Qusar

Qusar
	Şəhər
Qusar
	41°25′19″ şm. e. 48°25′17″ ş. u.
Ölkə	Azərbaycan;
Rayon	Qusar rayonu
İcra başçısı	Məmmədxanov Sahir
Tarixi və coğrafiyası
Yaşayış məntəqəsi statuslu	1938-ci ildən
Mərkəzin hündürlüyü	680 m
Saat qurşağı	UTC+04:00;
Əhalisi
Əhalisi	21 341 nəfər (2023)
Milli tərkibi	azərbaycanlılar, ləzgilər və b.
Dini tərkibi	müsəlmanlar
Rəsmi dili	Azərbaycan dili
Rəqəmsal identifikatorlar
Telefon kodu	+994 2338
Poçt indeksi	AZ 3800
Nəqliyyat kodu	38
Digər
	qusar-ih.gov.az
	Qusar Qusar
	Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Bu məqalə Qusar şəhəri haqqındadır. Rayon üçün Qusar rayonu səhifəsinə baxın.

Qusar (ləzgi.КцIар,Kċar) — Azərbaycan Respublikasının Qusar rayonunun Qusar şəhər inzibati ərazi dairəsində şəhər,^[2] Qusar rayonunun inzibati mərkəzi.

1938-ci ildə rayon tabeli şəhər statusu almışdır.^[3] Böyük Qafqaz dağlarının ətəyində, Qusar çayı üzərində yerləşir. Bakı şəhərindən məsafəsi 180 km-dir.

Dünyada ləzgilərin kompakt yaşadığı ən böyük şəhər və eyni zamanda Azərbaycanda sayıca üstünlük təşkil etdiyi yeganə şəhər.

Şəhərin əhalisi 21 341 nəfər, ümumi rayonn əhalisi 101 687 nəfərdir.^[4]

Daha əvvəllər "Yeni Quba" adlanmışdır.^[5]^[6]^[7]^{[q 1]}

Etimologiya

İndiki "Qusar" toponimi əvəllər “Ksar” (Ксар), daha sonra isə “Ktsar”(Kċаr) formasını alır. Oxford dünya toponimlərin qısa lüğətinə görə bu toponim "kişi" mənasındaki ləzgicədəki "kas" sözündən gəlir.^[8]

Tarixi

1837–1839-cu illərdə Qusarın ərazisində^[9]^[10] İmam Qazi Məhəmməd Xuluqvi və Abrek Əli Hilivi rəhbərliyi ilə rus çarına Qazavat elan edirlər.^[11]^[12] Bölgəsinin bütün ləzgi soyları bu üsyanda iştirak etdi, ümumilə 12.000 mürid var idi.^[9]^[10]

1920-ci ildə Qusarın ərazisində, Kuzun kəndində imam Mushab-Əli Kuzunvi rəhbərliyiylə Sovet işğalına qarşı yenidən üsyanlar baş verir. Üsyanın yatırılması zamanı bolşeviklər tərəfdən Kuzun kəndi və Qusarın daha bir neçə kənd yandırılmış və 400–500 kəndli qətlə yetirilmişdir.

Mədəniyyəti

Mətbəx

Qusar mətbəxi Azərbaycanın ən tanınmış mətbəxlərindən biri olmaqla, çox zəngindir.

Mətbuat

1932-ci ildə Qusar rayonunda, Azərbaycanda ilk ləzgi dilində nəşr olunan indiki "Qusar" adlı qəzet (keçmişdə "Sosializm tempi" və "Qızıl Qusar") nəşrə başlamışdır.^[13]

Abidələr

Qusarda soyqırım abidəsi 1918-ci ildə Qanlı dərədə həlak olan Qusar və Quba qəhrəmanlarının xatirəsinə ucaldılmışdır.

Əhalisi

01.01.2023-cu il siyahıyaalınmasına əsasən Qusar şəhərində yaşayanların sayı 21 341 nəfər olmuşdur.^[14]

Şəhər ləzgilərin kompakt yaşadığı ərazi olmasına baxmayaraq, son illərdə yeni nəsil arasında ləzgicə bilənlərin sayı azalıb, bununla bağlı UNESCO ləzgi dilinin yox olma təhlükəsinin olduğunu bildirib.^[15]

Ləzgi uşağların arasında ləzgi dilini **sərbəst danışanların faizi** (3-5 yaş arası)
2000	2005	2010	2015	2020
98,72 %	87,26 %	48,25 %	39,22 %	28,79 %

Son 10 ildə (2009-2019) ləzgicəni öz ana dili hesab edənlər 15% azalıb, eyni zamanda rusca danışanlar 15,2% faiz çoxalıb.

