Sosial epistemologiya (ing. social epistemology) — biliklərin formalaşmasında sosial amillərin rolunu araşdıran fəlsəfi istiqamətdir.[1] Ənənəvi epistemologiyadan fərqli olaraq, sosial epistemologiya fərdi subyektin bilik əldə etməsinə deyil, biliklərin ictimai kontekstlərdə necə yarandığına, ötürüldüyünə və əsaslandırıldığına diqqət yetirir. Bu sahə fəlsəfə, sosiologiya, elmin fəlsəfəsi, psixologiya və informasiya elmi kimi müxtəlif sahələrin kəsişməsində yerləşir.[2]
Sosial epistemologiyanın kökləri XX əsrin əvvəllərinə gedib çıxsa da, onun müasir forması əsasən 1980-ci illərdən etibarən inkişaf etmişdir.[3] Bu anlayışın sistemli şəkildə işlənib hazırlanması ilk dəfə amerikalı filosof Elvin Qoldman və sosioloq Stiv Fuller tərəfindən həyata keçirilmişdir. Qoldman sosial epistemologiyanı "epistemologiyanın sosial ölçülərini empirik və normativ aspektlərdə araşdıran sahə" kimi təyin etmiş, Fuller isə bu yanaşmanı radikal şəkildə genişləndirərək, biliklərin ictimai qurumlar tərəfindən necə idarə olunduğunu vurğulamışdır.[4]
1990-cı illərdən etibarən sosial epistemologiya informasiya elmi, media tədqiqatları, təhsil fəlsəfəsi, etimad və ekspertiza kimi sahələrə də təsir göstərməyə başladı. Bu dövrdə Helen Loncino, Miranda Friker, Sandra Hardinq kimi filosoflar epistemik ədalət, bilik istehsalında gender və sosial kontekstlərin rolu kimi məsələləri araşdıraraq sahənin məzmununu daha da zənginləşdirdilər.[5]
Sosial epistemologiya müasir fəlsəfədə biliklərin sosial aspektlərini öyrənən geniş və çoxşaxəli sahədir. O, ənənəvi epistemologiyadan fərqli olaraq, bilik əldə etmənin təkcə fərdi subyektin rasional fəaliyyəti ilə məhdudlaşmadığını, əksinə, biliklərin kollektiv, ictimai praktikalar, institutlar və qarşılıqlı təsirlər vasitəsilə formalaşdığını vurğulayır.[6] Bu sahə biliklərin istehsalı, paylaşımı, qiymətləndirilməsi və ötürülməsi proseslərində sosial amillərin rolunu araşdırır. Sosial epistemologiyanın maraq dairəsinə elmi icmaların fəaliyyəti, ekspertiza, etimadın sosial təbiəti, kollektiv qərarvermə, elmi tədqiqatlarda sosial normlar və güc münasibətləri kimi mövzular daxildir.[7]
Sosial epistemologiya həm normativ, həm də deskriptiv aspektləri əhatə edir. Normativ sosial epistemologiya bilik qurumlarının və sosial praktikaların necə olmalı olduğunu,[8] hansı epistemik prinsiplərin izlənməsinin daha doğru və ədalətli bilik istehsalına gətirib çıxaracağını müzakirə edir.[9] Deskriptiv sosial epistemologiya isə sosial qurumların və praktikaların bilik proseslərinə təsirini empirik şəkildə öyrənir. Bu sahənin araşdırma predmetləri çox genişdir və fəlsəfə, sosiologiya, psixologiya, elm tarixi və elmi araşdırmaların metodologiyası kimi müxtəlif disiplinlərlə kəsişir.[10] Məsələn, elmi biliklərin sosial konstruksiyası, elmi inqilablar, sosial şəbəkələrdə məlumatın yayılması və dezinformasiya, kollektiv intellekt, ekspertlərin rolunun qiymətləndirilməsi və ictimaiyyətin elmi məsələlərdə rolu sosial epistemologiyanın əsas mövzularındandır.[11]
- ↑ Collier, James H. On Twenty-Five Years of Social Epistemology: A Way Forward (ingilis). Oxon: Routledge. 2016. 106. ISBN 978-0-415-71103-6.
- ↑ Goldman, Alvin; Whitcomb, Dennis. Social Epistemology: Essential Readings (ingilis). New York, NY: Oxford University Press. 2011. 109. ISBN 978-0-19-533461-6.
- ↑ Schmitt, Frederick F.; Scholz, Oliver R. "Introduction: The History of Social Epistemology". Episteme. 7 (1). 2010: 1–6. doi:10.3366/E174236000900077X. ISSN 1750-0117.
