Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikasının liderlərinin məhkəməsi

Azərbaycanın beynəlxalq səviyyədə tanınmış ərazisi olan Dağlıq Qarabağın ətrafında olan münaqişəsinin dərin kökləri var. 1980-ci illərin sonlarında bölgədə baş verən sseparatizm Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikasının (QDQR) yaranmasına gətirib çıxardı. Bu proses SSRİ-nin dağılmasından sonra 12 may 1994-cü il tarixli atəşkəs sazişinin imzalanması ilə başa çatan genişmiqyaslı müharibə ilə nəticələndi.^[4] O vaxtdan bölgə tamamilə Ermənistanın nəzarətində olan QDQR-in əlinə düşdü. Ermənistan silahlı qüvvələri təkcə müstəqillik elan edən sseparatçı QDQR ilə yanaşı həm də müharibədən əvvəl əhalisinin əksəriyyəti azərbaycanlılardan ibarət olan 7 rayonu da işğal etdi.^{[5][6][7][8][9]} Sonradan bu ərazilər Ermənistan tərəfindən QDQR inzibati-ərazi strukturuna daxil edildi. Bu ərazilərin əhalisinin böyük əksəriyyəti döyüşlər nəticəsində evlərini tərk etmək məcburiyyətində qaldı.^[10][11]

Atəşkəs sazişinin imzalanması ATƏT-in Minsk qrupunun himayəsi altında münaqişənin sülh yolu ilə həlli üzrə danışıqlara keçməyə imkan verdi. Beynəlxalq vasitəçilik cəhdləri, xüsusilə də Madrid prinsiplərinə əsaslanan sülh planının uğursuzluğundan sonra dalana dirəndi.^[12][13][14] Atəşkəs razılaşması dəfələrlə pozulub və 2020-ci ilin payızında regionda İkinci Qarabağ müharibəsi kimi tanınan, atəşkəs elan edilməsi və Azərbaycanın Dağlıq Qarabağın bir hissəsini və ona bitişik yeddi rayonu öz nəzarətinə qaytarması ilə başa çatan yeni müharibə başlayıb. Rusiyanın sülhməramlı kontingenti Dağlıq Qarabağa və Dağlıq Qarabağı Ermənistanla birləşdirən Laçın dəhlizinə yerləşdirilib. Müharibə zamanı Ermənistan silahlı qüvvələri digər tədbirlərlə yanaşı, Gəncə bombalanmaları zamanı şəhərin yaşayış məntəqələrinə raket və artilleriya zərbələri endirib. Oktyabrın 4-də QDQR prezidenti Arayik Harutyunyan Gəncə şəhərinin onun əmri ilə atəşə tutulduğunu bəyan edib.^[15] Həmin gün Azərbaycan Baş Prokurorluğu tərəfindən Harutyunyana qarşı Azərbaycan Cinayət Məcəlləsinin 15 maddəsi ilə (təcavüzkar müharibənin planlaşdırılması, hazırlanması, başlanması və ya aparılması, qəsdən adam öldürmə, terrorizm və cinayətkar birlik yaratmaq) cinayət işi açılıb.^[16]

Öz növbəsində, Ermənistan və Azərbaycan arasında münaqişənin hərtərəfli həllinə dair danışıqlara başlanılıb. Danışıqlar aşağıdakı məsələləri əhatə edib: Dağlıq Qarabağın statusu; regionun erməni əhalisinin təhlükəsizliyi; Ermənistanla Azərbaycan arasında sərhədin delimitasiyası prosesi; kommunikasiyaların açılması; hərbi əsirlərin mübadiləsi.^[17][18]

2022-ci ilin dekabrında Xankəndi–Laçın yolunda aksiyalar başladı.^[19] 2023-cü il sentyabrın 19-da Ermənistanın növbəti terror aktından sonra yeni hərbi əməliyyatlara başladı.^[20] Bundan bir gün sonra rəsmi Bakının şərtləri ilə atəşkəs sazişi bağlandı ki, bu da mahiyyət etibarilə QDQR-in kapitulyasiya aktına çevrildi. Dağlıq Qarabağdakı Ermənistan silahlı qüvvələri silah və hərbi texnikanı təhvil verməyə başladı.^[21] Erməni əhalisinin böyük hissəsi Ermənistana getməyə başladı və QDQR rəhbəri Samvel Şahramanyan 2024-cü il yanvarın 1-dən Dağlıq Qarabağ Respublikasının mövcudluğuna xitam verilməsi haqqında fərman imzaladı.^[22][23]

