Sosial eksperiment — sosial davranışların və sosial münasibətlərin empirik şəkildə müşahidə edilməsi məqsədilə real və ya təbii şəraitdə aparılan tədqiqat metodu. Bu eksperimentlər vasitəsilə fərdlərin və ya qrupların sosial şəraitlərdə necə reaksiya verdikləri, necə qarşılıqlı təsir göstərdikləri və sosial norma və qaydaların bu davranışlara necə təsir etdiyi araşdırılır.[1] Sosial eksperimentlər çox vaxt sosial psixologiya, sosiologiya və davranış elmləri sahəsində istifadə olunur. Sosial eksperimentlərin əsas xüsusiyyətlərindən biri onların real həyatda və ya təbii mühitə bənzər şəraitdə aparılmasıdır. Belə tədqiqatlarda tədqiqatçı müəyyən sosial vəziyyət yaradır və iştirakçıların bu vəziyyətə verdiyi reaksiyaları müşahidə edir. Bəzən iştirakçılar eksperimentin məqsədindən xəbərdar olmurlar ki, bu da davranışların daha təbii şəkildə qeydə alınmasına imkan verir. Bununla belə, etik baxımdan iştirakçıların razılığı və məlumatlandırılması mühüm əhəmiyyət daşıyır.[2]
Sosial eksperimentlər müxtəlif sahələrdə praktik istifadə olunur.[3] Məsələn, ayrı-seçkilik, empatiya və ictimai norma kimi sosial amillərin fərdi və kollektiv davranışlara təsiri öyrənilə bilər. Eyni zamanda marketinq, təhsil və siyasi elmlərdə insanların sosial təsirlərə necə reaksiya verdiklərini müəyyən etmək üçün istifadə olunur. Sosial eksperimentlər sosial ədalət, əxlaq, altruzim və ictimai müdaxilə mövzularında da əhəmiyyətli məlumatlar verir.[4]
Tarixdə bir sıra məşhur sosial eksperimentlər bu metodun gücünü və təsirini nümayiş etdirmişdir.[5] Bunlara Stenli Milqramın avtoritetə itaət üzərinə apardığı eksperiment, Filip Zimbardonun Stenford həbsxana eksperimenti və Solomon Aşın konformluqla bağlı eksperimentləri daxildir. Bu tədqiqatlar insanların sosial təzyiq, rol paylanması və avtoritet qarşısındakı davranışlarını analiz etmişdir. Eyni zamanda "Yaxşı Samariyalı" eksperimenti (ing. Good Samaritan experiment) insanların təcili vəziyyətlərdə göstərdikləri empatik davranışları müşahidə etmişdir.[6]
Lakin sosial eksperimentlərin müəyyən məhdudiyyətləri də mövcuddur. Ən vacib məqam etik məsələlərlə bağlıdır: iştirakçılar eksperimentin məqsədi barədə tam məlumatlı olmadıqda bu, etik problemlər yarada bilər.[7] Bundan əlavə, nəticələrin ümumiləşdirilməsi (generallaşdırılması) bəzən çətin olur, çünki sosial davranışlar mədəni, kontekstual və situativ amillərdən asılı olaraq dəyişə bilər. Eyni zamanda təbii şəraitdə aparılan eksperimentlərdə nəzarətsiz dəyişənlər daxili etibarlılığı azalda bilər.[8] Sosial eksperimentlər insanların sosial mühitdə necə düşündüklərini, davrandıqlarını və qərar verdiklərini anlamaq üçün vacib metodoloji vasitədir. Onlar həm nəzəri biliklərin, həm də praktiki tətbiqlərin formalaşmasına mühüm töhfə verir.[9]
Sosial eksperimentlərin tarixi sosial psixologiya və sosiologiya elmlərinin inkişafı ilə sıx bağlıdır. Bu eksperimentlər insan davranışını, sosial qarşılıqlı əlaqələri və normativ strukturların təsirini empirik şəkildə anlamağa yönəldilmişdir.[10] İlk sosial eksperiment nümunələri XX əsrin əvvəllərində meydana çıxmış və xüsusilə ABŞ və Avropada tədqiqatçılar tərəfindən həyata keçirilmişdir. Kurt Levin və onun tələbələri sosial davranışın dəyişməsi və qrup dinamikası ilə bağlı ilkin sahə eksperimentləri aparmış, bu eksperimentlər sonradan davranış elmlərinin əsasını təşkil etmişdir.
