədəli Tərbiyət, Əli Müsyö, Hacı Əli Davafuruş, Yusif Xəzdoz və Həsən Şərifzadə kimi şəxslər daxil idi. Onlar təşkilatı idarə etmək üçün xüsusi idarə formalaşdırdılar və onu Gizli Mərkəz adlandırdılar. Bu partiya əvvəldən fəaliyyətinin sonu olan 1288-ci ilə qədər çox gizli fəaliyyət göstərmişdir və buna görə də fəaliyyətinin tam olaraq nədən ibarət olduğu barədə az məlumat vardır. Lakin düşünülür ki, mərkəzin Bakıdakı sosial-demokratlarla yaxın əlaqələri mövcud olmuşdur.^[9]

Müzəffərəddin şah Qacarın vəliəhdi Məhəmmədəli Mirzə Təbrizdə sərt bir şəkildə hakimlik etməkdə idi. Cəzalandırma təhlükəsi insanların əsas qorxusuna çevrilmişdi və onlar hətta öz evlərində belə rahatlıqla danışa bilmirdilər. Məhəmmədəli Mirzə dini vacibatların yerinə yetirilməsinə xüsusi diqqət ayırır, Aşura mərasimləri təşkil etdirir, xeyli sayda dini-məzhəbi və dua kitablarını çap etdirirdi. Məşrutə inqilabı zamanı Məhəmmədəli Mirzə paytaxtda baş verən hadisələrin Azərbaycan əyalətinə sıçramasına icazə vermədi. Tehranda qarışıqlıqlar meydana çıxarkən Azərbaycan və onun mərkəzi Təbriz şəhəri siyasi baxımdan sakit idi. Təbrizdəki məşturəçilərin ümumi və ilk açıq addımı 1285-ci ilin şəhrivər ayında, sakinlərin Milli Məclisə yollayacaqları nümayəndələri seçən zaman oldu.  Bu zaman hətta seçki nizamnaməsi belə Təbrizə göndərilməmişdi. Şəhərin gizli cəmiyyətləri insanlar ingilis konsulluğunda bəstə oturmağa dəvət etdilər və bu dəvət bir çoxları tərəfindən qəbul edildi. Qacar şahı mehr ayında Azərbaycan seçkilərin keçirilməsinə icazə verdi. Gizli Cəmiyyətdə toplanan Təbriz məşrutəçiləri seçkilərə nəzarət etmək üçün Azərbaycan Əyalət Əncüməni adlanan təçkilat formalaşdırdılar. Bu təşkilatın fəaliyyəti seçkilərdən sonra da davam etdirildi.

1285-ci ilin Azər ayında Müzəfərəddin şah Qacar xəstələndi və buna görə də vəliəhd Məhəmmədəli Mirzə Təbrizdən Tehrana çağırıldı. Azərbaycan Əyalət Əncüməni bu fürsətdən yararlanaraq silahlı qruplar yaratmaq, onlara təlim keçmək üçün istifadə etdi. Bu qrup sonralar məşrutə mücahidləri adı ilə məşhurlaşdı.  Azərbaycanda hakim dəyişikliyindən qaynaqlanan güc boşluğu əyalətdə təhlükəsizliyin, iqtisadi vəziyyətin pisləşməsinə yol açdı. Bu zaman bu qrup ortaya çıxaraq möhtəkiləri topladıqları taxılı insanlara satmağa məcbur etdilər. Eyni zamanda ərzaq qiymətləri də nəzarətə alındı və bahalaşmaya icazə verilmədi. Bunlar nəticəsində qrupa qatılanların sayı daha da artdı. Şəhərdəki natiqlərin çıxışlarında da insanlar bu qrupa qatılmağa təşviq edilirdilər.

