Türk folkloru

Türkiyə Cümhuriyyəti elan olunmazdan əvvəl folklor sahəsində elmi işlər ayrı-ayrı tədqiqatçılar tərəfindən həyata keçirilirdi. 1927-ci ildə Ankarada sonradan Türk İnformasiya Cəmiyyəti adlandırılan Anadolu Folkloru İnformasiya Cəmiyyəti yaradıldı və türk folklorunu öyrənən ilk təşkilat oldu.^[1] 1964-cü ildə Folklor Araşdırma İnstitutu, 1966-cı ildə isə Türk Folklor Dərnəyi yaradılıb.

Hazırda Ankara Universitetində Dil, Tarix və Coğrafiya fakültəsi və Etnologiya və Antropologiya fakültələri fəaliyyət göstərir. Boğaziçi Universitetinin folklor klubunda, Orta Şərq Texniki Universitetində və s.-də folklor öyrənilir. Amma son dövrlərə qədər toplanmış folklor materialı elmi sistemləşdirməyə məruz qalmırdı.

İslamdan əvvəlki dünyanın yaranması və insanın mənşəyi haqqında miflər türk folklorunun ədəbi əsərlərinə aiddir. Türk folklorunun ilk əsərləri bir neçə dildə yaradılmışdır. Ərəb dilində - dini və elmi mətnlər, fars dilində - saray şeirləri, türk dilində - şifahi folklor nümunələri yaradılıb.

Türk dastanı “Oğuznamə” bu əsərləri böyük ölçüdə mənimsəmişdir. İslamdan sonrakı dövrdə eposda “Kitabi-Dədə Qorqud”, Koroğlu haqqında dastanlar silsiləsi, xalq ədəbiyyatı əsərləri, sehrli, məişət, yumoristik nağıllar, heyvanlar haqqında nağıllar, lətifələr (o cümlədən Xoca Nəsrəddin haqqında lətifələr), atalar sözləri, məsəllər, tapmacalar və s. yaradılmışdır.

Türk musiqi folkloruna vokal, instrumental və mahnı-rəqs musiqiləri daxildir.^[2][3]

Türk xalq musiqisində iki xarakterik qrup fərqləndirilir: qırıq hava (qısa melodiya) və uzun hava (uzun hava). Qırıq hava üçün vahid ritmdə kiçik diapazonlu melodiyalar, uzun hava isə geniş diapazonlu ritmik sərbəst melodiyalar ilə səciyyələnir. Xalq mahnılarının səciyyəvi ifa forması olmayan Türkü janrının hər bir ayrı-ayrı mahnısı özünəməxsus melodiyaya malik müstəqil əsərdir.

Türkiyədə xalq oyunları kişi və qadın qrupları tərəfindən ayrı-ayrılıqda və ya kişilər və qadınlar tərəfindən birlikdə ifa olunur. İslam qadın və kişiyə birlikdə rəqs etməyi qadağan edir, lakin Türkiyənin bir çox milli rəqsləri orijinal adət-ənənələri dəyişdirilmədən birlikdə rəqs edilir.

Xalq musiqisi sədaları altında xalq rəqsləri ifa olunur. Rəqslərin əksəriyyəti nağara, ənənəvi musiqi aləti olan rəqslər çox vaxt zurna (fleyta), saz (türk udu), kamança (kiçik skripka), tef (daf), klarnet, tulum (türk tulumu) və qarmonun müşayiəti ilə ifa olunur.

Türk folklorunda ən məşhur sima minlərlə zarafatda mərkəzi personaj olan Hoca Nəsrəddindir (türkcə “Nəsrəddin müəllim”). O, məzəli və axmaq personaj kimi görünsə də əslində özündə xüsusi bir müdriklik daşıyan şəxs kimi görünür.^[4] Onun Rum sultanlığı dövründə Xorto və Ağşəhər yaxınlıqlarında yaşamış əfsanəvi şəxs olduğu guman edilir.^[5]