1940–1950-ci illərdə sosial eksperimentlər akademik dairələrdə daha geniş yayılmışdır. Bu dövrdə Solomon Aş tərəfindən həyata keçirilmiş uyğunlaşma eksperimenti və Stenli Milqramın itaət eksperimenti sosial psixologiyada inqilabi nəticələr doğurmuşdur. Bu eksperimentlər insanların sosial təzyiqə və avtoritetə necə reaksiya verdiyini nümayiş etdirmiş və geniş ictimai müzakirələrə səbəb olmuşdur. 1971-ci ildə Filip Zimbardonun həyata keçirdiyi Stanford həbsxana eksperimenti sosial eksperimentlərin etik sərhədlərini və metodoloji çətinliklərini gündəmə gətirmişdir. Bu eksperimentdə iştirakçıların rollara uyğunlaşması və yaranan psixoloji stress geniş tənqidlərə səbəb olmuş və sonrakı tədqiqatlar üçün etik normaların daha da sərtləşdirilməsinə gətirib çıxarmışdır.[11]
1990-cı illərdən etibarən texnologiyanın inkişafı sosial eksperimentlərin dizaynını və tətbiq sahələrini genişləndirmişdir. Yeni media, internet və sosial şəbəkələr üzərindən aparılan eksperimentlər (məsələn, Facebook emosional yoluxma eksperimenti) fərdi məlumatların istifadəsi və etik problemləri yenidən aktuallaşdırmışdır.Bu gün sosial eksperimentlər təkcə akademik tədqiqatlarda deyil, həm də ictimai kampaniyalar, marketinq, sosial mühəndislik və siyasət sahələrində geniş tətbiq olunur. Bununla belə, etik prinsiplərin qorunması və iştirakçılara hörmət əsas şərtlərdən biri olaraq qalır.[12]
Sosial elmlərin inkişafında bir sıra tanınmış sosial eksperimentlər insan davranışları və sosial münasibətlərin dərk olunmasında mühüm rol oynamışdır. Bu eksperimentlər fərdlərin ictimai norma, avtoritet, konformluq, altruizm və qrup dinamikası kimi amillərə reaksiyalarını araşdırmaqla, sosial nəzəriyyələrin təkmilləşdirilməsinə təkan vermişdir.
Stenli Milqrem tərəfindən 1961-ci ildə aparılan bu eksperiment insanların avtoritetə itaət meyllərini öyrənmək məqsədi daşıyırdı. Tədqiqat zamanı iştirakçılara "öyrədən" rolu verilir və onlardan "öyrənən"ə səhv cavab verdikdə elektrik şoku vermələri tələb olunurdu. Gerçəkdə heç bir şok verilmirdi, lakin iştirakçılar bunu bilmirdilər. Nəticələr göstərdi ki, çoxlu sayda insan avtoritetin göstərişi ilə əxlaqi cəhətdən qəbuledilməz davranışları yerinə yetirməyə hazırdır. Bu eksperiment itaət və əxlaq arasında qarşıdurmanı nümayiş etdirmişdir.[13]
1971-ci ildə Filip Zimbardo tərəfindən aparılan bu eksperiment, psixoloji və sosial faktorların insan davranışına təsirini araşdırmaq məqsədini daşıyırdı. [14]İştirakçılar könüllü olaraq "məhbus" və "mühafizəçi" rollarını oynayırdılar. [15]Eksperiment universitetin zirzəmisində qurulmuş həbsxana şəraitində həyata keçirilmiş və bir neçə gün ərzində mühafizəçilərin aqressiv davranışlar sərgilədiyi, məhbusların isə psixoloji travmalar yaşadığı müşahidə olunmuşdur.[16] Tədqiqat vaxtından əvvəl dayandırılmış və insan psixologiyasında sosial rolların güclü təsirini nümayiş etdirmişdir.[17]