Əvvəllər mücahidlər əsasən peşə sahibləri və kiçik ticarətçilərdən ibarət olsalar da, sonradan digər təbəqədən olan insanları da öz aralarına almağa başladılar. Bu zaman onların arasına lotular da daxil idi. Lotular və mücahidlərin ortaq cəhədi ədalət axtarma və məzlumları dəstəkləmi kimi xarakterik xüsusiyyətlər idi. Onlar əsasən qorxmaz olurdular və münaqişələrə girməkdən çəkinmirdilər. Bununla belə lotular arasında başda qanuna tabe olmamaq və intizamsızlıq da daxil olmaqla müəyyən problemlər var idi. Səttar xan da mücahidlərə qoşulan lotulardan biri idi. Mücahidlərə qoşulan dəstələrdən biri də Bakıda İctimaiyyun Firqəsinə qatılmış təbrizlilərdən ibarət idi. Tağızadənin sözlərinə görə, onlar Qafqaz döyüş paltarı geyindiklərinə görə "Qafqaz mücahidləri" adlandırırdılar. "Qafqaz mücahidləri" öz üzvlərini müstəqil formada toplayır və onlara təlim keçir, eyni zamanda da Gizli Mərkəzə tabe olmadığını bildirirdi. Bu mücahidlərin Bakıdakı sosialist mərkəzlərə bu qədər bağlı olması sonda Gizli Mərkəzin də onlara qarşı şübhə ilə yanaşmasına yol açdı. Təbrizli mücahid qruplar arasında mühafizəkarların da silahlı dəstəsi var idi və onlara Mir Haşim Təbrizi rəhbərlik edirdi. O, ümumilikdə həm Gizli Mərkəzə, həm də "Qafqaz mücahidləri"nə eyni gözlə baxırdı və hər ikisinin xaricilərdən asılı olduğunu düşünürdü. Zaamn keçdikdə bu silahlı qrupların arasındakı gərginlik gücləndi və onlar üz-üzər gəldilər, hətta bəzi hallarda bir-birləri ilə münaqişəyə də girdilər.

1286-cı ilin Azər və Dey ayları ərzində Məhəmmədəli şah Milli Məclisi buraxmaq üçün özünün ilk addımlarını atmağa başladı. Məşrutəçilərin onun bu istəklərində uğursuzluğa düçar etmələrinə və guya özünün də istəklərindən geri addım kimi görünməsinə baxmayaraq, gizlində məclisi dağıtmaq üçün hazırlıqlar aparırdı. Bu zaman məşrutə əleyhinə olan qüvvələrin gücləndiyi yerlərdən biri də Azərbaycan olmuşdu. Onların gördüyü işlərə ideologi və məhəlli fərqliliklərin təhrik edilməsi, məşrutəçilərə qarşı təbliğatın aparılması daxil idi. Bütün bunların nəticəsində məşturəçi silahlı qüvvələr arasında fərqliliklər daha da qabarıqlaşdı. Bu zaman ən önəmli toqquşmalardan biri 1286-cı ilin Dey ayının 26-da Xiyaban məhəlləsindən olan və Mir Haşim Təbrizi ilə Bağır xanın rəhbərliyindəki mücahidlərlə Tüfəngçiyanın rəhbərliyindəki Səhrab məhəlləsindən olan mücahidlər arasında baş verdi. Döyüşlər iki həftə davam etdi və 20 nəfər yaralanması və ölməsi ilə nəticələndi. Azərbaycan Əyalət Əncüməninin vasitəçiliyi ilə bu toqquşmaya son qoyulsa da, bütün məhəllələrdən olan məşrutəçi rəhbərlər gələcək döyüşə hazırlaşmaq üçün adam toplamağa yönəldilər. 1286-cı ilin Esfənd ayının 5-də məşrutəyə qarşı olanlar İslam Əncümənini qurdular. Bu əncümənin gördüyü ən önəmli işlərdən biri təbliğat apararaq məşrutəçiləri dinsiz kimi göstərmək idi. Bu təbliğat insanlara təsir etdi və Təbrizdəki siyasi atmosferi daha da gərginləşdirdi.

1286 və 1287-ci illər ərzində şah ilə milli məclis arasında uzun müddət davam edən gərginlikdən sonra 1287-ci ilin 4 xordad tarixində Məhəmmədəli şah Tehranı tərk etdi və Şahbağına yollandı. O, buradan 5 gün sonra yayımladığı və bütün ölkəyə göndərilnə teleqrafında məşrutəçiləri İran xalqında və dövlətində qeyri-sabitliyə səbəb olduqları üçün məşrutəçiləri ittiham etdi. Şahın Tehranda etdiklərinin xəbəri Təbrizə çatdıqdan sonra iğtişaşlara səbəb oldu. Azərbaycan Əyalət Şurası Məhəmmədəli şahın taxtından endirilməsi planını təstiqlədi və Təbrizin məşrutəçi qrupları da bunu dəstəklədi. Mücahidlərdən bəziləri onlar arasından müəyyənləşdiriləcək şəxslərin kömək üçün Tehrana göndərilməsini təklif edirdilər. 1287-ci ilin 27 xordad tarixində Tehrana göndərilmək üçün 300 nəfərlik mücahid hazır oldu və Təbrizin yaxınlığında yerləşən Basmınc kəndində düşərgə salaraq göndəriləcək əlavə qüvvələri gözləməyə başladılar. Bu qrupun komandanı Mir Haşim Təbrizinin müttəfiqi Rəşidülmülk idi və şaha sadiq idi. Eyni zamanda bu dəstə də Səttar xan və Bağır xan da var idilər və hər biri 50 nəfərlik qrupa komandanlıq edirdilər. 29 xordad tarixində Həsən Müctəhid Təbrizi konstitusiyanın şəritə ilə ziddiyyət təşkil etdiyini elan etdi və şaha göndərdiyi teleqrafda onun son addımlarını təriflədi. Təbrizdəki konstitusiyaya qarşı olanlar 30 xordaddan etibarən qurduqları İslam Əncümənində cəmlənməyi artırdılar. Eyni zamanda ətraf yerlərdəki tayfa rəhbərləri olan Şükrulla xan Mərəndi, Hacıəlililərdən Sam xan, Zərğam Nizam və Hacı Fəamerz xan da qüvvələri ilə birlikdə onlara birləşdilər. Beləliklə, bir neçə min tüfəngçi Təbrizin Şətirban məhəlləsinə toplanaraq məşrutəçilərlə döyüşə hazırlaşmağa başladılar. Bunun qarşılığında məşrutəçilər də müqavimət göstərməkdə qərarlı idilər və Basmıncdakı qüvvələrini geri çağırmışdılar.