**Ana dili və sərbəst danışdığı dil** (**2009)^[16]^[17]^[18]^[19]^[20]^[21]**
Etnik qrup	Ləzgi dili ana dili saymayan^{[q 2]}	Ləzgi dili sərbəst danışan^{[q 3]}	Azərbaycan dili sərbəst danışan^{[q 4]}	Rus dili sərbəst danışan^{[q 5]}
ləzgi	9.10%	91.70%	96.30%	23.70%

**Ana dili və sərbəst danışdığı dil** (**2019)^[16]^[17]^[18]^[19]^[20]^[21]**
Etnik qrup	Ləzgi dili ana dili saymayan^{[q 2]}	Ləzgi dili sərbəst danışan^{[q 3]}	Azərbaycan dili sərbəst danışan^{[q 4]}	Rus dili sərbəst danışan^{[q 5]}
ləzgi	24.90%	85.20%	96.10%	38.90%

**Qusar şəhəri əhalisinin milli tərkibi**
Etnik qrup	Sayı, 1970 sa.^[22]	Nisbəti, 1970 sa.^[22]
cəmi	11 144	100.0 %
ləzgi	8 257	74.1 %
azərbaycanlı	1 413	12.7 %
rus və ukraynalı	973	8.7 %
yəhudi	313	2.8 %
erməni	65	0.6 %
tatar	28	0.3 %
gürcü	6	0.1 %
avar	1	0.1 %

İl	Sayı
1926	1.994	^[23]
1939	4.329	^[24]

İl	Sayı
1959	7.366	^[25]
1970	11.144	^[26]

İl	Sayı
1979	12.225	^[27]
1989	14.230	^[28]

İl	Sayı
2009	16.500	^[29]

Ərazisi

Qusar rayonu şimaldan Rusiya Federasiyası ilə, şərqdən Xaçmaz rayonu ilə, cənubdan Quba rayonu ilə və qərbdən Qəbələ rayonu ilə sərhədlərə malikdir. Rayon mərkəzi dəniz səviyyəsindən 690–730 metr, ən ucqar Əlix kəndi 2400 metr yüksəklikdə yerləşir. Böyük Qafqaz dağlarının Bazardüzü (4466 m.) və Şahdağ (4243 m.) zirvələri, eləcə də 1998-ci ildə Heydər Əliyevin 75 illik yubileyi şərəfinə fəth edilmiş və ümummilli liderimizin adı verilmiş Heydər zirvəsi (3755 m.) Qusar rayonu ərazisindədir.

Qalereya

Qusar Cümə məscidi
Qusar təzə körpü
Lermontovun ev-muzeyi (Qusar)

Qeydlər

↑ “Qafqaz təqvimi”nin 1848, 1849, 1853, 1857 və 1859-cu illik nəşrlərində “Qusar” və “Yeni Quba” adları birgə qeyd olunur, bu da “Yeni Quba” termininin dövrün rəsmi sənədlərində geniş işlədildiyini göstərir.
↑ ¹ ² Le. d.a.d.s. — Ləzgi dilini ana dili sayanlar.
↑ ¹ ² Le.d.s.d. — Ləzgi dilində sərbəst danışanlar.
↑ ¹ ² Az.d.s.d. — Azərbaycan dilində sərbəst danışanlar.
↑ ¹ ² Ru.d.s.d. — Rus dilində sərbəst danışanlar.