Sentyabrın 27-dən başlayaraq Laçın dövlət sərhədindən buraxılış məntəqəsində Dövlət Sərhəd Xidmətinin hərbi qulluqçuları tərəfindən Azərbaycan ərazisinə qeyri-qanuni gələn qondarma separatçıların həbsinə başlanıldı. Həbs edilənlər sırasında qondarma "Dağlıq Qarabağın Dövlət naziri" vəzifəsində çalışmış 1968-ci il təvəllüdlü Ruben Karlenoviç Vardanyan^[24], qondarma "Dağlıq Qarabağın Müdafiə Ordusu Komandanının birinci müavini", Ermənistan silahlı qüvvələrinin hərbi qulluqçusu, general-mayor ali hərbi rütbəsində xidmət edən 1971-ci il təvəllüdlü Davit Manukyan və qondarma "Dağlıq Qarabağın müdafiə naziri" vəzifəsində çalışmış 1965-ci il təvəllüdlü Lyova Henrixi Mnatsakanyan^[25] idilər.^[25] Onlar barəsində Dövlət Təhlükəsizliyi Xidmətinin İstintaq İdarəsi tərəfindən Cinayət Məcəlləsinin müxtəlif maddələri ilə — əsasən 214–1, 214.2.1, 214.2.2, 214.2.3, 228.3, 279.3 və 318.1-ci maddələrlə cinayət işi açılıb və barələrində həbs tədbirləri seçilib.^[26][27]

Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikasının liderlərinin məhkəməsi 2025-ci il yanvar ayının 17-də hakim Zeynal Ağayevin sədrliyi ilə Bakının Suraxanı rayonunun, Hövsan qəsəbəsində yeni inşa edilmiş Bakı Məhkəmə Kompleksində keçirilən hazırlıq iclasları ilə başlayıb.^[28]

Məhkəmə proseslərində ittihamı 6 prokuror müdafiə edib. Məhkəmə ümumilikdə 2,548 epizod üzrə işə baxacaq. Təqsirləndirilən şəxslərə terrorçuluq, soyqırım, təcavüzkar müharibə başlama, işgəncə, qəsdən adam öldürmə də daxil, onlarla maddə ilə ittiham verilib. Bu maddələrdə 20 ilədək və ya ömürlük həbs cəzası nəzərdə tutulub.^[28]

Ruben Vardanyanın işi üzrə hazırlıq iclası ayrıca icraatda keçirlir. Vardanyana qarşı 42 ittiham irəli sürülüb.^[28]

İclaslar hakim Zeynal Ağayevin sədrliyi ilə keçirilir və prosesə hakimlər Camal Ramazanov və Anar Rzayev (ehtiyat hakim Günel Səmədova) daxildir.^[29]

Arayik Arutyunyanın maraqlarını vəkil Alov Səfərəliyev müdafiə edir. Ruben Vardanyanın vəkili, amerikalı vəkil Jared Genser "Azadlıq" radiosuna açıqlamasında onun Azərbaycana buraxılmadığını deyib. Onu Bakıda ailəsi tərəfindən tutduğu vəkil Abraham Berman müdafiə edir.^[30]

Məhkəmə qarşısına çıxarılan 16 nəfər:^[1]

• Arayik Harutyunyan — 2020–2023-cü illərdə QDQR prezidenti;
• Ruben Vardanyan — 2022–2023-cü illərdə QDQR-in dövlət naziri;
• Arkadi Qukasyan — 1993–1997-ci illərdə QDQR Xarici İşlər Naziri və 1997–2007-ci illərdə QDQR prezidenti;
• Bako Saakyan — 2007–2020-ci illərdə QDQR prezidenti;
• Davit İşxanyan — QDQR Milli Assambleyasının sədri və 2023-cü ildə QDQR prezidentinin səlahiyyətlərini icra edən;
• David Manukyan — 2019-cu ildə QDQR Müdafiə Ordusu komandanının birinci müavini;
• David Babayan — 2021–2023-cü illərdə QDQR Xarici İşlər Naziri;
• Levon Mnatsakanyan — 2015–2018-ci illərdə QDQR-in müdafiə naziri;
• Vasili Beqlaryan;
• Erik Qazaryan;
• Davit Allahverdyan;
• Qurgen Stepanyan;
• Levon Balayan;
• Mədət Babayan;
• Qarik Martirosyan;
• Məlikset Paşayan.

