Qulamrza Cavidan (1911, Sərab, Şərqi Azərbaycan ostanı – 23 fevral 1947, Təbriz) — fədai, siyasətçi, Azərbaycan Demokrat Firqəsinın üzvü, Azərbaycan Milli Hökumətinin polkovniki, Marağa şəhərinin qubernatoru.
| Qulamrza Cavidan | |
|---|---|
 | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 1911 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 23 fevral 1947 |
| Vəfat yeri | |
| Vəfat səbəbi | asılma[d] |
| Partiya | |
| Fəaliyyəti | qubernator |
| Rütbəsi | polkovnik |
|
|
|
| Təltifləri |
 |
Azərbaycan Milli Hökuməti dağıldıqdan sonra şah qoşunları tərəfindən Təbrizdə asılıb.
Ölümündən sonra Səməd Vurğun ona şeir, Gəncəli Sabahi isə hekayə həsr edib.
Qulamrza Cavidan 1911-ci ildə Sərab ətrafında anadan olub.[1]
Tudə partiyasının Sərab komitəsinin və Azərbaycan Antifaşist cəmiyyətinin üzvü olub.[2] 1944-cü ildə Sərabda həbs olunub. Amma tezliklə azadlığa çıxıb.[3] Sərabdakı fədailərə rəhbərlik edib.[4][5] Noyabrın 15-dən etibarən şah qoşunlarından Sərabdan təmizlənməsində iştirak edib.[6][7]
Azərbaycan Milli Hökumətinin Milli Məclisinin birinci iclası dekabrın 12-də keçirilib.[8][9] Bura seçilən nümayəndələrdən 26 nəfəri cəbhədə olduqları üçün məclisin ilk iclasında iştirak edə bilmirlər. Onlardan biri də Qulamrza Cavidan olub.[7]
1946-cı ildə Azərbaycan Milli Hökuməti tərəfindən milli-demokratik hərəkatda iştirak etdiyi üçün polkovnik rütbəsi alıb[10] və "21 Azər" medalı ilə təltif olunub.[11] Azərbaycan Milli Hökuməti tərəfindən Marağanın qubernatoru[12] və polis rəisi təyin olunub.[13]
1946-cı il dekabrın 11-dən etibarən İran ordusu iri şəhərlərə girməzdən əvvəl bu şəhərlərdə ərbabların quldur dəstələri eləcə də mülki geyimli jandarmalar qırğınlar törətməyə başladılar.[14][15] Bu dəstələr Tehran radiosu tərəfindən "İran vətənpərvərləri" adlandırılırdılar.[15] Dəstələrin əsas məqsədi demokratların məhv edilməsi və şah qoşununun şəhərlərə girişini təmin etmək idi.[15] Təbriz və Azərbaycanın digər şəhərləri talana və qırğınlara məruz qaldılar.[14][16] Azərbaycan Milli Hökuməti süqut etdi.[17][18] Minlərlə insan həbs olundu. Baş verən qırğınlarda ADF üzvləri, fədailər eləcə də tanınan şairlərdən Əli Fitrət, Sədi Yüzbəndi, Cəfər Kaşif və Məhəmmədbağır Niknam qətlə yetirildilər.[19][20][21] 1946-cı il dekabrın 14-də ABŞ və Böyük Britaniya tərəfindən dəstəklənən İran ordusu Təbrizə daxil oldu.[22][23] Bundan sonra da qırğınlar və talan davam etdi.[16][22]
1947-cı il fevralın 23-də Milli Hökumətin zabitləri Məhəmmədrza Hacızadə və Əli Əkbər Ramtin ilə birlikdə Təbrizdə asılıb.[24][25][26] Asılmamışdan qabaq etdiyi son çıxış:
|
Siz bu gün mənim səsimi boğursunuz. Lakin zülm və sitəmdən cana gəlmiş məzlum xalqların azadlığa çağıran fəryadları hər yanda ucalmaqdadır. Siz ildırım kimi çaxan bu azadlıq çağırışlarını susdura bilməzsiniz. Mən Azərbaycan xalqının azadlığı yolunda öz müqəddəs vəzifəmi yerinə yetirib ölürəm. Azadlıq ölməyəcəkdir.[1] | 
|
Qulamrza Cavidanın son sözləri "Kommunist" qəzetinin 23 aprel 1949-cu il sayında çap olunub.[27] Bunu oxuduqdan 4 gün sonra Səməd Vurğun "Kommunist" qəzetində Qulamrza Cavidan haqqında "Qəhrəmanlara eşq olsun!" adlı məqalə yazıb və ona şeir həsr edib.[28]
Azərbaycan yazıçısı Gəncəli Sabahinin yazdığı "Şərəfli ölüm" hekayəsinin baş qəhrəmanı Qulamrza Cavidandır.[29] Hekayədə onun həyatı və mübarizəsi təsvir olunub.[29]
- ↑ 1 2 Mərəndli, 2017. səh. 312
- ↑ Çeşmazər, 1986. səh. 36
- ↑ İsmayılov, Güləddin. "Azərbaycan Milli Hökumətinin sərhəngi (polkovniki) Qulamrza Cavidan". Azərbaycan Demokrat Firqəsi. 2021-12-20. 2023-09-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-11.