İstinadlar

↑ "Arxivlənmiş surət". 28 noyabr 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 yanvar 2024.
↑ Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi. "İnzibati ərazi bölgüsü təsnifatı, 2024" (PDF) (az.). stat.gov.az. 28 fevral 2024. 14 mart 2024 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 5 aprel 2024.
↑ Президиум Верховного Совета Азербайджанского ССР. "Азербайджанская ССР, Административно-территориальное деление на 1 января 1961-го года". Азербайджанское государственное издательство, Баку, 1961, стр. 8
↑ "Arxivlənmiş surət". 28 noyabr 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 mart 2021.
↑ Bestujev-Marlinski, Aleksandr. "Путь до города Кубы".
↑ Шнитников, Федор. "Описание Кубинской провинции 1832".
↑ Berezin, İlya. Путешествие по Дагестану и Закавказью. Kazan. 1849. 175.
↑ Everett-Heath, John. Gusar(i) // The Concise Dictionary of World Place-Names (6). Oxford University Press. 2020. ISBN 978-0191905636. 13 fevral 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 yanvar 2024.
↑ ¹ ² Сумбатзаде, 1961
↑ ¹ ² АСЭ, 1979
↑ "Куба: апрель-май 1918 г. мусульманские погромы в документах — Солмаз Рустамова-Тогиди — Google Книги". 17 iyul 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 mart 2021.
↑ "Arxivlənmiş surət". 24 fevral 2020 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 mart 2021.
↑ "Qusar qəzetinin ilk redaktoru və ləzgi xalqının inkişafı uğrunda savaşan şair". Shimal News. 20 iyul 2022. 5 oktyabr 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 fevral 2025.
↑ Samadov (www.anarsamadov.net), Anar. "Azərbaycanın regionları". Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi (az.). 28 noyabr 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 yanvar 2024.
↑ "Arxivlənmiş surət". 17 noyabr 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 iyun 2021.
↑ ¹ ² The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan :Population by ethnic groups (by population census) Arxivləşdirilib 2012-11-30 at the Wayback Machine---İn this and following table — everybody defermined nationality themself. Information on children are obtained from.
↑ ¹ ² Population statistics of Eastern Europe (pop-stat.mashke.org) :Ethnic composition of Azerbaijan 2009 Arxivləşdirilib 2012-02-07 at the Wayback Machine
↑ ¹ ² Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi: 1.12. Əhalinin milli tərkibi 1926–2009 (əhalinin siyahıyaalınmalarının məlumatlarına əsasən) + 1.13. Əhalinin ana dili və sərbəst danışdığı dillərə görə bölgüsü (2009-cu il əhalinin siyahıyaalınmasının məlumatlarına əsasən) Arxivləşdirilib 2012-05-12 at the Wayback Machine---Siyahıyaalınmalar zamanı sorğu olunan hər bir şəxs milliyyətini özü müəyyən edir. Uşaqların milliyyəti valideynlərin dediklərinə əsasən yazılır. + Əhalinin sərbəst danışdığı dillər üzrə məlumatlar müvafiq millətlər üzrə 3 və yuxarı yaşlı əhaliyə nisbətən faizlə verilmişdir.
↑ ¹ ² Azərbaycan Respublikası əhalisinin siyahıyaalınması, 2009-cu il. XIX cild:Əhalinin milli mənsubiyyətinə, yaşına, ana dili və sərbəst danışdığı digər dillərə görə bölgüsü. — 2011
↑ ¹ ² Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi: Statistik Göstəriciləri 2012: Demoqrafik göstəricilər^{[ölü keçid]}
↑ ¹ ² United Nations Statistics Division, Demographic Statistics: Population by national and/or ethnic group, sex and urban/rural residence Arxivləşdirilib 2018-11-01 at the Wayback Machine
↑ ¹ ² Ethno-Caucasus, Этнодемография Кавказа: Кусарский район (перепись 1970 года) Arxivləşdirilib 2019-07-27 at the Wayback Machine
↑ SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1926).
↑ SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1939).
↑ SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1959).
↑ SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1970).
↑ SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1979).
↑ SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1989).
↑ http://www.azstat.org/region/az/007_4.xls.

[8] “Qafqaz təqvimi”nin 1848, 1849, 1853, 1857 və 1859-cu illik nəşrlərində “Qusar” və “Yeni Quba” adları birgə qeyd olunur, bu da “Yeni Quba” termininin dövrün rəsmi sənədlərində geniş işlədildiyini göstərir.

[:02-23] ¹ ² Le. d.a.d.s. — Ləzgi dilini ana dili sayanlar.

[:1-24] ¹ ² Le.d.s.d. — Ləzgi dilində sərbəst danışanlar.

[:2-25] ¹ ² Az.d.s.d. — Azərbaycan dilində sərbəst danışanlar.

[:3-26] ¹ ² Ru.d.s.d. — Rus dilində sərbəst danışanlar.

[1] "Arxivlənmiş surət". 28 noyabr 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 yanvar 2024.

[2] Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi. "İnzibati ərazi bölgüsü təsnifatı, 2024" (PDF) (az.). stat.gov.az. 28 fevral 2024. 14 mart 2024 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 5 aprel 2024.

[3] Президиум Верховного Совета Азербайджанского ССР. "Азербайджанская ССР, Административно-территориальное деление на 1 января 1961-го года". Азербайджанское государственное издательство, Баку, 1961, стр. 8

[4] "Arxivlənmiş surət". 28 noyabr 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 mart 2021.