Açıq məhkəmə prosesi yanvarın 17-də başlayıb. Bakı Məhkəmə Kompleksində yerləşən Bakı Hərbi Məhkəməsində hakim Zeynal Ağayevin sədrliyi ilə hakimlər Camal Ramazanov və Anar Rzayevin (ehtiyat hakim Günel Səmədova) sədrliyi ilə keçirilən hazırlıq iclasında təqsirləndirilən şəxslər erməni dilində tərcüməçi və müdafiəçilər ilə təmin edilib. Prosesdə dövlət ittihamçısı qismində prokurorluğun 6 əməkdaşı, Azərbaycan Respublikası tərəfindən isə zərərçəkmiş qismində Nazirlər Kabineti Aparatının rəhbəri Rüfət Məmmədov iştirak edib. Məhkəmə prosesində o da qeyd olunub ki, cinayət işində 531 mindən çox zərərçəkmiş və onların nümayəndələri iştirak edir.^[29]

Fasilədən sonra Arayik Arutyunyan açıqlama verib. O, çıxışında 44 günlük müharibə zamanı Gəncəyə raket hücumu ilə bağlı verdiyi bəyanatdan təəssüfləndiyini bildirib:^[29] "Azərbaycan xalqı hesab edir ki, bu sərəncam məndən gəlib. Mən belə bir əmr verməmişəm. Bəli, baş verənlərlə bağlı açıqlama verdim. Bu gün peşmanam və üzr istəyirəm. Mənim o haqqım, o səlahiyyətim yox idi, hətta danışmaq imkanım da yox idi. İstintaq zamanı verdiyim ifadədə o vaxt niyə belə ifadə verdiyimi izah etdim".

Bundan sonra məhkəmə prosesi yanvarın 21-nə təxirə salınıb.^[29] Yanvarın 21-də keçirilən prosesdə zərərçəkmiş kimi tanınan 531 mindən çox şəxsdən 350-si məhkəmə prosesində iştirak edib. Məxfi görüşə fasilə verildikdən sonra təqsirləndirilən şəxslərin əksəriyyətinin vəkilləri müdafiə etdikləri şəxslər barəsində həbs qətimkan tədbirinin ev dustaqlığı ilə əvəz olunmasını xahiş ediblər. Üç zərərçəkmişin nümayəndələri (Arzu Cavadov, Şahin Hüseynov və Cavanşir Məmmədov) istintaq təcridxanalarının kifayət qədər dərman vasitələri ilə təmin olunduğunu və vaxtında tibbi yardım göstərilməsini, müttəhimlərin ölkədə ağır və xüsusilə ağır cinayətlərdə təqsirləndirildiklərini və həbsdə saxlanılan şəxslərin həbsdə olduqlarını nəzərə almaq lazım olduğunu izah edərək, məhkəmədən verilən vəsatətlərin təmin edilməməsini xahiş ediblər.^[31]

Hakim Zeynal Ağayevin sədrliyi ilə keçirilən prosesdə təqsirləndirilən şəxslərin hər birinə vəsatətlərlə bağlı fikirlərini bildirmək imkanı verilib. Təqsirləndirilən Arayik Harutyunyan qeyd edib ki, nə o, nə də vəkili ev dustaqlığı ilə bağlı vəsatət qaldırmayıb, səhhətindən şikayəti yoxdur. Arkadi Qukasyan, Bako Saakyan, Melikset Paşayan və David Allahverdiyan isə vəsatətlərinin təmin edilərək ev dustaqlığına buraxılmasını istəyiblər. Digər təqsirləndirilən şəxslər isə vəsatətin təmin edilib-edilməməsi məsələsini məhkəmənin ixtiyarında olduğunu bildiriblər.^[31]