- ↑ Mərəndli, 2017. səh. 162
- ↑ Tərtib edən və məsul redaktor: Səməd Bayramzadə. "21 Azər – 70" fotoalbom (şərhlərlə) (PDF). Bakı: “Araz” nəşriyyatı. 2015. səh. 33. ISBN 978-9952-8285-3-5. Archived from the original on 2022-03-09. İstifadə tarixi: 2024-12-11.
- ↑ Çeşmazər, 1986. səh. 60
- ↑ 1 2 Miyanalı, Əlirza; Fələki, Lütfəli. Fədailər Azərbaycan xalqının 21 Azər hərəkatında (PDF) (az.). 2021-07-28 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-12-11.
- ↑ Balayev, 2018. səh. 25
- ↑ İbrahimov, 1948. səh. 32
- ↑ ""Azərbaycan" qəzetinin səhifələrində". Xalq cəbhəsi qəzeti. 2020-12-03. İstifadə tarixi: 2024-12-11.
- ↑ Çeşmazər, 1986. səh. 115
- ↑ Çeşmazər, 1986. səh. 81
- ↑ Mərəndli, 2017. səh. 186
- ↑ 1 2 Hasanli, 2006. səh. 373
- ↑ 1 2 3 Balayev, 2018. səh. 36
- ↑ 1 2 Duqlas, Vilyam. Strange lands and friendly people (ingilis). Nyu-York: Harper & Brothers Publishers. 1951. 45.
- ↑ Lenczowski, George. United States' Support for Iran's Independence and Integrity, 1945–1959 (ingilis). 401. Annals of the American Academy of Political and Social Science. 1972. 49. doi:10.1177/000271627240100106. ISSN 0002-7162.
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 445
- ↑ Balayev, 2018. səh. 137
- ↑ Əmirov, 2000. səh. 51
- ↑ Əliqızı, 2001. səh. 24
- ↑ 1 2 Həsənli, 2006. səh. 448
- ↑ McEvoy, Joanne; O'Leary, Brendan. Power Sharing in Deeply Divided Places. Filadelfiya: University of Pennsylvania Press. 2013. 191. ISBN 9780812245011.
- ↑ Şəmidə, 1961. səh. 164
- ↑ Mərəndli, 2017. səh. 324
- ↑ Tağıyeva,Rəhimli,Bayramzadə, 2000. səh. 242
- ↑ НАЗИРЛИ, Шамистан. "Жертвы шахского режима". www.kaspiy.az (rus). 2015-08-09. İstifadə tarixi: 2024-12-11.
- ↑ Nəzirli, Şəmistan. Arxivlərin sirri açılır (PDF) (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 1999. 264. 2022-05-25 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-12-11.
- ↑ 1 2 Mehdibəyova, 2007. səh. 164
- Balayev, Xaqan. Azərbaycanın sosial-siyasi həyatında cənublu mühacirlərin iştirakı (1947-1991) (az.). Bakı: Elm və təhsil nəşriyyatı. 2018. səh. 198. ISBN 978-9952-37-091-1.
- Çeşmazər, Mirqasım. Azərbaycan Demokrat Partiyasının yaranması və fəaliyyəti (PDF) (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 1986. səh. 121.
- Əliqızı, Almaz. Azadlıq və istiqlal poeziyası (PDF) (az.). Bakı: Bakı Dövlət Universiteti nəşriyyatı. 2001. səh. 160. ISBN 9789952817607.
- Əmirov, Sabir. Cənubi Azərbaycan milli-demokratik ədəbiyyatı (1941-1990) (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 2000. səh. 257. ISBN 5806612600.
- Hasanli, Jamil. At the Dawn of the Cold War: The Soviet-American Crisis over Iranian Azerbaijan, 1941–1946 (az.). Lanham: Rowman & Littlefield Publishers. 2006. səh. 416. ISBN 978-0742540552.
- Həsənli, Cəmil. СССР-Иран: Азербайджанский кризис и начало холодной войны: 1941-1946 гг (PDF) (rus). Moskva: Герои Отечества. 2006. səh. 560. ISBN 5910170120. 2024-12-21 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-11-28.
- İbrahimov, Mirzə. O демократическом движении в Южном Азербайджане (rus). Bakı: Elm nəşriyyatı. 1948. səh. 48.
- Mərəndli, Barış. "21 Azər" soyqırımı: 1946-1947-ci illərdə Cənubi Azərbaycanda kütləvi qırğınlar (az.). Bakı: Elm və təhsil nəşriyyatı. 2017. səh. 376. ISBN 978-9952-8312-8-3.
- Mehdibəyova, Mahmizər. Cənubi Azərbaycan mühacirət nəsri: 1947-1990-cı illər (az.). Bakı: Nurlan nəşriyyatı. 2007. səh. 192.
- Tağıyeva, Şövkət; Rəhimli, Əkrəm; Bayramzadə, Səməd. Güney Azərbaycan (az.). Bakı: Orxan NPM. 2000. səh. 517.
- Şəmidə, Əli. İranda fəhlə və həmkarlar hərəkatı (1941-1946) (az.). Bakı: Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı. 1961. səh. 181.