Məhəmədəli şah öz qüvvələrini gücləndirdikdən sonra məclisin müqavimətini qırma işini İran Kazak Briqadasının komandanı Liyaxova həvalə etdi. 1287-ci ilin Tir ayının 2-də Milli Məclis top atəşinə tutuldu. Məşturəçilər xeyli itki verdikdən sonra məğlub edildilər. Xeyli sayda insan Milli Məclisin binasını, məşrutəçi partiyaların ofislərini, məşrutəçi liderlərin evlərini yağmaladı. Bu qələbədən sonra Məhəmmədəli şah Milli Məclisin ləğv edildiyini və ölkədə fövqəladə vəziyyətin elan edildiyini bildirdi. Liyaxov Tehran şəhərinin hakimi təyin edildi və 39 nəfər həbsə atıldı. Milli Məclisdə Təbrizin nümayəndəsi olmuş Mirzə İbrahim Təbrizi də ölənlərdən biri idi. O, şəhərdəki toqquşmalar zamanı silahlı müqavimət göstərəkən ölmüşdü. Tehrandakı xəbərləri eşidən silahlı məşrutə əleyhdarları məşrutəçilərin səngərlərinə hücuma keçdilər. Tehranda məşrutəçilərin bir neçə saat içində məğlub olmasına baxmayaraq, Təbrizdə 2 Tir etibarilə aylarla davam edəcək müqavimət başladı.

Məclisin topa tutulmasından sonrakı ilk günlərdə Təbrizdəki məşrutə hökumət orqanlarının əsasları çökdü. Əyalət Şurasının bəzi üzvləri ya Məhəmmədəli şah tərəfdarları qatıldılar, yerdə qalanlarının bir qismi isə Fransa və Rusiya konsulluqlarına sığındılar. Digər qismi isə müxtəlif yerlərdə gizləndilər. Qaradağ tayfalarından Çələbiyanlıların rəisi olan Hacı Rəhim xan Çələbiyanlıya şah tərəfindən Təbrizə hücum etmək və şəhəri ələ keçirmək əmr edildi. O, 1287-ci ilin 2 Tir tarixində min süvari və 3 top ilə birlikdə Təbriz şəhərinin yaxınlığına gəldi. Toqquşma və ya döyüş istəməyən Təbriz sakinlərinin bir çoxu məşrutəçiləri təslim olmağa razı salmağa çalışdılar. Bunun nəticəsi olaraq Bağır xan dəstəsi ilə birlikdə müqavimətdən əl çəkdi və evinə getdi. Evlərin damlarının üzərində təslim olma nişanı kimi ağ bayraqların qaldırılmasına başlanıldı. Nəticədə bəlli oldu ki, Təbrizdə müqaviməti davam etdirən yeganə dəstə Əmirxizi məhəlləsindədir və rəhbəri də Səttər xandır. Amma şah tərəfdarlarının şəhərdə həyata keçirdikləri qarətlər, oğurluqlar və tüfəngçiləri qətlə yetirmələri hətta məşrutəçilərin dəstəklənmədiyi məhəllələrdə belə narazılıqların yüksəlməsinə yol açdı. Tir ayının sonlarında Səttar xan və tərəfdarları gizli şəkildə Ərk qalasına getdilər və buradakı ağ bayraqları yerlərindən sökdülər. Bu addım məşrutə tərəfdarları olan döyüçlərə geri dönmək üçün nişan rolunu oynadı. Bu zaman Bağır xan yenidən silahlansı və döyüşçüləri ilə birlikdə Rəhi xan qaldığı Şazda Bağına hücum etdi. Hücum nəticəsində Rəhim xan Təbriz şəhərini tərk etməyə məcbur oldu. İslam Dünyası Ensiklopediyası Rəhim xanın Təbrizdən qaçmasının tarixi kimi 24 Tiri göstərməkdədir. Onun şəhərdən qaçmasından sonra Əyalət Şurası göstərdikləri şücaətə və mübarizəyə görə Səttar xan və Bağır xana "Sərdar-e Milli" və "Salar-e Milli" titulları verdi.