Yanvarın 27-də keçirilən məhkəmə iclasında bir sıra təqsirləndirilən şəxslər barəsində həbs qətimkan tədbirinin ev dustaqlığı ilə dəyişdirilməsi ilə bağlı müdafiə tərəfinin vəsatətləri təmin edilməyib. Ruben Vardanyanın müdafiəçisi də öz növbəsində, əvvəlki iclasda olduğu kimi, cinayət işinin araşdırılması üçün əlavə vaxt (30 gün) istəyib, lakin prokuror xatırladıb ki, əvvəlki iclasda əlavə 10 gün müddətinə vəsatət təmin edilib ki, bu da cinayət işinin tam öyrənilməsi üçün kifayətdir. Nəhayət, məhkəmə Vardanyanın vəsatətini təmin etməkdən imtina edib.^[30]

Fevralın 6-da keçirilən iclasda Arayik Harutyunyan bəyanatla çıxış edib. O, Ermənistan mətbuatında təqsirləndirilən şəxslərə psixoloji təzyiqlər edilməsi və onlara qarşı psixotrop dərmanların istifadəsi ilə bağlı yayılan iddiaları yalan adlandırıb. O, həmçinin bildirib ki, təcridxanada bütün qanunlara əməl olunur, vaxtaşırı Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsi onlara baş çəkir və ailə üzvləri ilə telefonla danışmaq imkanı yaradılır. Sonra David Babayan apellyasiya şikayəti verərək, saxlanma şəraitindən razı olduğunu, ona və digər təqsirləndirilən şəxslərə hər hansı təzyiq göstərilmədiyini bildirib.^[1]

Daha sonra dövlət ittihamını müdafiə edən prokuror açılış nitqi ilə məhkəmə iştirakçıları qarşısında çıxış edərək hazırkı məhkəmə prosesinin tarixi əhəmiyyətini vurğulayıb. Onun sözlərinə görə, cinayət işində olan sübutlar "tarixi faktlara əsaslanır və törədilmiş cinayətlərin təkbaşına təsadüfi hadisələr olmadığını, ən yüksək səviyyədə planlaşdırılmış və qəddarlıqla və amansızlıqla törədildiyini göstərir". Bundan sonra prokurorlar növbə ilə ittiham aktının hökm hissəsini oxuyub və təqsirləndirilən şəxsin "bu cinayətkar təşkilatın yaradılmasında və fəaliyyətində" rolunu açıqlayıblar.^[1]

Ertəsi gün keçirilən iclasda dövlət ittihamçıları Təranə Məmmədova və Fuad Musayev, həmçinin Baş prokurorun böyük köməkçisi Vüsal Əliyev Birinci Qarabağ müharibəsi nəticəsində işğal olunmuş yaşayış məntəqələrinin sayını, məcburi köçkünlərin sayını, işğal olunmuş hər bir rayona, eləcə də Naxçıvan Muxtar Respublikasının rayonlarının bir sıra kəndlərinə dəyən zərərin miqdarını açıqlayıblar. Həmçinin 30 il işğal altında olan Naxçıvanın Kərki və Qazax rayonunun yeddi kəndi barədə məlumat veriblər. Sonra dövlət ittihamçısı Vüsal Abdullayev çıxış edərək təcavüzkar müharibə zamanı Azərbaycan xalqına qarşı soyqırımın törədildiyini, əhalinin soyqırım əlamətləri olmadan tam və ya qismən məhv edilməsinin də aparıldığını bildirib. İttiham aktında maddi ziyan dəymiş tarix və mədəniyyət abidələrinin sayı da göstərilib və bu zərərin miqyası açıqlanıb. 1992-ci ilin fevralında törədilmiş Xocalı soyqırımının təfərrüatları ayrıca səsləndirilib.^[32]