[5] Bestujev-Marlinski, Aleksandr. "Путь до города Кубы".

[6] Шнитников, Федор. "Описание Кубинской провинции 1832".

[7] Berezin, İlya. Путешествие по Дагестану и Закавказью. Kazan. 1849. 175.

[9] Everett-Heath, John. Gusar(i) // The Concise Dictionary of World Place-Names (6). Oxford University Press. 2020. ISBN 978-0191905636. 13 fevral 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 yanvar 2024.

[FOOTNOTEСумбатзаде1961-10] ¹ ² Сумбатзаде, 1961

[FOOTNOTEАСЭ1979-11] ¹ ² АСЭ, 1979

[12] "Куба: апрель-май 1918 г. мусульманские погромы в документах — Солмаз Рустамова-Тогиди — Google Книги". 17 iyul 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 mart 2021.

[13] "Arxivlənmiş surət". 24 fevral 2020 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 mart 2021.

[14] "Qusar qəzetinin ilk redaktoru və ləzgi xalqının inkişafı uğrunda savaşan şair". Shimal News. 20 iyul 2022. 5 oktyabr 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 fevral 2025.

[15] Samadov (www.anarsamadov.net), Anar. "Azərbaycanın regionları". Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi (az.). 28 noyabr 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 yanvar 2024.

[16] "Arxivlənmiş surət". 17 noyabr 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 iyun 2021.

[:02-17] ¹ ² The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan :Population by ethnic groups (by population census) Arxivləşdirilib 2012-11-30 at the Wayback Machine---İn this and following table — everybody defermined nationality themself. Information on children are obtained from.

[Ethnic_composition_of_Azerbaijan_2009-18] ¹ ² Population statistics of Eastern Europe (pop-stat.mashke.org) :Ethnic composition of Azerbaijan 2009 Arxivləşdirilib 2012-02-07 at the Wayback Machine

[Əhalinin_milli_tərkibi_1926-2009_(əhalinin_siyahıyaalınmalarının_məlumatlarına_əsasən)_+_1.13._Əhalinin_ana_dili_və_sərbəst_danışdığı_dillərə_görə_bölgüsü_(2009-cu_il_əhalinin_siyahıyaalınmasının_məlumatlarına_əsasən)-19] ¹ ² Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi: 1.12. Əhalinin milli tərkibi 1926–2009 (əhalinin siyahıyaalınmalarının məlumatlarına əsasən) + 1.13. Əhalinin ana dili və sərbəst danışdığı dillərə görə bölgüsü (2009-cu il əhalinin siyahıyaalınmasının məlumatlarına əsasən) Arxivləşdirilib 2012-05-12 at the Wayback Machine---Siyahıyaalınmalar zamanı sorğu olunan hər bir şəxs milliyyətini özü müəyyən edir. Uşaqların milliyyəti valideynlərin dediklərinə əsasən yazılır. + Əhalinin sərbəst danışdığı dillər üzrə məlumatlar müvafiq millətlər üzrə 3 və yuxarı yaşlı əhaliyə nisbətən faizlə verilmişdir.

[:1-20] ¹ ² Azərbaycan Respublikası əhalisinin siyahıyaalınması, 2009-cu il. XIX cild:Əhalinin milli mənsubiyyətinə, yaşına, ana dili və sərbəst danışdığı digər dillərə görə bölgüsü. — 2011

[Demoqrafik_göstəricilər-21] ¹ ² Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi: Statistik Göstəriciləri 2012: Demoqrafik göstəricilər^{[ölü keçid]}

[:2-22] ¹ ² United Nations Statistics Division, Demographic Statistics: Population by national and/or ethnic group, sex and urban/rural residence Arxivləşdirilib 2018-11-01 at the Wayback Machine

[Кусарский_район_(перепись_1970_года)-27] ¹ ² Ethno-Caucasus, Этнодемография Кавказа: Кусарский район (перепись 1970 года) Arxivləşdirilib 2019-07-27 at the Wayback Machine

[_57109aae17a4e077-28] SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1926).

[_0e340bbd014ca77a-29] SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1939).

[_e115d4b51dbd3ba5-30] SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1959).

[_3fb85e2e922dbd03-31] SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1970).

[_399d9bdb59a8ad5f-32] SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1979).

[_27174e9f12bc5248-33] SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1989).

[_36b82a9335b75b3b-34] ttp://www.azstat.org/region/az/007_4.xls.

[2]

[1]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[q 1]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[q 2]

[q 3]

[q 4]

[q 5]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]