Qaraqoyunlular

Qaraqoyunlular oğuz-türkman əsilli tayfa ittifaqıdır. Qaraqoyunluların tarixindən bəhs edən "Tarixi-Türkmaniyyə" və "Tarixi Sultan Qütbşahi" əsərlərində onların 1202–1203-cü ildə Qara Yusifin 7-ci ulu babası, oğuz nəslindən olan Törə bəyin rəhbərliyi altında 30 min çadırdan ibarət kütlə halında Türküstandan İrana, Azərbaycana və Şərqi Anadoluya gəlməsi göstərilir.^[8]

Sədli, Baharlı, Duharlı, Qaramanlı, Alpavut, Çəkirli, Ayınlı, Hacılı, Ağaçəri, Döyər, Bayramlı tayfaları Qaraqoyunlu tayfa ittifaqına daxil olan tayfalar idilər.^[9] Qaraqoyunluların "Baranlı" və "Baharlı" sülaləsinin^[10][11][12] mənşəyi oğuzların Yıva boyundandır.^[13] "Baranlı" sözü "baranqar" sözündən yaranmışdır, bu sözün də mənası qədim türk dilində "sağ qol" mənasına gəlir ki, bu da oğuz tayfalarından Üç oxların sağ qolunu təşkil etmək deməkdir.^[14][15] XV əsr Osmanlı tarixçisi Mövlana Şükrullah "Behcətüt-Təvarix" əsərində yazır:

Oğuz xaqan dastanına görə Yıvalar oğuzların 24 boyundan biri və Mahmud Qaşqarlıya görə "Divanü Lüğat-it-Türk"dəki iyirmi dörd oğuz bölüyündən dördüncüsüdür. Damğaları budur: ^[16] "Yıva" sözünün mənası Qədim türk dilində "mərtəbəsi yüksək" mənasına gəlir.

Faruq Sümər və Muhsin Behramnejad kimi tədqiqatçılar Qaraqoyunluları Azərbaycan dilinin və etnogenezinin formalaşmasında mühüm faktor kimi qeyd edirlər.^[17][18]

Elxani Əbu Səid Bahadur xanın 1335-ci ildə ölümündən sonra Elxani imperiyasını ara müharibələri bürüdü. Vəziyyətdən istifadə edən Sutayoğulları Barımbay və Hacı Toqay, Cəlairi Böyük Şeyx Həsənlə birləşərək hakimiyyəti ələ keçirdilər. Beləliklə, Sutayoğulları Vandan Ərzuruma və Mosula qədər əraziləri ələ keçirdilər.

Çox keçmədən Sutayoğulları arasında da ara müharibələri başladı. Belə ki, Barımbayın oğlu İbrahimşah atasının ölümündən sonra qiyam qaldıraraq Diyarbəkir və ətrafını ələ keçirdi. 1343-cü ildə əmisi Hacı Toqayı da öldürdükdən sonra İbrahimşah hakimiyyəti tamamilə ələ keçirdi.^[19] Bu mübarizələrdə Qaraqoyunlular Hacı Toqayın, Ağqoyunlular isə İbrahimşahın tərəfində idilər.^[20]

Sutayoğlu İbrahimşahın 1350-ci ildə ölümündən sonra Sutaylı hakimiyyəti zəiflədi. 1351-ci ildə hakimiyyətdə onun xələfi Hüseyn bəy gəldi.^[21] Hüseyn bəy isə Mosul yaxınlığında, İmadiyə^{[q 1]} adlı yerdə Bayram xoca tərəfindən öldürüldü.^[22][23] Hakimiyyət boşluğundan istifadə edən Bayram xoca Vanı və Mosulu ələ keçirir.^[24]

Bayram xoca Elxanilərin tamamilə zəifləməsindən istifadə edərək Azərbaycan və Şərqi Anadoluda Qaraqoyunlu hakimiyyətini genişləndirməyə başladı. XIV əsrin 70-ci illərinin sonunda Qaraqoyunlular Bayram xocanın rəhbərliyi altında Azərbaycanın cənub-qərb torpaqlarını — Xoyu, Naxçıvanı, Ağkilsəni və Sürməli bölgəsini ələ keçirmiş və Cəlairi hökmdarına vergi ödəməkdən imtina etmişdilər.^[25] Ərətnalıların^[26][27] da məğlub edilməsiylə Ərzuruma qədər böyük ərazilər Qaraqoyunluların əlinə keçdi.^[28]