Fevralın 11-də keçirilən iclasda Baş prokurorun xüsusi tapşırıqlar üzrə köməkçisi Tuqay Rəhimli "təcavüzkar müharibə zamanı əhalinin məhv edilməsi faktları ilə bağlı" ittiham aktının bir hissəsini elan etməyə başlayıb. O, çıxışında bəzi ərazilərdə bir sıra kəndlərin əhalisinə qarşı törədilən qətllərdən, işgəncələrdən danışıb. Daha sonra Baş prokurorun böyük köməkçisi Vüsal Əliyev 1998–2023-cü illər arasında "terror cinayətləri" adlandırdığı hadisələr nəticəsində həlak olanların sayını açıqlayıb. Bundan sonra dövlət ittihamçıları Fuad Musayev, Vüsal Abdullayev və Təranə Məmmədova "terrorçuluq cinayətləri ilə bağlı" konkret epizodlar açıqlayıblar. Bu epizodlar arasında 1991-ci ildə vurulan, jurnalist Salatın Əsgərovanın həlak olduğu "UAZ-469" markalı avtomobilin, Xocavənd rayonunun Qarakənd kəndi yaxınlığında vurulan Mi-8 helikopterinin və qəza zamanı həlak olan bir neçə yüksəkrütbəli şəxslərin və digərlərinin adını çəkiblər. Daha sonra dövlət ittihamçısı Təranə Məmmədova ittiham aktı əsasında 2016-cı ilin aprel döyüşləri, 2020-ci ilin Tovuz döyüşləri və İkinci Qarabağ müharibəsi zamanı törədilmiş əməlləri "terrorçuluq cinayətləri" sadalayaraq onları mənəvi terror adlandırmağa başlayıb. Digər məsələlər arasında o, Gəncə bombalanmaları, Bərdəyə raket zərbələri, Bakı–Tbilisi–Ceyhan neft kəmərinin bir hissəsini partlatmaq cəhdləri və s. qeyd edib.^[33][34]

Fevralın 13-də Ruben Vardanyanın işi üzrə keçirilən məhkəmə iclasında Baş Prokurorluğun Təminat Departamentinin rəhbəri Nəsir Bayramov Vardanyana qarşı irəli sürülən ittihamları açıqlayıb. İttihama əsasən, sonuncu "şəxsən tərtib etdiyi planda Azərbaycan vətəndaşlarının diplomatik nümayəndələrinə qarşı terror aktları törətmək və diplomatlara qarşı terror aktları törətmək üçün "Nemesis-2" əməliyyatının keçirilməsini təklif edib". Vadanyan həmçinin 2022-ci ilin sentyabrında Ermənistan ərazisindən Laçın rayonu istiqamətindəki buraxılış məntəqələrindən kənarda Azərbaycan sərhədini qanunsuz keçməkdə, xeyriyyə aksiyaları keçirməklə pul toplamaqda və ondan "maddi ehtiyacları ödəmək və qanunsuz silahlı birləşmələri hərbi texnika ilə təmin etmək" üçün istifadə etməkdə, qanunsuz olaraq ölkəyə silah və texnika gətirməkdə, o cümlədən Azərbaycan vətəndaşlarına qarşı terror aktları törətmək məqsədilə öz qrupunun əməkdaşları Vladimir Vostrunqla "Vartanov"la müqavilə bağlamaqda ittiham olundu".^[35][36]

Fevralın 14-də keçirilən növbəti iclasda dövlət ittihamçısı Vüsal Abdullayev ittiham aktı əsasında 10 noyabr 2020-ci il tarixli üçtərəfli bəyanatın imzalanmasından sonra Azərbaycan ərazisində törədilmiş cinayət faktları ilə bağlı epizodları qeyd edərək, 2023-cü ilin sentyabrında Azərbaycan tərəfindən həyata keçirilən hərbi əməliyyatlar, o cümlədən təqsirləndirilən şəxslərin həbsinin təfərrüatları barədə danışıb. Daha sonra dövlət ittihamçısı Fuad Musayev 1988–2023-cü illər ərzində Qarabağda azərbaycanlı mülki şəxslərə və hərbi qulluqçulara qarşı zorla oğurluq, əsir götürmə, girov götürmə və işgəncələrə məruz qalmalarından danışıb. Bundan sonra dövlət ittihamçısı Təranə Məmmədova Ermənistan tərəfini müharibə zamanı muzdlulardan istifadə etməkdə ittiham edərək, VoMa təşkilatını və Fransa, Livan, Suriya, Rusiya əsilli erməni vətəndaşlarını xatırladıb. Bundan sonra Baş Prokurorluğun Dövlət ittihamının müdafiəsi şöbəsinin müdiri Nəsir Bayramov müharibə zamanı Azərbaycan ərazilərinin minalanması faktlarından, Baş prokurorun xüsusi tapşırıqlar üzrə köməkçisi Tuqay Rəhimli isə öz növbəsində Suriya əsilli mülki əhalinin bir vaxtlar Ermənistan tərəfindən nəzarətə götürülən ərazilərə köçürülməsi faktlarını sadalayıb. O, həmçinin Ermənistan və QDQR-in ölkənin "resurslarının qeyri-qanuni istismarı" nəticəsində Azərbaycan iqtisadiyyatına dəyən zərərdən danışıb. Sonra Baş prokurorun böyük köməkçisi Vüsal Əliyev 1980-ci illərin sonundan 2023-cü il sentyabrın 20-dək Azərbaycanın ətraf mühitinə dəymiş zərərin məbləğini açıqlayıb.^[37]