Əsasən hazırcavablıq və yumor anlayışlarının ağıllı bir şəxs olaraq əks etdirildiyi hekayələrlə tanınan Xoca Nəsrəddinin həqiqətən yaşayıb-yaşamadığına, yaşasa da həqiqi şəxsiyyətinin kim olduğuna dair müzakirələrin olması ilə yanaşı həqiqi bir tarixi şəxsiyyət olduğuna dair bəzi mənbələr mövcuddur. Bu mənbələrdən əldə edilən məlumatlara əsasən 1208-ci ildə Xorto kəndində anadan olmuş Xoca Nəsrəddin burada əsas təhsilini aldıqdan sonra Sivrihisar mədrəsəsində biliklər mənimsəmiş, atasının ölümündən sonra öz kəndinə geri dönərək, burada kənd şeyxülislamı vəzifəsinə təyin olunmuşdur. Bir müddət sonra Xoca Nəsrəddin dövrün sufi düşüncə mərkəzlərindən olan Ağşəhərə gəlmiş, Mahmud-i Heyraninin dərvişi olaraq Mövləvilik, Yəsəvilik və ya Rifailik təriqətlərinə mənsub olmuşdur.^[6] Ağşəhərdə mülki vəzifələri üzərinə götürən və eyni zamanda Ağşəhər yaxınlıqlarındakı ərazilərdə də qısa müddətli yaşadığı düşünülən Xoca Nəsrəddinin 1284-cü ildə Ağşəhərdə vəfat etmiş, hal-hazırdakı Nəsrəddin Xoca türbəsində dəfn edilmişdir. Deyilənlər, hekayələr ətrafında inkişaf edən əfsanəvi şəxsiyyət Xoca Nəsrəddinin ölümü ilə eyni əsr ərzində ortaya çıxmış Nəsrəddin Xoca adının həsr edildiyi abidələr əsrlərlə onlarla ifadə edilən rəqəmlərdən minlərə qədər yüksəlmişdir.^[7] Əsasən hazırcavab bir şəxs olaraq əks etdirildiyi hekayələrlə yanaşı eləcə də Nəsrəddin Xocanının mənasız sözlər söyləyən ağıldan kəm biri olaraq təqdim edildiyi özündə fərqli şəxsiyyət xüsusiyyətlərini saxlayan hekayələrdə mövcuddur.^[8]

Türk folklorunun ən populyar obrazları bu iki personajdır. Təqlidə və qarşılıqlı dialoqa əsaslanan iki ölçülü təsvirlərlə bir pərdədə oynadılan kölgə oyunudur. Qaragöz oynadana qurğusal, xəyalbaz deyirlər. Köməkçiləri çıraq, yardaq, dayrezen, sandıqkardır. Oyunda dialoqların dəyişməsi baş rollarla edilir. Bu iki xarakterin həqiqətən yaşayıb yaşamadığı, yaşayıbsa, harada necə yaşadığı dəqiq olaraq bilinmir. Danışılanlar rəvayətlərə əsaslanır, həqiqətən yaşamış olsalar da, böyük ehtimalla bəhs edilən dövrdə tarix kitablarına girəcək qədər əhəmiyyətli görülməyiblər. Folklorşünaslar Qaragözün bəzi oyunlarda qaraçı olduğunu öz dili ilə deməsi və Bulqar qaydası çalmasını əsas götürərək onun Bizans imperatoru Konstantinin qaraçı seyisi Sofyozlu Bali Çələbi olduğunu söyləyirlər. Bir digər rəvayətə görə isə Hacı İvaz Ağa, ya da xalqın bildiyi adı ilə Xacivat və Trakyada yerləşən Samakol kəndindən olan dəmirçi ustası Qaragöz Orxan Qazi dövründə Bursada yaşayan və məscid inşaatında işləyən iki işçidir. Özləri işləmədikləri kimi başqa işçilərin işləməsinə də imkan vermirdilər. Orxan Qazinin "məscid vaxtında bitməsə, kəlləni alaramm" dediyi məscid memarı məscidin inşaatının vaxtında bitməməsinə görə Qaragöz və Xacivatı şikayət edir. Bundan sonra onlar başları kəsilərək edam edilir. Qaragöz və Xacivatı çox sevən və ölümlərinə çox kədərlənən Şeyx Küştəri ölümlərindən sonra kuklalarını düzəldərək pərdə arxasından oynatmağa başlayıb. Buna görə də Qaragöz və Xacivat məşhurlaşıb.^[9][10]