XIV əsrin 70-ci illərinin sonunda Qaraqoyunluların qüvvətlənməsi onlarla sərhəddə yerləşən Cəlairiləri narahat etməyə başlamışdı. Bu səbəbdən sultan Hüseyn Cəlayır böyük orduyla Qaraqoyunluların üzərinə hücüma keçdi. Cəlairi ordusu Qara Məhəmmədin hakimlik etdiyi Ərcişi mühasirəyə aldı və Bayram xoca tərəfindən göndərilmiş ordunu məğlub etdi. Qara Məhəmməd asılılığı qəbul edərək bac verməyə məcbur oldu. Beləliklə, Cəlairi ordusu Bağdada qayıtdı.^[29][30]

1380-ci ildə Bayram xocanın ölümündən sonra Qara Məhəmməd Qaraqoyunlu hökmdarı oldu.^[30]

Qara Məhəmmədin hakimiyyətinin ilk illərində Cəlairilər sülaləsi daxilində ara müharibələri başladı. 1382-ci ildə Şeyx Əli qardaşı sultan Əhməd Cəlayıra qarşı üsyan qaldırdı. Şeyx Əli ilə mübarizədə zəif olduğunu görən sultan Əhməd Qara Məhəmməddən kömək istədi. Onun bu istəyini qəbul edən Məhəmməd bəy, ordusunun sayca azlığına baxmayaraq Şeyx Əlinin ordusunu darmadağın etdi.^[31] Sultan Əhməd kömək əvəzində Qara Məhəmmədin hakimiyyətini tanıdı və onunla sülh bağladı. Qara Məhəmməd sultan Əhmədin qızıyla evlənərək Cəlairilərə qohum oldu və öz mövqeyini daha da gücləndirdi.^[32][33]

Qara Məhəmməd 1383-cü ildə Suriyaya yürüş etmək məcburiyyətində qaldı. Belə ki, Cabə hakimi Salim bəy Mosul hacılarının yollarını kəsərək onları qarət etmişdi. 12 minlik orduyla Salim bəyin üzərinə hücuma keçən Qara Məhəmməd onu darmadağın etdi. Salim bəy döyüşdən qaçdı və Məmlüklərə sığındı. Qara Məhəmməd bu döyüşdən böyük qənimət əldə etdi.^[34]

Qara Məhəmməd 1384-cü ildə Mardin hökmdarı Məlik İsaya elçilər göndərərək qohumluq əlaqələri təklif etdi. Ancaq Məlik İsa bu təklifi qəbul etmədi. Bu səbəbdən Qara Məhəmməd Məlik İsanın üzərinə hücuma keçərək onu məğlubiyyətə uğratdı. Müqavimət göstərə bilməyəcəyini anlayan Məlik İsa bacısını Qara Məhəmmədlə evləndirdi. Beləliklə, sülh sazişi bağlandı və Qara Məhəmməd Ərcişə geri döndü.^[35]

1387-ci ildə Ağqoyunluların qarşısında davam gətirə bilməyən Ərzincan əmiri Müdahhardən Qara Məhəmməddən kömək istədi. Bu təklifi qəbul edən Qara Məhəmməd Ağqoyunlu Əhməd bəyi ağır məğlubiyyətə uğratdı.^[36] Ağqoyunlular Qazi Bürhanəddinin himayəsinə girməyə məcbur oldular.^[37]

1387-ci ildə Naxçıvan yolu ilə Anadoluya daxil olan Əmir Teymur, Qara Məhəmmədin oğullarından Misir xocanın əlində olan Avnik qalasını mühasirəyə aldı. Lakin qalanın möhkəm qorunduğunu görərək orada çox qalmadı və irəliləyərək Ərzuruma doğru yola düşdü. Ərzurum yaxınlığında Çapaqçur döyüşündə Qara Məhəmməd Əmir Teymurun qüvvələrini sıxışdıraraq geri çəkilməyə məcbur etdi.^[38][39][40] Əmir Teymur dağlara çəkilmiş Qara Məhəmmədi ələ keçirə bilməyəcəyini başa düşərək Van yolu ilə İrana döndü.^[41][42][43]

1388-ci ildə Teymurun İrana doğru getməsindən və Cəlairi əmirləri arasındakı qarışıqlıqdan istifadə edən Qara Məhəmməd Təbrizə yürüşə başladı. Şəhərdəki Cəlairi qarnizonunu məğlub edən Qara Məhəmməd Təbrizi ələ keçirdi^[44] və öz adına pul zərb etdirməyə başladı.