Fevralın 17-də keçirilən məhkəmə iclasında ittiham aktı əsasında 2022-ci ilin sentyabrında baş vermiş hərbi toqquşmaların Azərbaycan üçün nəticələri açıqlanıb, o da bildirilib ki, Ermənistan Ruben Vardanyan və digərləri vasitəsilə "DQR"i və qanunsuz silahlı birləşmələri silahlandırıb. Sonda baş prokurorun böyük köməkçisi Vüsal Əliyev Cinayət Məcəlləsinin Vardanyana qarşı ittiham irəli sürülən maddələrini açıqlayıb. Sonra məhkəmə iclasında sədrlik edən Zeynal Ağayev təqsirləndirilən şəxsə ona qarşı irəli sürülən hər bir ittihamın mahiyyətini, ona şamil edilən əməllərin hüquqi tövsifini və bu əməllərə görə cinayət qanunvericiliyində nəzərdə tutulmuş cəzanı, habelə təqsirləndirilən şəxsin hüquqlarını izah edib, sonra özünü təqsirli hesab edib-etmədiyini soruşub. Vardanyan ona qarşı irəli sürülən ittihamlara etiraz olaraq verilən suallara cavab verməkdən imtina edib.^[38]

Fevralın 18-də keçirilən məhkəmə iclasında ayrı-ayrı cinayətlər üzrə faktlar üzrə ittiham aktı elan edilib. Dövlət ittihamçıları Fuad Musayev və Vüsal Abdullayev 1988–2024-cü illər arasında həlak olan mülki əhalinin və hərbçilərin sayını açıqlayıb, dövlət ittihamçısı Təranə Məmmədova isə 1988–2020-ci illər arasında törədilmiş cinayətlərlə bağlı bir sıra konkret faktları sadalayıb. İclasın sonunda prosesə sədrlik edən hakim Zeynal Ağayev təqsirləndirilən Arayik Harutyunyan və Arkadi Qukasyana qarşı irəli sürülən hər bir ittihamın mahiyyətini, onlara şamil edilən əməllərin hüquqi mahiyyətini izah edib, onların təqsirli olduqlarını etiraf edib-etməmələri ilə maraqlanıb. Harutyunyan və Qukasyan məhkəməyə müraciət edərək vəkilləri ilə məxfi görüş keçirmək istədiklərini, bundan sonra sualları cavablandıracaqlarını bildiriblər.^[39] Fevralın 20-də keçirilən prosesdə təqsirləndirilən şəxslərdən heç biri onlara elan olunmuş ittiham üzrə özünü təqsirli bilməyib. Təqsirləndirilən Arayik Harutyunyan son 34 ildə Qarabağda hansı proseslərin getdiyini bildiyini və buna görə təəssüfləndiyini bildirib. Onun sözlərinə görə, "münaqişə sovet xüsusi xidmət orqanlarının təhriki ilə baş verib" və buna görə də onlar özlərini qurban hesab edirlər.^[40]

Fevralın 18-də Ruben Vardanyan işində baş verən qanun pozuntularına etiraz olaraq aclıq aksiyasına başlayıb. Vardanyan məhkəmə prosesini "siyasi şou" adlandıraraq, onun mülki məhkəmədə deyil, hərbi tribunalda mühakimə olunduğunu qeyd edib. O, həmçinin bildirib ki, iş materialları ilə tam tanış olmaq imkanı yoxdur – o, cəmi 21 iş günü ərzində Azərbaycan dilində 422 cild öyrənməli olub, materialların bir qismi isə dövlət sirri kimi təsnif edilib. Onun sözlərinə görə, vəkilinin işə girişi məhdudlaşdırılıb, psixoloji təzyiqlərə məruz qalır, məhkəmə prosesində müdafiə şahidlərini çağırmaq və qanun pozuntuları ilə bağlı şikayət vermək qadağandır.^[41]