Məşrutəçilər əsasən Şeyxi və Əmirxiz kimi orta təbəqənin yaşadığı Təbriz məhəllələrində gücləndilər. Bunun qarşılığında Təbrizin imam cüməsi Hacı Mirzə Kərimi Məhəmmədəli şah tərəfdarlarını təşkilatlandırdı və Şahsevən tayfasının da yardımı ilə əsasən Sərxab kimi aşağı təbəqənin yaşadığı məhəllələrdə müqavimət ocaqları formalaşdırdılar. Təbrizin mühafizəkar ruhaniləri cəmiyyətin kasıb hissəsini öz tərəflərinə çəkmək üçün onların məşrutəçilərə şübhəyə yanaşmalarına çalışırdılar. Beləliklə də, orta təbəqənin yaşadığı məhəllələr məşrutəçilərin, aşağı təbəqənin yaşadığı məhəllələr isə məşrutəyə qarşı olanların mərkəzinə çevrildilər. Məşrutəçilər şəhəri ələ keçirməyə nail olduqdan sonra şəhəri mühasirəyə alan kəndlilər və şahsevənlərlə üz-üzə qaldılar.

14 Mordad 1287-ci ildə həbslərin başlanğıcında tətil etmiş Əyalət Əncüməni yenidən toplandı və şəhərin idarəetməsini öz üzərinə almaq üçün yeni nümayəndələrin seçilməsi ilə yenidən formalaşdırıldı. Səttar xanın komandanlığı altında olan mücahidlər əncümənin hərbi qolu kimi fəaliyyət göstərməyə başladılar. 26 Mordad tarixində Məhəmmədəli şahın fərmanı ilə yeni Azərbaycan hakimi təyin edilən Əbdülməcid Mirzə Qovanlı-Qacar Təbrizə gəldi. Məhəmmədvəli xan Təkabuni də ona Azərbaycan ordusunun komandanı kimi qatıldı. Əlbülməcid Mirzənin gəlişi ilə yeni danışıqlar başlansa da, sonda heç bir nəticə əldə edilmədi. Şəhrivər ayının ikinci yarısında Tehrandan göndərilən və bir neçə min süvaridən, bir neçə topdan ibarət ordu da onlara qatıldı. Əhməd Kəsrəvi özünün "İran Məşrutə Tarix"i adlı əsərində məşrutə əleyhdarı qüvvələrin sayı olaraq 30 min rəqəmini qeyd etmişdir. Lakin ingilis jurnalist Artur Mur və fransız zabit Angevur 6 min rəqəmini yazmışdırlar. Dövlət bu ordunun maaşını ödəyə bilmirdi və ona görə də şəhəri qarət etməyə icazə vermişdi. Mühasirəçi ordunun sıralarına Şahsevənlərin Yurdçu tirəsindən və Qaradağ tayfalarından olan süvarilər də var idi. Məşrutəçi qüvvələrin sayı müxtəlif mənbələrdə 2-10 min arası olaraq qeyd edilir.

Səttarxan Təbriz mücahidlərinin rəhbərliyini öz öhdəsinə götürdü. Heç kim və ya heç bir təşkilat onu bu vəzifəyə seçməmişdi. Lakin xarizması və cəsur davranışları onu elə bir mövqeyə gətirmişdi ki, mücahidlər onu izləməyə başlamışdılar. O, Təbrizdə baş verən bütün böyük qarşıdurmalarda iştirak etmiş və onların hamısında öz həyatını riskə ataraq ön sıralarda olmuşdu. O, həmçinin siyasi qərarların qəbul edilməsində də iştirak edirdi. Ona bu işdə İsmayıl Əmirxizi və Mirzə Əli Siqqətülislam də məsləhət verməkdə idilər. Səttar xan ilə birlikdə mücahid qüvvələrə rəhbərlik edən digər komandirlər Bağır xan, Hüseyn xan Bağban, Hacı xan, Məhəmmədsadiq xan və Yarməhəmməd xan idi.

Elə həmin dövrdə İstanbulda fəaliyyət göstərən tacirlər "Səadət Əncüməni" adı ilə bir təşkilat formalaşdırdılar. Təşkilatın məqsədi məşrutəçiləri dəstəkləmək üçün maliyyə yardımları toplamaq, eyni zamanda da Azərbaycan barədə xəbərləri Nəcəf və dünyanın digər yerlərindəki din adamlarına çatdırmaq idi. Təşkilat bu işləri effektiv şəkildə görməkdə idi.