Qara Məhəmməd 1389-cu ildə Pir Həsən bəy tərəfindən öldürüldü.^[45]

Qara Pir Həsən bəyin də 1390-cı ildə ölümündən sonra hakimiyyətə Qara Yusif gəldi.^[46] Qara Yusif 20 il Qaraqoyunlu xanədanlığına hökmdarlıq etdi. Həsən bəy Rumlu onun haqqında yazırdı: "Qara Yusif ibn Qara Məhəmməd son dərəcə cəsur, mərd və güclü olmuşdur. Belə ki, Əmir Teymurla dəfələrlə vuruşmuşdu və sultan Əhməd Cəlayırla birgə Ruma, oradan isə Şama getdi".^[47]

Qara Məhəmməd Təbrizi ələ keçirdikdən sonra Çalıq bəyi şəhərə hakim təyin edərək geri dönmüşdü, lakin Qaraqoyunluların daxilində başlayan ara müharibələri şəhərin yenidən Cəlarilərin əlinə keçməsinə səbəb olmuşdu. Qara Yusif daxili ziddiyyətləri aradan qaldırdıqdan sonra, 1391-ci ildə Təbrizə yürüşə başladı və şəhər yenidən Qaraqoyunlu hakimiyyəti altına düşdü. Qara Yusif geri qayıtdıqdan sonra Cəlairi əmirlərindən Məhəmməd Siyahi şəhəri mühasirəyə alsa da, müvəffəqiyyətsizliklə üzləşərək geri çəkildi.^[48][49]

1392-ci ildə Qara Pir Həsən bəyin oğlu Hüseyn bəy Qara Yusifə qarşı qiyam qaldırdı. Qara Yusif onu məğlub etdikdən sonra Təbrizə geri qayıtmağa məcbur oldu. Belə ki, Qara Yusifin başının Hüseyn bəyə qarışmasından istifadə edən Mahmud Xalxali adlı bir əmir Təbrizi ələ keçirmişdi. İkinci dəfə Təbrizə yürüş edən Qara Yusif şəhəri asanlıqla ələ keçirdi.^[48][49]

Həmin ildə Azərbaycana 2-ci yürüşünə başlayan Əmir Teymur 1393-cü ildə Şimali İraqı və Bağdadı tutdu. Qara Yusif və sultan Əhməd Əmir Teymura qarşı sülh müqaviləsi imzaladılar və birləşərək 1394-cü ildə Bağdada, Teymurun üzərinə hücuma keçdilər. Bağdad yaxınlığında baş vermiş döyüşdə Əmir Teymur qalib gəldi. Qara Yusiflə sultan Əhməd geri çəkildilər.^[50] Avnik qalasına üz tutan Əmir Teymur Qara Yusifin qardaşı Misir xocanı da məğlub edərək əsir götürdü.^[51][52][53] Avniki sərkərdələrindən Atlamış bəyə verərək Toxtamışın üzərinə yollandı, lakin Qara Yusifi ələ keçirə bilmədi.

Əmir Teymurun geri dönməsindən istifadə edən Qara Yusif 1395-ci ildə Ərcişi geri aldı. Avnikə hücuma keçərək Atlamışı əsir götürdü.^[54] 1399-cu Əmir Teymurun yürüşü Qara Yusifi yenidən geri çəkilməyə məcbur etdi.^[55] Sultan Əhməd də həmin ildə Qara Yusifin yanına — Mosula çəkildi. 1400-cü ildə müttəfiqlər İraqdan, Məmlüklərə sığınmaq üçün Suriyaya yola düşdülər, lakin Suriya hakimi Dəmirtaş onların yollarını kəsərək Məmlük torpaqlarına daxil olmağa icazə vermədi. Bu isə, tərəflər arasında döyüşə gətirib çıxardı. Baş vermiş döyüşdə Dəmirtaşın ordusu darmadağın edildi.

Bu hadisədən sonra Qara Yusif və sultan Əhməd Misirə getməyin faydasız olduğunu başa düşərək Osmanlı sultanına sığınmağa qərar verdilər. İldırım Bəyazid onları qəbul edərək sığınacaq verdi.^[56] Sultan Bəyazidin Qara Yusiflə sultan Əhmədə sığınacaq verməsi onzuda yaxşı vəziyyətdə olmayan Teymuri-Osmanlı münasibətlərini daha da korlamışdı. Əmir Teymur məktublarında müttəfiqlərin ya Osmanlı ərazilərindən kənarlaşdırılmasını, ya da özünə təhvil verilməsini tələb edirdi, lakin İldırım Bəyazid bu təklifləri qəbul etmədi.^[57]