Fevralın 25-də keçirilən prosesdə dövlət ittihamını müdafiə edən prokurorlar Vardanyandan Birinci Qarabağ müharibəsi hadisələrinə münasibəti, bir sıra müttəhimlər, "Avrora" Humanitar Təşəbbüs Fondu ilə münasibətləri, həmçinin Robert Köçəryan, Serj Sarkisyan, Samvel Babayan, Vitali Balasanyan və başqalarının dövlət naziri vəzifəsinə təyin olunması ilə bağlı suallar veriblər. Ondan həmçinin QDQR-də bu posta təyinata kimin zəmanət verdiyi, bununla bağlı məsləhətləşmələr aparan şəxslərin kimliyi, səfər etdiyi Azərbaycan Respublikasının əvvəllər QDQR-nin nəzarətində olan əraziləri, həmçinin "Biz və Dağlarımız Ərazi İnkişafı Agentliyi" və "Artsax Təhlükəsizlik və İnkişaf Cəbhəsi Hərəkatı"nın fəaliyyəti haqqında soruşublar. Sonra Vardanyanın cinayət işinin materiallarında olan müsahibə nümayiş etdirilib və tərcüməçinin iştirakı ilə öyrənilib. Ruben Vardanyan ona verilən sualların heç birinə cavab verməyib və ifadə verməkdən imtina edib. Həmçinin iclas zamanı Vardanyan aclıq aksiyasına görə özünü pis hiss edib və hakim təqsirləndirilən şəxslərin tibbi müayinəsi üçün fasilə elan edib.^[42]

Martın 3-də keçirilən məhkəmə iclasında Leva Mnatsakanyan, Arayik Harutyunyan, Erik Qazaryan və Vasili Beqlaryan sərbəst ifadə veriblər. Mnatsakanyan İkinci Qarabağ müharibəsi hadisələri, 2016-cı ilin aprel döyüşləri, eləcə də 2020-ci ilin iyulunda Tovuz döyüşləri barədə danışıb. O, digər məsələlərlə yanaşı, Ermənistanın QDQR-i silahla təmin etdiyini bəyan edib. Harutyunyanın ifadəsi İkinci Qarabağ müharibəsindən əvvəlki hadisələrə və müharibənin özünə aid olub. Onun sözlərinə görə, Azərbaycan ərazisinin içərilərinə doğru zərbə endirmək barədə qərarlar Ermənistanda verilib və onlara Ermənistan Silahlı Qüvvələrinin baş qərargah rəisi Onik Qasparyan rəhbərlik edib. O, həmçinin QDQR ordusu üzərində heç bir səlahiyyətinin olmadığını, onun komandanlığının Ermənistanın Baş Qərargah rəisinə tabe olduğunu bildirib.^[43]

Ertəsi gün Vardanyanın işi üzrə dinləmə keçirilib. İclasda dövlət ittihamçısının böyük köməkçisi Vüsal Əliyev, Baş prokurorun xüsusi tapşırıqlar üzrə köməkçisi Tuqay Rəhimli, Baş Prokurorluğun prokurorluğun müdafiəsi şöbəsinin müdiri Nəsir Bayramov, dövlət ittihamçıları Fuad Musayev, Vüsal Məmməd Abdullayev və hüquq müdafiəçisi Mirzə Dennainin Qarabağa səfəri, PUA-ların alınması ilə bağlı danışıqlar və onların istehsalı üçün zavodun tikilməsi planları, VoMa-nın yaradıcısı Vladimir Vartanovla əlaqələr və onların yazışmaları, Vartanovun Birinci Qarabağ müharibəsində, 2016-cı ilin aprel döyüşlərində və İkinci Qarabağ müharibəsində iştirakı, DQR-in mövcud olduğu illərdə Qarabağda keçirilən hərbi təlimlər, "Komitet 27" hərəkatının təsisçisi və sədri Vladimir Poqosyanla əlaqələri, "Xüsusi Əməliyyat Qüvvələrinin milli mərkəzi" haqqında, hava hücumundan müdafiə sistemlərinin alınması, o cümlədən bu qurğuların istehsalı üçün müəssisənin tikintisi üçün vəsaitin toplanması, onun Ermənistandan hərbi düşərgələrin yaradılması və hərbi düşərgələrin yaradılması üçün Ermənistana köçürülməsi haqqında Qarabağ və onun yaratdığı "Biz bizim dağlarımız" təşkilatından vəsaitlərin yığılması, bu təşkilatın himayəsi altında həyata keçirilən vəsaitlərin toplanması və digər yardım aksiyaları, Ermənistandan Qarabağa müxtəlif növ silah, sursat, partlayıcı və hərbi texnikanın gətirilməsinin məqsədləri, guya "Nemesis-2" əməliyyatı keçirilməsi və ona münasibəti barədə məlumat verib. Vardanyan ifadə verməkdən və verilən bütün suallara cavab verməkdən imtina edib.^[44]

