Santa Fe

İndiki Santa Fe ərazisi əvvəlcə eramızın XI əsrindən bəri orada məskunlaşan bir neçə Pueblo kəndlilərinin məskəni idi. Ən qədim məlum yaşayış məntəqələrindən biri bugünkü şəhər mərkəzinin yerində yerləşirdi və Oqapogi adlanırdı.

Meksika istiqlal müharibəsinə qədər, Pueblo üsyanının qadın və uşaqlar da daxil olmaqla bir çox ispan köçkünü qətlə yetirdiyi, qalan bir neçə şəhər əhalisini cənuba qaçmağa məcbur etdiyi 1680-92-ci illər istisna olmaqla, Santa Fe az hərəkətli sakit bir əyalət şəhəri olaraq qalmışdır. Ərazi 1692-ci ildə Dieqo de Varqas tərəfindən İspaniyanın nəzarətinə qaytarıldı. 1824-cü ildə şəhərin Santa Fe de Nuevo Meksika əyalətinin paytaxtı statusu 1824-cü il Konstitusiyasında təsbit edildi.

Texas Respublikası 1836-cı ildə Meksikadan ayrıldıqdan sonra Santa Fenin Qərbi Texasın bir hissəsi olduğunu elan etdi. 1841-ci ildə kiçik bir hərbi və ticarət ekspedisiyası Santa Fe üzərində nəzarəti ələ keçirmək üçün Ostindən yola düşdü. Santa Fe Ekspedisiya Qüvvələri kimi tanınan qüvvə zəif hazırlıqlı idi və Meksika Ordusu tərəfindən çox çətinlik çəkmədən tutuldu. 1846-cı ildə ABŞ Meksikaya müharibə elan etdi və briqada generalı Stiven Karni "Qərb Ordusunun" əsas hissəsini (təxminən 1700 əsgər) Santa Feyə apardı və bütün Nyu Meksikonun ABŞ ərazisi olduğunu elan edərək şəhəri tutdu. 1848-ci ilə qədər Birləşmiş Ştatlar Qvadalupe İdalqo müqaviləsinə əsasən Nyu Meksiko üzərində rəsmi olaraq nəzarəti ələ keçirdi.

Santa-Fenin intendantı təyin edilmiş polkovnik Aleksandr Uilyam Donifan şəhərdə “İspaniya, 1776” yazılmış çoxlu miqdarda hərbi təchizat tapdı ki, bu da Meksika hökumətinin şimal əyalətlərini təchiz etməyə etinasızlığını açıq şəkildə nümayiş etdirir.

ABŞ-nin bir hissəsi olaraq Santa Fe XIX əsrin sonuna qədər iqtisadi inkişaf perspektivləri olmayan yoxsul, əyalət şəhəri hesab olunurdu.

1862-ci ilin martında bir neçə gün Santa Fe briqada generalı Henri Sibli tərəfindən idarə olunan Konfederasiya Ordusu dəstəsinin nəzarəti altında idi, lakin konfederasiyaçılar tezliklə Birlik tərəfindən şəhərdən qovuldu.

Santa Fe əvvəlcə Topika - Santa Fe dəmiryolunun qovşağı olmaq üçün nəzərdə tutulmuşdu, lakin gələcək marşrutun ətraflı geoloji tədqiqatlarından sonra onu Santa Fenin cənubundakı Leymi kəndindən keçirməyə qərar verildi ki, bu da sonradan şəhərin inkişafını əhəmiyyətli dərəcədə yavaşlatdı.

1912-ci ildə Nyu Meksiko paytaxtı Santa Fe olmaqla ABŞ-nin 47-ci ştatı oldu. Paytaxtın seçilməsindən əvvəl uzun-uzadı müzakirələr aparılsa da, sonda şəhərin bir neçə əsrlər boyu ərazinin paytaxtı statusu alması əsas rol oynadı.

Şəhərin ümumi sahəsi 135,56 km² təşkil edir ki, bunun 135,28 km²-i quru sahəsidir. Santa Fe dəniz səviyyəsindən 2194 metr yüksəklikdə yerləşir və onu Amerikanın bütün əyalət paytaxtları arasında ən hündür edir.

2019-cu ildə şəhərin əhalisi 84,683 nəfər idi. 2010-cu ildə Santa Fe əhalisi 67,947 nəfər, 27,549 ailə və 14,969 ailədən ibarət idi.

Əhalinin irqi tərkibi:

• ağlar - 46,2% (1970-ci ildə - 98,2%)
• hispaniklər - 48,7%
• hindular - 2,1%
• asiyalılar - 1,4%

Şəhər sakinlərinin orta yaşı 38-dir. Adambaşına düşən orta illik gəlir 25 454 dollardır (2000-ci il məlumatı). Cinayət nisbəti Amerika ortalamasından bir qədər yüksəkdir.

Əksər digər əyalət paytaxtlarında olduğu kimi, şəhərin ən böyük işəgötürənləri müxtəlif səviyyələrdə (federal, əyalət və yerli) dövlət qurumlarıdır.

Turizm iqtisadiyyatın ikinci mühüm sahəsidir. Şəhərin bir çox memarlıq abidələri və mədəni özünəməxsusluğu, eləcə də ətrafdakı mənzərələrin gözəlliyi hər gün yüzlərlə turisti Santa Feyə cəlb edir.

Şəhərdən 45 dəqiqəlik məsafədə dünyada ilk atom silahının hazırlandığı məşhur Los Alamos Milli Laboratoriyası yerləşir.

Santa Fenin ən gözəl küçələrindən biri Kanyon Yoludur. Bu küçə açıq səma altında yarmarkadır. Demək olar ki, hər evdə kiçik bir mağaza var. Stilləşdirilmiş ayaqqabı və paltarlardan tutmuş suvenirlərə və abstrakt rəsmlərə qədər hər şey satılır. Bir çox həyətlər heykəllər və ya qurğularla mənzərəli şəkildə bəzədilmişdir. Canyon Road şəhər mərkəzindən xeyli uzaqda yerləşir.