Qara Yusif Ankara döyüşündən əvvəl Osmanlı torpaqlarını tərk edərək Suriyaya getdi. Orada Məmlük sultanı Fərəc Qara Yusifi həbs etdirdi. Əmir Teymurun ölümündən sonra Məmlüklərin Suriya valisi Şeyx əl-Mahmudi Qara Yusifi azad etdi. Hətta tərəflər arasında Məmlük sultanını devirmək haqqında müttəfiqlik müqaviləsi də bağlandı. 1405-ci ildə birləşmiş qüvvələr Misir yürüşünə başladılar, lakin məğlubiyyətə uğrayaraq geri çəkildilər. Belə olduqda, Qara Yusif Suriyanı tərk etdi və Mardinə oradan da Mosula getdi. Ardınca Bitlisə yolan düşən Qara Yusif şəhər hakimi Şərəfoğlu Şəmsəddin tərəfindən yaxşı qarşılandı.^[59][60][61]

Əmir Teymurun ölümündən (1405) sonra Əbu Bəkir mirzə Qara Yusiflə qarşılamaq üçün Naxçıvana gəldi. 1406-cı ildə baş vermiş I Şənbi-Qazan döyüşü Qara Yusifin üstünlüyü ilə sona çatdı və Əbu Bəkir Sultaniyəyə qaçdı. Qara Yusif irəliləyərək Təbrizə daxil oldu.^[62][63] 1408-ci ilin 21 aprelində Təbriz yaxınlığındakı Sərdrud düzündə Teymuri Miranşah üzərində 2-ci qələbə qazanıldı və bununla da Teymurilərin Azərbaycandakı hakimiyyətlərinə son qoyuldu.^[64][65]

1409-cu ildə Mardin Artuqlu hökmdarı Məlik Saleh Qara Yuluq Osman bəyə qarşı Qara Yusifdən kömək istədi. Qara Yusif Osman bəyi məğlub edərək Mardini tutdu. Şəhərə öz sərkərdələrindən birini hakim təyin edərək, 1409-cu ildə Artuqlu hakimiyyətinə tamamilə son qoydu. Bundan sonra yaylağa — Aladağa getdi.^[66][67][68]

Qara Yusifın Azərbaycanın cənub torpaqlarında getdikcə möhkəmlənməsi sultan Əhmədi narahat edirdi. 1409-cu ilin 18 dekabrında sultan Əhmədin elçisi Təbrizə gəlmiş və Həmədan yaylağının ona verilməsini Qara Yusifdən tələb etmişdi. Qara Yusif bu tələbi rədd edərək elçini geri qaytarmışdı. Bunu bəhanə edən sultan Əhməd Bağdaddan Qara Yusifin üzərinə hücum etmək üçün hazırlıq gördü. 1410-cu ilin 30 avqustunda Təbrizin Əsəd kəndi yaxınlığında baş vermiş döyüşdə Qara Yusif keçmiş müttəfiqi üzərində qələbə qazandı. Döyüşdən sonra Əhməd Cəlayır ələ keçirilərək öldürüldü. İraqa doğru irəliləyən Qaraqoyunlu ordusu 1412-ci ildə Bağdadı və Ərəb İraqını nəzarətə götürdü.^[64]

Qara Yusif şah nəslindən gəlmədiyi üçün adətlərə görə taxta çıxa bilməzdi. Ancaq Qara Yusif əvvəlcədən Pirbudağı Sultan Əhmədə oğulluğa verdiyi üçün Pirbudaq uşaq yaşında hakimiyyətə gəlir, ali hakimiyyət isə atasında qalır.^[69] Lakin Pirbudaq çox yaşamadı, 1413-cü ilin noyabr ayında vəfat etdi. Bu hadisədən bir ay sonra Qara Yusif xütbəni öz adına oxutdurub, Qaraqoyunlu səltənət taxtına əyləşmişdi.^[70]

Sultan Əhmədin öldürülməsindən sonra Qara Yusif şirvanşah I İbrahimə tabe olması üçün məktub göndərdi. Bu təklifi qəbul etməyən şirvanşah, Şəki hakimi Seydi Əhməd və Kaxeti çarı I Konstantin ilə ittifaq yaradaraq Qara Yusifə qarşı döyüşə hazırlaşdı. Qara Yusif bu hadisədən xəbər tutdu və 1412-ci ilin 17 noyabrında Qarabağa gəldi. O, buradan I İbrahimə elçi göndərərək, ona barışıq təklif etdi. Qara Yusifin bu təklifi I İbrahim və müttəfiqləri tərəfindən qəbul olunmadı. Beləliklə, 1412-ci ildə tərəflər arasında baş vermiş Kür döyüşü I İbrahim və müttəfiqlərini məğlubiyəti ilə nəticələndi.^[72] Şirvanşah I İbrahim, onun yeddi oğlu, qardaşı, məsləhətçiləri və Kaxeti çarı I Konstantin əsir alındı. Qara Yusif İbrahimdən 1200 İraq tüməni bac tələb etdi. Şirvanşahın Təbrizdəki tərəfdarları bu məbləğdə mal toplayıb verdilər. Qara Yusif I İbrahimi azad etdikdən sonra, o, 1413-cü ilin aprelində Şirvana qayıtdı. Qara Yusifin qoşunu Şirvanı tərk etdi. I İbrahim Şiravanı Qara Yusifdən asılı vəziyyətdə idarə etməyə başladı.^[73]