1287-ci ilin Şəhrivər ayında Maku hakimi Murtəzaqulu İqbaləssəltənə öz qüvvələri ilə məşrutəçilərlə döyüşmək üçün Təbrizə yola düşdü. Onun qüvvələrinə qardaşı oğlu İzzətulla Makuyi komandanlıq etməkdə idi. Şəhrivər ayının 18-də Təbrizin Xacə Dizac və Sağalan kəndlərində məşrutəçilərlə İqbaləssəltənənin qüvvələri arasında ağır döyüş baş verdi. Nəticədə məşrutə əleyhdarları hər iki kəndi yağmalayaraq, sakinlər arasından xeyli insanı qətlə yetirdilər. Kənd ağsaqqallarından 4 nəfər isə top atəşi ilə edam edildi.

Birinci Rus inqilabının gedişatında yenicə məğlub edilən Rusiya Sosial Demokrat Fəhlə Partiyası Təbrizdəki müqaviməti dəstəklədiklərini bildirən bəyannamə yayımladılar. Partiya ordu və döyüş təcrübəsi olanları istəyəcəkləri halda silah və sursatları ilə birlikdə Təbrizdəki mücahidlərə qatılmağa dəvət etdi. Beləliklə də, Qafqazdan olan könüllülər Təbrizə döyüşməyə gəlməyə başladılar. Gələn könüllülər arasında Qafqazda işləyən İranlı mühacirlər, Şimali Azərbaycandan olan azərbaycanlılar, sosial-demokrat gürcülər və Daşnak ermənilər daxil idi. Onlar 1287-ci ilin mordad və şəhrivər aylarından etibarən tədricən Təbrizdə toplanmağa başladılar. Eduard Qranvil Braun onların sayının 100 nəfər olduğunu bildirir. Lakin Rusiya imperiyasının Xarici İşlər Nazirliyi 1287-ci ilin Mehr ayında Təbrizdə mücahidlərə qatılan qafqazlıların sayının 300-500 arası olduğunu elan etmişdi. Tarixçi Afari bu qrupun sayının 500 ilə 800 nəfər olduğunu təxmin edir. Qafqazlı mühacirlərin Təbrizə gəlişi oradaki məşrutəçilərə təsir etmiş və şəraiti daha da radikallaşdırmışdır. Qafqazlı inqilabçılar uniformalar geyinir və inqilabi təcrübələri daha çox olduğu üçün özlərinin inqilabi idealları barədə sərbəst şəkildə danışır, bu idealın həyata keçirilməsi üçün olan işlərdə öndə gedirdilər. Onların, xüsusən gürcü inqilabçıların varlığı bir neçə baxımdan əhəmiyyətli idi. Qrupun liberal davranışı mühafizəkar din xadimlərinin onlara qarşı çıxmasına və onları ateist adlandırmasına səbəb olub. Birincisi onlar bacarıqlı döyüşçülər idilər və döyüşün həssas anlarında zərbə qüvvəsi kimi ortalığa çıxmağı bacarırdılar. İkincisi onlar məşrutəçilərə modern döyüş qaydalarını öyrədirdilər. Üçüncüsü onların Rusiya imperiyası küçələrindəki mübarizələri əsasında əl bombalarından effektiv istifadəsi yayıldı və ümumiləşdi. Dördüncüsü, onlar mühasirədə olan Təbrizə gəlməklə əhali və məşrutəçilərin əhval-ruhiyyəsinin yüksəlməsinə səbəb olmuşdular.

Müqavimətin ilkin dövründə məşrutəçilər döyüş nizamına və təşkilatlanmasına sahib deyildilər. Lakin tədricən hərbi münaqişənin hələ uzun müddət davam edəcəyi bəlli oldu. Buna görə də, məşrutəçər üçün mərkəzi döyüş qərərgahı funksiyasını yerinə yetərəcək Hərbi Komissiya adlı komitə formalaşdırıldı. Bu komissiyaya Səttar xan və Bağır xan nəzarət etməkdə idilər. Bu komissiyanın əmri ilə məşrutəçilər 25 nəfərlik dəstələrə bölündülər. Hər dəstə özünün dəstə komandirini seçməklə birlikdə, öz adına təhkim edilmiş mövqeyi qorumaqla mükəlləf edilmişdi. Bunan başqa, hərbi xərclərə nəzarət etmək üçün İanə Komissiyası formalaşdırıldı. Bu komissiyaya 12 nəfər tacir daxil edilmişdi. Məşrutəçilərin komandirləri özlərinin döyüş xərclərini bu komissiyadan alaraq ödəmələri həyata keçirirdilər. Adi məşrutəçinin günlük maaşı bir qıran təşkil etməkdə idi. Eyni zamanda Xiyaban və Əmirxiz məhəllələrində onlar üçün fəaliyyət göstərən çörək bişirmə sexləri də təşkil edilmişdi.