- ↑ Schmid, Walter T. Plato's Charmides and the Socratic Ideal of Rationality (ingilis). Albany, NY: SUNY Press. 1998. x. ISBN 978-0-7914-3763-6.
- ↑ Fricker, Miranda; Graham, Peter J.; Henderson, David; Pedersen, Nikolaj J. L. L. The Routledge Handbook of Social Epistemology (ingilis). Oxon: Routledge. 2020. 31. ISBN 978-1-138-85851-0.
- ↑ Furner, Jonathan. 2004. “‘A Brilliant Mind’: Margaret Egan and Social Epistemology.” Library Trends 52 (4): 792–809
- ↑ Zandonade, T. (2004). Social Epistemology from Jesse Shera to Steve Fuller. Library Trends, 52(4), 810–832.
- ↑ Fuller, Steve. "Social Epistemology: A Quarter-Century Itinerary". Social Epistemology. 26 (3–4). 2012: 267–283. doi:10.1080/02691728.2012.714415.
- ↑ Egan, Margaret and Jesse Shera. 1952. "Foundations of a Theory of Bibliography." Library Quarterly 44:125-37.
- ↑ A comparison of Goldman and Fuller can be found in Legitimizing Scientific Knowledge: An Introduction to Steve Fuller’s Social Epistemology, Francis Remedios, Lexington Books, 2003. pp. 106 –112. http://social-epistemology.com/2013/07/12/orienting-social-epistemology-francis-remedios/
- ↑ Rimkutė, Audronė. "The Problem of Social Knowledge in Contemporary Social Epistemology: Two Approaches". Problemos (litva) (65). 2014: 4–19. doi:10.15388/Problemos.2004.65.6645. ISSN 1392-1126.
- Berlin, James A. Rhetorics, Poetics, and Cultures: Refiguring College English Studies, Indiana: Parlor Press, 2003. ISBN 0-9724772-8-4
- Egan, Margaret and Jesse Shera. 1952. "Foundations of a Theory of Bibliography." Library Quarterly 44:125-37.
- Alvin Goldman; Blanchard, Thomas (2016-01-01). Zalta, Edward N., ed. The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter 2016 ed.). Metaphysics Research Lab, Stanford University.
- Goldman, Alvin,. "Social Epistemology". stanford.library.sydney.edu.au. Retrieved 2017-02-22.
- Longino, Helen. 1990. Science as Social Knowledge. Princeton: Princeton University Press. ISBN 0-691-02051-5
- Longino, Helen. 2001. The Fate of Knowledge. Princeton: Princeton University Press. ISBN 0-691-08876-4
- Remedios, Francis. 2003. Legitimizing Scientific Knowledge: An Introduction to Steve Fuller’s Social Epistemology. Lexington Books. ISBN 0-7391-0667-8
- Rimkutė, Audronė (2014-09-28). "The Problem of Social Knowledge in Contemporary Social Epistemology: Two Approaches". Problemos (in Lithuanian). 0 (65): 4–19. doi:10.15388/Problemos.2004.65.6645. ISSN 1392-1126.
- Schmitt, Frederick F. 1994. Socializing Epistemology. Rowman & Littlefield. ISBN 0-8476-7959-4
- Schmitt, Frederick F.; Scholz, Oliver R. (2010-02-01). "Introduction: The History of Social Epistemology". Episteme. 7 (1): 1–6. doi:10.3366/E174236000900077X. ISSN 1750-0117.
- Solomon, Miriam. 2001. Social Empricism. Cambridge: MIT Press. ISBN 0-262-19461-9
- Goldman, Alvin I. What Is Social Epistemology? a Smorgasbord of Projects // Pathways to Knowledge: Private and Public. Oxford University Press. 2002. 182–204. doi:10.1093/0195138791.003.0009. ISBN 978-0-19-513879-5.
- Muñoz, Braulio. On Relativity, Relativism, and Social Theory // Margolis, J.; Krausz, M.; Burian, R.M. (redaktorlar ). Rationality, Relativism and the Human Sciences (ingilis). Springer, Dordrecht. 1986. 209–222. doi:10.1007/978-94-009-4362-9_11. ISBN 978-94-009-4362-9.
- Fuller, Steve. Social Epistemology (2nd). Bloomington, Indianapolis: Indiana University Press. 2002. ISBN 9780253215154.
- Goldman, Alvin I.; Whitcomb, Dennis, redaktorlar Social Epistemology: Essential Readings. Oxford: Oxford university Press. 2011. ISBN 9780195334616.
- Fricker, Miranda; Graham, Peter J.; Henderson, David; Pedersen, Nikolaj J. L. L., redaktorlar The Routledge Handbook of Social Epistemology (1st). New York: Routledge. 2021. ISBN 9781032090986.