1417-ci ildə Şirvanda I İbrahimin ölümündən sonra onun yerinə hakimiyyətə oğlu — I Xəlilullah keçdi. I Xəlilulllah Qaraqoyunlu hakimiyyətini tanımadı və Teymuri sultan Şahruxla ittifaqa girdi.^[74] Sultan Şahrux 1420-ci ildə Sadıq bəy adlı bir nəfəri məktubla Azərbaycana göndərərək Qaraqoyunlu hökmdarını itaətə çağırdı. Şahruxun elçisi rədd cavabı alaraq geri qaytarıldı.^[75] Həsən bəy Rumlu yazır:

Bu cavabı bəhanə edən sultan Şahrux qoşun yığaraq Azərbaycana hücuma başladı. Sultan Şahruxu qarşılamaq üçün yola çıxan Qara Yusif yolda — Ucanda 13 noyabr 1420-ci ildə vəfat etdi.^[77][78] Qara Yusif Ərcişdə atasının və babasının yanında dəfn edildi. Ancaq bu gün türbəsinin yeri belə bəlli deyil.^[79][80]

Qara Yusifdən sonra hakimiyyətə gələn Qara İsgəndər, Qara Yusifin ölümündən istifadə edərək fəallaşan Ağqoyunlu Qara Yuluq Osmanı Suriyanın şimalında 1421-ci ilin mart ayında, Sincar döyüşündə məğlubiyyətə uğratdı.^[81][82] Bu səbəbdən Osman bəy Əmir Şəmsəddin adlı elçisini Qarabağda qışlayan sultan Şahruxun hüzuruna göndərərək Qaraqoyunluların güclənməsindən şikayət etdi. Həsən bəy Rumlu onun haqqında yazır:

Bu xəbərdən narahatlıq keçirən Şahrux qərbə doğru hərəkətə başladı. Yolunun üstündəki Bəyazid qalasını tutduqdan sonra Aladağa getdi.^{[84][85][86][87]} Oradan da Vana, Qara İsgəndərin qardaşı İsfahanın üzərinə hücuma keçdi. İsfahan isə geri çəkilərək Cizrədə olan qardaşı İsgəndərin yanına getdi.^[88][89][90] Şahrux Van gölü ətrafındakı Əxlat, Adilcəvaz, Ərciş və Vanı tutdu. Qara Yuluq Osman bəyin oğulları Əli və Bəyazid gələrək Ağqoyunluların tabe olduğunu bildirdilər.^[91][92]

Şərqi Anadolunu tabe etdikdən sonra Şahrux buradan Təbrizə getmək niyyətində idi, lakin həmin əsnada Qara İsgəndər və İsfahanın Əxlat və Adilcəvaz ətrafına gəldikləri xəbəri çatdı. Sultan Şahruxun yanında olan Qara Yuluq Osman bəy: "Qara Yusifin oğulları tamamilə yox edilməsə, bu məmləkətlərdə qayda-qanun qurulmayacaq və bölgədəki xalq sülhə qovuşmayacaq" deyərək Şahruxu Qaraqoyunlular qarşı təhrik etdi.^{[93][94][95][96]} Şahrux Qaraqoyunluların üzərinə İlyas xocanın başçılığ ilə qüvvə göndərdi. 1421-ci ilin avqustunda baş vermiş Alaşkerd döyüşündə Qaraqoyunlular məğlub oldular.^{[97][98][99][100]} Döyüşdən sonra Şimali İraqa çəkilən Qara İsgəndər, Şahruxun Xorasana dönməsindən istifadə edərək Azərbaycanı yenidən ələ keçirdi.^[101][102]