Məşrutəçilərin silahları müxtəlif yollarla təmin edilməkdə idi. İlk başlarda Təbrizin Ərk qalasına edilən hücumdan ələ keçirilən silahlar könüllülər arasında paylanıldı. Bu silahların atış məsafəsi qısa idi və buna görə də döyüşdə o qədər də effektiv deyildilər. Qafqazlı inqilabçılar özlərinə lazım olan silahları özləri ilə gətirmişdilər. Bir müddət keçdikdən sonra Bakı və Tiflisdən Təbrizə lazımı silahların çatdırıldığı ticarət şəbəkəsi formalaşdırıldı. Beləliklə, Culfa-Təbriz xətti məşrutəçilər üçün həyatı əhəmiyyətə çevrildi. Onlar bu xətti açıq tutmaq üçün çalışarkın, şah tərəfdarları da yolu kəsməyə səy göstərməkdə idilər. Bir gürcünün yardımı ilə Təbrizin özündə də əl bombası düzəldilən sex formalaşdırılmışdı.

Tehranda baş verən 10(23) iyun 1908-ci il əksinqilabi çevrilişindən sonra irtica İranın bütün əyalətlərində hücuma keçdi. Rəştdə, Ənzəlidə, Məşhəddə, Səbzəvarda, Kuçanda, Kirmanşahda, Buşirdə, Bəndər-Abbasda, eləcə də başqa şəhərlərdə qubernatorlar şahın əmri ilə bütün əncümənləri qovdular və bir çox qəzetləri bağladılar.23 iyun 1908-ci ildə Məhəmməd Əli şah Qacar Tehranda çevriliş edəndə, Mir Haşimin başçılığı altında Təbriz irticaçıları şəhəri ələ keçirməyə və mücahidlərlə, fədailərlə və əncümənlərlə birdəfəlik haq-hesab çəkmək fikrinə düşdülər. Mir Haşimin dəvəçılərınə Mərənd xanı Şüca-Nizamın və Təbrizin qərb hissəsinin-Qaraməlik məhəlləsinin dəstələri də qoşuldular. İrticaçılar əvvəlcə Təbrizin, Səttarxanın fədailərinin əlində olan şimaldaki Əmirəqızməhəlləsindən başqa, şimal-şərq hissəsini - Dəvəçı məhəlləsini, Şişgilan və Baqemişe məhəllələrini ələ keçirdilər. Şəhərin cənub-şərq hissəsi Bağır xanın fədailərinin əlində idi, onların əsas bazası Xiyaban məhəlləsi idi. Təbrizdə döyüşlər başlayandan sonra Təbriz əncüməninin mülkədar-liberal kəsimi xarici ölkələrin konsulluqlarında gizləndilər. Əncümən sədri Bəsir əs Səltənə və Əclal əl Mülk rus, hacı Mehdi Kuzəkünani və Şeyx Səlim osmanlı, Mirzə Hüseyn Vaiz -fransız konsulluqlarında bəstə oturdular. Əksəriyəti mülkədar, tacirlər və ruhanilərdən ibarət Təbriz əncüməni müvəqqəti olaraq dağıldı. Mürtəce dəstələrə qarşı mübarizəni-Təbriz sosial-demokrat mücahidlər təşkilatlarının başçıları- Əli Müsyo, Davafuruş, eləcə də Səttarxan və Bağır xan davam etdilər.

9 iyulda "Dəvəçi İslamiyə" və onu dəstəkləyən hökumətin Qaracadağ və Mərənd atlılarına qarşı olan Səttarxanı dəstəkləyən Təbrizin dörd məhəlləsinin iştirakı ilə, tüfəng və top atışması gün ərzində davam etdi. Eyni zamanda müvəqqəti hakim Müktədir üd Dövlənin xüsusi evinin atəşə tutulması, Rəhim xanın atlılarının topla birlikdə özlərini çatdırması nəticəsində, uğursuz alınmışdır. Axşam saat 10 yaxın atışma yenə başladı. Bu gün günorta saat 3 də atəş səsləri yenə eşidilməyə başladı..."^[10]