Martın 6-da keçirilən prosesdə təqsirləndirilən şəxslər Davit Manukyan, Qurqen Stepanyan, Davit Allahverdiyan, Məlikset Paşayan, Qarik Martirosyan, Levon Balayan, Mədət Babayan özləri və Qarabağda xidmət etdikləri dövr, habelə Birinci və İkinci Qarabağ müharibələri və 23 sentyabr hadisələri barədə danışaraq sərbəst ifadə veriblər. Bako Saakyan daha sonra QDQR prezidenti kimi fəaliyyətindən danışıb. Bundan sonra DQMV Vilayət Xalq Deputatları Sovetinin 1988-ci il 20 fevral tarixli "Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin Azərbaycan SSR-in tərkibindən Ermənistan SSR-ə verilməsi ilə bağlı Azərbaycan və Ermənistan SSR Ali Sovetlərinə müraciət haqqında" qərarı kimi sənədlərin öyrənilməsi mərhələsi başlandı. Ermənistan SSR Ali Sovetinin 1988-ci il 15 iyun tarixli "DQMV-nin Azərbaycan SSR-in tərkibindən çıxarılması və Ermənistan SSR-in tərkibinə verilməsi haqqında" qərarı və bu barədə SSRİ Ali Sovetinə müraciət edilməsi, SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 18 iyul 1988-ci il tarixli "DQMV-nin Azərbaycan SSR-in tərkibindən çıxarılması və Ermənistan SSR-in tərkibinə verilməsi haqqında" qərarı 15 iyun 1988-ci ildə Ermənistan SSR və DQMV Sovetinin 20 fevral 1988-ci il tarixli müraciəti, "Dağlıq Qarabağ Respublikasının elan edilməsi haqqında bəyannamə", 2 sentyabr 1919-cu il tarixli Arkakanın fəaliyyəti haqqında, 1988-ci ildə "Krunk" təşkilatının fəaliyyəti barədə sənədlər barədə məlumat verildi.^[45]

Martın 11-də Vardanyan işi üzrə keçirilən məhkəmə iclasında dövlət ittihamçısı Təranə Məmmədova təqsirləndirilən şəxslərə "DQR"in nəzarətində olan ərazilərin mədənlərinin işlənməsi, ora silah-sursatın ötürülməsi prosesi, bunun üçün nəzərdə tutulan maliyyə vəsaitinin formalaşdırılması proseduru, Ermənistan rəhbərliyinin və yüksəkvəzifəli şəxslərinin bu prosesə münasibəti, habelə könüllülər və muzdlularla bağlı suallar verib. Vardanyan sualları cavablandırmaqdan imtina edib. Bundan sonra Qarabağda yaşayan ermənilərdən və bir nəfər Ermənistandan gətirilən minada partladılmış, digərləri isə Kəlbəcər rayonunda hərbi xidmət zamanı yaralanmış qurbanlar arasından şahidlərin ifadələri dinlənilib.^[46]

•   Ukrayna. Ukraynanın xalq deputatı, Ali Radanın Müvəqqəti İstintaq Komitəsinin sədri Anna Skoroxod bildirmişdir ki, Ruben Vardanyan həm Qarabağda etdiklərinə görə, həm də Ukraynaya qarşı etdiklərinə görə cəzalandırmalıdır.^[47] Ukraynanın sansksiyalar siyahısına daxil olan Vardanyanın Azərbaycandakı məhkəmə işi Ukrayna Ali Radasının deputatlarının diqqətini çəkmişdir.^[48]

• Qarabağ separatçılarının məhkəməsi başlayıb
• В Баку начался суд над экс-лидерами Нагорного Карабаха
• Азербайджан уполномочен осудить
• "422 тома дела на азербайджанском языке". В Баку начался суд над Рубеном Варданяном