Qara İsgəndər ona tabesizlik göstərərək Şahruxa tabe olan əmirləri cəzalandırmaq üçün 1422-ci ildə Van gölü tərəfə hərəkətə başladı.^{[103][104][105]} Bitlisi mühasirəyə alaraq şəhərin hakimi Şəmsəddinin bir neçə yaxın adamını qətlə yetirdi.^[106] 1423-cü ildə isə yenidən hücum edərək Əxlata çəkilən Şəmsəddinin özünü öldürdü və Bitlisi mühasirəyə aldı.^{[107][108][109]} Van hakimi Məlik Əhmədi də xəyanətinə görə əsir aldı və həbs etdirdi. Beləliklə, Van gölünün ətrafı yenidən Qaraqoyunlu hakimiyyətinə tabe edildi.^[110]

Van gölü və ətrafındakı əraziləri yenidən tabe etdikdən sonra Qara İsgəndər Şirvana yürüş etdi. 1427–1428-ci illərdə Şirvana daxil olan İsgəndər, Şamaxını qarət edərək Təbrizə qayıtdı. 1429-cu ildə Əbhər, Qəzvin və Zəncana yürüşlər etdi.^[110][111]

Bu hadisələr sultan Şahruxun Azərbaycana 2-ci yürüşünə səbəb oldu. 1429-cu ildə Təbriz və Urmiya yaxınlığında baş vermiş Səlmas döyüşündə Qaraqoyunlular məğlub edildilər^{[112][113][114]} və İsgəndər Ərzuruma çəkildi. Lakin Şahrux geri qayıtdıqdan sonra İsgəndər yenidən onun tutduğu bütün əraziləri özünə tabe etdi. Van gölü və ətrafının idarəsini qardaşı Cahanşaha tapşırdı.^[115] Şahrux geri qayıdarkən Qaraqoyunlu hökmdarı elan etdiyi Əbu Səid isə 1431-ci ildə Qara İsgəndər tərəfindən öldürüldü.^[116]

1435-ci ildə Şahrux Azərbaycana 3-cü yürüşə başladı. Reydə düşərgə saldığı vaxt Vandakı Cahanşahı hüzuruna dəvət etdi. Cahanşah bu dəvəti qəbul etdi və Reydə Şahruxla görüşdü.^{[117][118][119][120]} 1436-cı ildə Cahanşahı Azərbaycan taxtına otuzduran sultan Şahrux geriyə, Herata döndü.^{[121][122][123]}

Geri qayıdan İsgəndər Təbrizə hücuma keçərək, hakimiyyəti yenidən öz əlinə almağa çalışsa da, buna müvəffəq olmadı. Muğan valisi və Şirvan əmirləri ilə ittifaqa girən Cahanşahın hücumu nəticəsində Əlincə qalasına çəkilən İsgəndər elə orada da oğlu Şahqubadın xəyanəti nəticəsində öldürüldü. Beləliklə, Cahanşahın hakimiyyəti üçün bütün təhlükələr aradan qalxdı.^[124][125]

Hakimiyyətini möhkəmləndirdikdən sonra Cahanşah dövlətin ərazisini genişləndirməyə başladı. O, 1440–1444-cü ildə Gürcüstana yürüş təşkil edərək Tiflisi tutdu. Cahanşahın Bağdadda müstəqil hakimiyyətdə olan qardaşı Əmir İsfahanın ölümündən sonra, Cahanşah 1446-cı ildə Ərəb İraqını da öz hakimiyyət sahəsinə daxil etdi. Bağdadın idarəsini Məhəmməd mirzəyə tapşıraraq Təbrizə qayıtdı.^[83]

1447-ci ildə Səfəvi təriqətinin başına Şeyx Cüneyd keçdi. Cahanşah təriqət üzvlərinin çoxalmasından çəkinərək Şeyx Cüneydin əmisi Şeyx Cəfərə müraciət edərək Cüneydin 1449-cu ildə Azərbaycandan çıxmasını təmin etdi. Azərbaycandan çıxan Cüneyd Uzun Həsənə sığındı.^[127] 1460-cı ildə Şeyx Cüneyd 10 min nəfər tərəfdarı ilə Dağıstana yürüş etdi. Buradakı çərkəzlər şirvanşah I Xəlilüllahı Şeyx Cüneydlə döyüşə təhrik etdilər. Şeyx Cüneydlə tək mübarizə aparmaqdan çəkinən I Xəlilulah Qaraqoyunlu Cahanşahdan kömək istədi. 1460-cı ildə Samurçayın sol sahilindəki Qıpçaq kəndinin yaxınlığında Şeyx Cüneydlə birləşmiş qoşunlar arasında döyüş oldu. Baş verən döyüşdə Şeyx Cüneyd öldürüldü, müridləri isə məğlub edildi.^[128][129]