"...Saxta hökumətin(yəni şah hökumətinin) olduğu yerlərdə bütün piştaxtalar darmadağın edilib, ancaq Səttarxanın hakimiyəti altında olan ərazidə onlara toxunulmayıb. Onun , eləcə dövlət blanklarının üstündə "Əyaləti-Cəlileyi-Azərbaycan"(Azərbaycanın Ali Hökuməti) sözləri çap olunub. Son günlər ərzində Təbrizdə Məclisi-Qeybi(gizli şura) adlanan komitə yaranıb. O Səttarın və Bağırın möhürləri ilə karlı adamlara bildiriş göndərir, və onlardan müəyyən məbləğ tələb edir. Komitə 65 000 tümən yığmağı qərara alıb; lakin hələ 28 000 yığılıb. Bu pullar Məşrutəni(Konstitusiyanı)müdafiə etmək üçün nəzərdə tutulub. Şaiyələrə görə Cənubi Qafqazdan Təbrizə bir qrup inqilabçı gəlib, onların sırasında bir neçə partladıcı mərmi mütəxəsisi var. Bizim gömrük Culfada Təbrizə gedən 1,5 pud dinamit saxlayıb."^[11]

"1326 il Ramazanın 16(30 sentyabr 1908) fədailər Təbriz irticaçılarının əsas bazaları olan Davəçi məhəlləsinə hücuma keçdilər və onu tutdular. Mürtəce "Davəçi İslamiye" əncüməninin üzvləri və ilk növbədə onun yaradıcı və təşkilatçıları Mir Haşim, sərraflar hacı Məhəmməd Tağı, hacı Mir Manaf və hacı mirzə Bağır, Rəhim-xan, Şüca Nizam və başqa irtica başçıları ilə, Davəçi məhəlləsindən Əyn öd Dövlənin düşərgəsinə qaçdılar. Davəçi, Sorxab və Bağemişe məhəllələrində yaşayanlar toplarla və başqa silahlarla birlikdə Səttarxana təslim oldular..."^[12]

"İrtica qüvvələrinin Təbrizdən qovulmasından və inqilabçıların Mərəndi tutmasından sonra Təbriz əncüməni və Səttarxan, Təbrizə taxıl hazırlığı və çatdırılması üçün, Mərəndə, Marağaya və Azərbaycanın başqa şəhər və rayonlarına mücahid dəstələri göndərdilər. Nəticədə Təbrizdə çörək son iki ayda olmadığı kimi bol oldu, özü də yaxşı keyfiyətdə. Xarici dövlətlərin diqqətinə çatdırılmışdır ki şah Tehranda məclis çağırmadığına görə, məclis funksiyasını Təbriz əncüməni öz üzərinə götürür. Şəhərdə qayda-qanunun gözlənilməsi üçün -Nəzmiyyə-Polis idarəsi; divan xaneye ədliyyə-əhalinin şikayətlərinin araşdırılması üçün məhkəmə; maliyyatın yığılması üçün- maliiyə idarəsi; şəhər təsərrüfatı üçün-bələdiyyə; xalq təhsili işi ilə məşğul olan-əncüməni maarif təsis edilmişdi 1908-ci ilin dekabrında Təbriz əyalət əncüməninin xeyir-duası ilə Səttarxanın və Bağır xanın başçılığı altında hərbi şura yaradılmışdır-nizam"^[13]

...İran kazak diviziyasının 308 kazakının 6 topla birlikdə gəlməsinə baxmayaraq Təbrizin 20 verstində oturan Əyn üd Dövlənin tamam hərəkətsizliyi, Səttarxana fədai atlı dəstələri ilə, nəinki Təbrizin həndəvərinə, eləcə də Marağaya, Xoya, Salmasa və hətta Savucbulaqa öz nüfuzlarını yaymaq imkanı verir, və onlar orada fədailərin piyada və atlı dəstələrini yaradırlar..."^[14]

Poxitonov teleqram vurur ki, ayın 12 dən Əynüd Dövlənin qoşunları Təbrizə həmlə etdilər. Kazaklardan ibarət avanqard şəhər xəttinə Sahibdivan yaxınlığından-şəhərdən Bəsmincə gedən yolun başlanğıcından yaxınlaşdı. Eyni vaxtı Şüca üd Dövlənin suvariləri Sərdaruddan hücum edirdi...Rəhim xanın suvariləri bizim şossedə əməliyyat apararaq, 10 da Sufiyanı tutdu, dünən isə Mərəndi...^[15]