"Qaragöz və Xacivat" oyunlarında Osmanlı İmperiyasında yaşayan və cəmiyyətin fərqli sosial və iqtidasi təbəqələrindən gələn tiplərlə (xuliqanlar, narkomanlar, əlillər və s.) imperatorluq çətiri altında yaşayan müxtəlif millətləri təmsil eden parodiyaların (yəhudi, rum, ərəb, əcəm, alban və s.) hamısı var. Bu parodiyalar təmsil etdikləri kütlənin ən əsas xüsusiyyətlərini (görünüş, geyim, davranış formaları, mahnılar, rəqslər, manilər və.) ilə ön plana çıxırlar və pərdədə göründükləri anda bu xüsusiyyətləri ile çox tez fərqlənirlər. Bu parodiyalar və xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:^[11]

• "Qaragöz": Keçəl başına “ışqırlaq” adı verilən papaq geyir. Heç bir zaman düzgün bir işi olmayan Qaragözün təhsili yoxdur. Xacivatın onun üçün tapdığı müvəqqəti işlərdə işləyir. İçi çölü bir, olduğu kimi görünən, etirazını tez bildirən bir xalq adamıdır. Xalqın səsini təmsil etməkdədir. Mərd və cəsur olduğu üçün həmişə başı bəlalıdır. Hər şeylə maraqlanandır, düşüncəsiz və açıq-saçıq danışır. Bəzən hiylə işlədərək başqalarını aldatmağa çalışır. Arvadı ilə həmişə dava edir.^[12]
• "Xacivat": Yuxarıya doğru qıvrıq sivri bir saqqalı olan Xacivat hiyləgərdir. Təhsil almış olduğu bəllidir və hər mövzuda az-çox məlumatlıdır. Hər kəslə xasiyyətinə görə danışır. Qaragöze görə mədəniyyətli, ağlı başında və etibarlı adamdır. Ərəbcə və farsca sözləri tez-tez araya soxduğu bəzəkli bir dillə danışır. Buna görə də Qaragöz onun dediklərini çox zaman başa düşməz ya da özünü başa düşməmiş kimi aparır. Oyunlardakı güldürücü sözlər ümumən bu söz oyunlarına və yanlış anlaşılmalara əsaslanır.^[12]

• Ahi Evren;
• Əhriyan;
• Alatubi;
• Ankomah;
• Kolot.

• Albasdı
• Bərdi dişi çaqqaldır, formasını dəyişə bilir və ağlayaraq ölümü qabaqcadan xəbər verir;
• Kədər quşu;^[13]
• Əjdaha;
• Div;^[14]
• Dərviş;^[15]
• İmp;^[16]
• Kamer Tac, At Ayı;^[17]
• Karakondjul;
• Karakura - kişi gecə iblisi;
• Keçəl Oğlan (Kəl oğlan);^[18]
• Pərilər;^[19]
• Su pərisi
• Yeddi başlı əjdaha;^[20]
• Şahmaran.^[21]

Türk xalq musiqisi musiqi qrupları, o cümlədən Türkiyə universitetlərindəki ansambllar tərəfindən ifa olunur:

• Ankara Universiteti DTCF Halkbilim Topluluğu (Ankara Universiteti Musiqi Ansamblı);
• Balıkəsir Universiteti Halk Bilimi Araştırmaları Kulübü;
• Bilkent Tətbiqi Elmlər Universiteti;
• Boğaziçi Universiteti Halkbilim Topluluğu;
• Türkiyə Mülki Aviasiya İnstitutu;
• Qazi Universiteti Türk Halkbilimi Topluluğu;
• Türkiyənin Halkbilimi Toplugu Universiteti;
• ODTÜ Türk Halkbilimi Topluluğu;
• Bilməli olduğunuzu öyrənmək üçün bu saytdan istifadə edin.

• Türk xalqlarının mifologiyası

• http://aton.ttu.edu/ the en:Uysal-Walker Archive of Turkish Oral Narrative at en:Texas Tech University
• Özhan Озтюрк (2005). Карадениз: Ansiklopedik Sözlük. 2 Cilt. Heyamola Yayıncılık. Стамбул. ISBN 975-6121-00-9.
• Сорок четыре турецких сказок по Ignácz Kúnos (1913) [1]
• http://aton.ttu.edu/ в Uysal-Уокер Архив турецких устный рассказ на Техасского технологического университета