1447-ci ildə sultan Şahruxun ölümündən sonra Cahanşah Teymurilərin hakimiyyətini qəbul etmədi və müstəqil hakimiyyətə başladı. 1447-ci ildə hücuma keçərək Sultaniyəni, Qəzvini və İsfahanı ələ keçirdi.^[130] 1452-ci ildə Teymurilərin müttəfiqi Ağqoyunluların üzərinə yürüş etdi. Cahangir mirzə Qaraqoyunlu hakimiyyətini tanıdı və sülh müqaviləsi imzalandı.^[131]

Qərb sərhədlərinin təhlükəsizliyini təmin etdikdən sonra 1453-cü ildə şərqi İrana yürüşlər edərək Fars və Kirman vilayətlərini tutdu.^[132] Lakin Qaraqoyunluların qərb sərhədlərində yeni bir təhlükə yarandı. Belə ki, Uzun Həsən qardaşı Cahangir mirzəni devirərək 1452-ci ildəki sülh müqaviləsini tanımadı. 1457-ci ildə Cahanşah Uzun Həsənin üzərinə Rüstəm bəyin başçılığı ilə qoşun göndərdi. Mardin yaxınlığında baş vermiş döyüşdə Rüstəm bəy məğlub edildi və öldürüldü.^[133]

Bu dövrdə Cahanşah əsas rəqibləri Teymurilər arasındakı qarışıqlıqdan istifadə etməyə çalışırdı. Reydə hazırlıqları başa çatdıran Cahanşah 1458-ci ildə Cürcan, Xarəzm, Manqışlaq, Məşhəd, Nişapur və Qərbi Xorasanı tamamilə tutdu. Həmin ildə çox asanlıqla Teymurilərin paytaxtı Herata daxil oldu. Qarşısında sadəcə Mavəraünnəhr hakimi Teymuri Əbu Səid qalmışdı. Ancaq bu vaxt oğlu Həsənəlinin üsyan qaldıraraq Təbrizi tutması^[134] və Pirbudağın Bağdadda üsyan xəbəri ona çatanda, Əbu Səidlə sülh müqaviləsi bağladı və Xorasanı Teymurilərə güzəştə gedərək Təbrizə qayıtmağa məcbur oldu. Cahanşah Həsənəlinin və Pirbudağın üsyanlarını yatırdı. Həsənəli Maku qalasınsa həbs olundu, Pirbudaq isə edam edildi.^[135]

Cahanşah 1466-cı ildə Ağqoyunluları tabe etmək üçün böyük ordu ilə Təbrizdən hərəkət edərək Vanda düşərgə qurdu. Uzun Həsən 12 min süvari ilə Cahanşahı qarşılamağa hazırlaşırdı. Ordusunun az olmasına baxmayaraq Uzun Həsən strateji əhəmiyyətli qayalıq və keçidləri tutmuşdu. Cahanşah döyüşün çətin və böyük itkilər hesabına başa gələcəyini bilirdi. Həm də qış olduğu üçün ordunu yaylağa göndərdi, özü isə az qüvvə ilə Muşda — Səncəq adlı yerdə qaldı. Bundan istifadə edən Uzun Həsən 1467-ci ilin noyabr ayında Cahanşahın düşərgəsinə hücuma keçdi və onu öldürdü.^{[136][137][138][139]}

Cahanşahın ölümündən sonra Qaraqoyunlu əmirləri Maku qalasındakı Həsənəlini azad etdilər. Ancaq onun hakimiyyətinə qarşı çıxan Qara İsgəndərin oğlu Hüseynəli özünü Təbrizdə sultan elan etdi. Hüseynəlinin hakimiyyəti çox sürmədi və o, Həsənəlinin tərəfdarları tərəfindən məğlub edilərək öldürüldü. Beləliklə, Həsənəli mirzə 1468-ci ildə Qaraqoyunlu taxtına oturdu.^[140][141]

Həsənəli tezliklə Uzun Həsənə qarşı ordu yığmağa başladı və böyük ordu topladı, lakin taxta keçməsində böyük rola malik olan əmirləri və qardaşlarını öldürməsi Həsənəlinin ordudakı və dövlətdəki mövqeyinə zərbə vurdu. Şahmənsur, Şahsuvar bəy və Əmir İbrahimşah kimi tanınmış Qaraqoyunlu əmirləri Uzun Həsən bəyin tərəfinə keçdilər. 1468-ci ildə Xoy yaxınlığında Uzun Həsənlə Həsənəlinin ordusu qarşılaşdı. Ordusunun daha böyük olmasına baxmayaraq Həsənəli məğlub oldu və Bərdəyə qaçaraq Qaramanlı tayfasına sığındı.^{[142][143][144][145]}