"Fevralın 20(5 mart)Əyn üd Dövlə və Səməd xan şəhərə qarşı ümumi hücuma keçdilər, onlar hesab edirdilər ki bu Təbrizin taleyini həll etməlidir. Hucum eyni vaxtı Qaraməlik, Şamqazan, Basmınc tərəfdən oldu. Bundan başqa Rəhim xanın bandaları Acıçay üzərindən olan körpüyə yaxınlaşdılar və Təbrizin şimal həndəvərində döyüşə girdilər. Beləliklə irticaçılar şəhərə hər tərəfdən hücuma keçdilər. Əsas zərbə qərb tərəfdən endirildi. Burada Səməd xanın başçılığı ilə hücum edənlərin əsas qüvvələri toplanmışdı. Ən şiddətli döyüşlər Təbrizin qərb tərəfində -Xətib və Ahuni, eləcə də, onlara bitişik Hökmavar məhəllələrində baş verirdi. ...Şiddətli döyüş nəticəsində təbrizlilər şəhərə soxulmuş Səməd xanın bandalarını darmadağın etdilər. Qələbəyə hazırlaşan Səməd xanın özü təşviş içində, yağmaladıqlarını ataraq Hökmavardan qaçdılar. Fədai dəstələri onları düz Qaraməlikə qədər təqib etdilər. Xətibdə və Ahunidə də irticaçılar darmadağın edildilər və geri çəkildilər... Təbrizə qarşı 20 fevral(5 mart)ümumi hücum, hansına ki bunun üçün irticaçılar bütün qüvvələrini səfərbər etmişdilər, iflasa uğradı^[16]

1909-cu ilin martından, hər tərəfdən şah qoşunları və irtica bandaları tərəfindən mühasirəyə alınan Təbrizdə aclıq başladı. Təbrizlilər ilk yaz göyərtisini dərib yeyirdilər. Adi yerdən bitən yonca, ot təbrizlilərin, xüsusi ilə yoxsulların əsas yeməyi oldu.^[17]

<< Miller teleqram vurur: " Rəsmi olaraq bütün konsulluqları xarici təbəələri çörəklə təmin etməyin imkansızlığı barədə xəbərdar edərək, əncümən yazılı surətdə ingilis konsulu Vratislavı və məni vəziyyəti müzakirə etməyə dəvət etdi. Əncümən aşağıdakıları etmək üçün yardım etməmizi xahiş etdi: 1) Bəsminc yolunu açmaq və aclıq çəkən əhali üçün şəhərə gündəlik 150 xalvar buğda və un gətirilməsinə icazə verilməsini. Onlar zəmanət verirlər ki, çörək döyüşən fədailər tərəfindən götürülməyəcək və ancaq aclıqdan əziyyət çəkən əhalinin ehtiyaclarına gedəcək..."^[18]

Sablin xəbər verir ki aprelin 5 ingilis elçisi Barklay onun yanına gəlib, və Təbriz fədailərinin başçılığı ilə aclıq çəkən əhalinin guya erməni məhəlləsinin darmadağın etməsi niyyəti barədə Təbrizdəki ingilis baş konsulunun teleqrammını göstərərək, "Tiflisə dərhal teleraf edərək qoşun göndərilməsini tələb etməyi xahiş etmişdir". Sablin cavab verib ki bu cür addım atmağa onun icazəsi yoxdur^[19]

[Böyük Britaniya xarici işlər naziri E. Qreyin Peterburqdakı ingilis səfiri Nikolsona Londondan olan teleqramından, 20aprel 1909 il] ...Rus hökumətinin, xaricilərin müdafiəsi üçün atdığı istənilən addım, bizim tərəfdən tamamilə razılıqla qəbul olunacaq" və, qoşunların göndərilməsini nəzərdə tutaraq, əlavə edirdi ki "çevik hərəkətlərə ehtiyac var"^[20]

[Millerin teleqramından Təbriz, 16(29) aprel 1909] Axşam saat 5 Acıçay körpüsünə 120 kazak,65 atıcı və iki pulemyotla 24 nəfər yaxınlaşdı. Bu dəstənin heç bir təchizatı yox idi. Mən dəstəni şəhərə daxil olmasını və rusların gizləndiyi konsulluğun yaxınlığındakı evlərə yerləşdirilməsini əmr etdim. Səttar dəstəni hörmətlə qarşılamağı sərəncam verdi. ^[21]

Rus qoşunlarının Təbrizə yaxınlaşmasını görən şah qoşunları və irtica bandaları qaçmağa başladılar. Təbrizin blokadası götürüldü, və şəhərə ərzaqın gətirilməsi üçün yol açıldı.^[22]

• Новая История Ирана/Хрестоматия/Издательство "Наука" Главная редакция восточной литературы Москва 1988
• Behrangi, Samed, Āzarbāijān dar Jonbeš-e Mašrūṭe (Yek Nemūne az Maqālāt-e Taḥqīqī-ye Samed), Āraš. 3 (5), 1347
• Yazdāni, Sohrāb, Mojāhedān-e Mašrūṭe., Našr-e Ney, 1388, ISBN 978-964-185-083-0
• Āfārī, Žānat (Tābestān 1372). “.” Īrān-Nāmeh (43). Daryāft-šode dar 19 Esfand 1398 – be Vāsete-ye Nūrmags., Žānat, Sūsīāl Dēmōkrāsī va Enqelāb-e Mašrūṭiyat, Īrān-Nāmeh (43), 1372
• (#empty_citation)