1951-ci ildə Solomon Aş tərəfindən keçirilmiş bu eksperiment fərdlərin qrup təzyiqi qarşısında verdiyi qərarları araşdırırdı. İştirakçılara sadə vizual müqayisələr aparmaq tapşırılırdı, lakin ətraflarındakı digər iştirakçılar (tədqiqatçının agentləri) bilərəkdən səhv cavab verirdilər. Əsas iştirakçı çox vaxt ətrafdakıların səhv cavablarına uyğunlaşırdı. Eksperiment konformluğun və sosial təsirin fərdi mühakiməyə necə təsir etdiyini ortaya qoymuşdur.[18]
John Darley və Daniel Batson tərəfindən 1973-cü ildə aparılan bu eksperiment insanların fövqəladə vəziyyətlərdə yardım etməyə nə dərəcədə hazır olduqlarını araşdırırdı.[19][20] Dini təhsil alan tələbələrdən ibarət iştirakçılara təcili və ya qeyri-təcili şəkildə başqa binaya getmək tapşırılırdı. Yolda kömək istəyən bir şəxsə rast gələn tələbələrin davranışı qeyd olunurdu. Nəticələr göstərdi ki, vaxt təzyiqi yardım etmə ehtimalını əhəmiyyətli dərəcədə azaldır. Bu eksperiment empatiya və sosial məsuliyyət anlayışlarının praktik şəraitdə necə dəyişdiyini nümayiş etdirdi.
Bibb Latane və Con Darli 1968-ci ildə ictimai laqeydlik fenomenini öyrənmək üçün eksperimentlər aparmışdılar.[21] Onlar müşahidə etdilər ki, fövqəladə hadisə baş verdikdə ətrafda nə qədər çox insan olarsa, yardım etmə ehtimalı bir o qədər azalır. Bu, “tamaşaçı effekti” (ing. bystander effect) adlandırılmış və ictimai məsuliyyətin yayılması fenomeninə dair əsas tədqiqat hesab olunur.[11]
Leon Festinger 1959-cu ildə bu eksperimentdə iştirakçılara maraqsız bir vəzifə yerinə yetirdikdən sonra başqasına onun əyləncəli olduğunu deməyi tapşırmışdı. İştirakçılardan bəzilərinə bunun üçün 1 dollar, bəzilərinə isə 20 dollar ödənilirdi. Nəticələr göstərdi ki, daha az məbləğ alanlar daxili inanc və davranış arasındakı uyğunsuzluğu azaltmaq üçün öz inamlarını dəyişdirmişdilər. Bu tədqiqat koqnitiv dissonans nəzəriyyəsinin təməlini qoymuşdur.[22]
1940-cı illərdə Kennet və Memi Klark tərəfindən aparılan bu eksperiment afro-amerikalı uşaqların irqi üstünlük və özünə münasibətləri haqqında ilkin təsəvvürlərini öyrənmək məqsədi daşıyırdı. Uşaqlara həm qara, həm də ağ dərili kuklalar təqdim edilərək hansının "daha yaxşı" olduğunu soruşulurdu. Uşaqların əksəriyyəti ağ kuklanı üstün tutmuşdular. Bu eksperiment ABŞ-da irqi ayrı-seçkiliklə bağlı hüquqi qərarlarda mühüm sübut kimi istifadə olunmuşdur.[23]
- ↑ Pitzer, D. E. "Developmental communalism: An alternative approach to communal studies". Utopian Thought and Communal Experience. 1989: 68–76.
- ↑ Leuba, James H.; McDougall, William. "An Introduction to Social Psychology". The American Journal of Psychology. 20 (2). April 1909: 285. doi:10.2307/1413301. JSTOR 1413301.
- ↑ "10 marketing experiments to improve your reach on social media". Learn. 26 February 2019. İstifadə tarixi: 19 July 2019.
- ↑ "Social Facilitation and Social Inhibition". Open Textbooks for Hong Kong (ingilis). 20 July 2015. İstifadə tarixi: 22 May 2021.
- ↑ Brannigan, Augustine. "Stanley Milgram's Obedience Experiments: A Report Card 50 Years Later". Society (ingilis). 50 (6). 1 December 2013: 623–628. doi:10.1007/s12115-013-9724-3. ISSN 1936-4725.
- ↑ "Social Facilitation and Social Inhibition". Open Textbooks for Hong Kong (ingilis). 20 July 2015. İstifadə tarixi: 22 May 2021.
- ↑ Kershaw, David N. "A Negative-Income-Tax Experiment". Scientific American. 227 (4). 1972: 19–25. Bibcode:1972SciAm.227d..19K. doi:10.1038/scientificamerican1072-19. ISSN 0036-8733. JSTOR 24922887.
- ↑ T D Cook; Shadish, and W. R. "Social Experiments: Some Developments over the Past Fifteen Years". Annual Review of Psychology. 45 (1). 1994: 545–580. doi:10.1146/annurev.ps.45.020194.002553.
- ↑ Humphreys, Macartan. "Reflections on the Ethics of Social Experimentation" (PDF). Journal of Globalization and Development. 6 (1). 1 June 2015. doi:10.1515/jgd-2014-0016. ISSN 1948-1837.
- ↑ Chen, Ted; Klien, Asher. "Over Hoax Claims, Homeless Man and YouTuber Insist Their Viral Video Is Genuine". NBC (2/01/15). İstifadə tarixi: 24 November 2019.
- ↑ 1 2 Latane, Bibb; John M. Darley. The Unresponsive Bystander: Why Doesn't He Help?. Prentice Hal. 1 June 1970. ISBN 0139386130.
- ↑ Thomas, Kyle A.; De Freitas, Julian; DeScioli, Peter; Pinker, Steven. "Recursive mentalizing and common knowledge in the bystander effect". Journal of Experimental Psychology: General (ingilis). 145 (5). May 2016: 621–629. doi:10.1037/xge0000153. ISSN 1939-2222. PMID 26913616.
- ↑ Jaan Valsiner. Comparative study of human cultural development. Fundacion Infancia y Aprendizaje. 2001. ISBN 9788495264015.
- ↑ "8. Conclusion". Stanford Prison Experiment.
- ↑ "FAQ on official site". 9 September 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 August 2024.
- ↑ "Intro to psychology textbooks gloss over criticisms of Zimbardo's Stanford Prison Experiment". 7 September 2014.
- ↑ "Thirty Years Later, Stanford Prison Experiment Lives on". 5 November 2001 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 April 2015.
- ↑ "Bobo doll experiment | Description, Methodology, Results, & Facts | Britannica". 29 April 2023.
- ↑ "Delaying Gratification" (PDF). Apa.org. İstifadə tarixi: 17 December 2018.
- ↑ "Marshmallow Test Experiment | Simply Psychology". www.simplypsychology.org. İstifadə tarixi: 23 May 2021.
- ↑ Thomas, Kyle A.; De Freitas, Julian; DeScioli, Peter; Pinker, Steven. "Recursive Mentalizing and Common Knowledge in the Bystander Effect". Journal of Experimental Psychology. 145 (5). 2016: 621–629. doi:10.1037/xge0000153. PMID 26913616.
- ↑ "Moving To Opportunity". NBER (ingilis). İstifadə tarixi: 23 May 2021.
- ↑ Blumenberg, Evelyn; Pierce, Gregory. "Car Access and Long-term Poverty Exposure: Evidence from the Moving to Opportunity (MTO) Experiment". Journal of Transport Geography. 65. December 2017: 92–100. Bibcode:2017JTGeo..65...92B. doi:10.1016/j.jtrangeo.2017.10.009.