1469-cu ildə Teymuri hökmdarı Əbu Səid böyük qoşunla Qaraqoyunlu səltənətinin bərpası adıyla Azərbaycana hücum etdi. Uzun Həsən sülh təklif etsə də, Əbu Səid bunu qəbul etmədi, lakin Teymurilərin müttəfiqi şirvanşah I Fərrux Yəsarın da Uzun Həsənin tərəfinə keçməsi Əbu Səidin vəziyyətini ağırlaşdırdı. Uzun Həsən Əbu Səidin Mahmudabaddakı düşərgəsinə hücum edərək onu darmadağın etdi, Əbu Səid döyüşdə öldürüldü.^[144][146] Həsənəli isə Həmədanda tutularaq öldürüldü.^[147] Həsənəlidən sonra Cahanşahın digər oğlu Əbu Yusif Fars vilayətində hakimiyyəti ələ almaq istəsə də, bu baş tutmadı. O, Uğurlu Məhəmməd tərəfindən öldürüldü.^[148]

Beləliklə, Qaraqoyunlu hakimiyyəti sona çatdı və onları Ağqoyunlular əvəz etdilər.^[149]

Qaraqoyunlu hakimiyyətinin süqutuna baxmayaraq Qaraqoyunlular Azərbaycanın müəyyən ərazilərində və Hindistanda hakimiyyətlərinə davam edirdilər. Qaraqoyunluların Azərbaycandakı son nümayəndəsi sultan Hüseyn Baranlı olmuşdur. O, 20 minlik Qaraqoyunlu elatına başçılıq edirdi. Ağqoyunlu hökmdarı Əlvəndə tabe olan Hüseyn Baranlı ona hər il sovqat göndərirdi^[150] Lakin Hüseyn Baranlı qarışıqlıqlardan istifadə edərək Qaraqoyunlu hakimiyyətini yenidən bərpa etmək istəyirdi. Hüseyn Baranlı 1500-cü ildə şeyx İsmayılla döyüşdə məğlub oldu,^[151] həmin il Gəncə yaxınlığında Əlvəndlə döyüşdə isə öldürüldü.^[152]

Hindistandakı Qaraqoyunlulara isə 1518-ci ildə Qalkonda sultanlığının əsasını qoymuşdular. Sultanlığa başçılıq edən Qütbşahlar sülaləsi Qara İsgəndərin nəslindən idi.^[153] Qaraqoyunlular Hindistanda 100 ildən çox hakimiyyətdə oldular və 1687-ci ildə onların hakimiyyətinə Böyük Moğol imperiyası tərəfindən son qoyuldu.^[154]

Qaraqoyunlularda ordu sarayın ixtiyarındakı qoşundan və ayrı-ayrı vilayətlərdə yaşayıb, yalnız müharibə vaxtı cəmlənərək öz başçıları ilə birlikdə hökmdarın köməyinə yollanan döyüşçü dəstələrindən — "çəriklərdən" ibarət olmuşdur. Qoşunlarda həm süvari, həm də piyada hissələr vardı. Hökmdarın asılılığında olan əmirlərin hamısı əmr alan kimi ətraf yerlərdən qoşun toplamağa başlayırdılar ki, bu, "yasaq" adlanardı. Yasaqdan ötrü əyalətlərə əmir və yüzlərlə mülazim göndərilirdi.^[155]

"Mənqəlay" qoşunun ön hissəsinə deyilirdi. Mənqəlayın da "bərənğar" və "cəvanğar"ı olurdu. Mənqəlayda minlərlə döyüşçü vuruşurdu, çünki mənqəlayın hücumunun və döyüşün sonrakı gedişi üçün böyük əhəmiyyəti vardı. Döyüş başlanmazdan əvvəl ordunun müəyyən bir dəstəsi kəşfiyyata göndərilir və həmin dəstə "qarovul" adlanırdı. Qarovula məşhur əmirlər rəhbərlik edirdi. Qarovulun vəzifəsi düşmənin vəziyyətini öyrənmək və mümkün olduqda əsir ələ keçirib geri qayıtmaq idi.^[156]

"Ordu" sözü "ləşkər", "qoşun", ordunu təşkil edən əsgərlər isə "mülazim", "əsgər", "qulluqçu", "nökər", dilavər" adlandırıldılar. Döyüşçülərə illik məvacib verilirdi ki, bu da "ordu divanı" — "divan-i ləşkər" tərəfindən icra edilirdi.^[157]

Silahlar arasında "qılınc", "xəncər", "ox", "kaman", "tüfəng", "balta", "gürz" və qaladağıdan silahlar — "rəadə", "mancanaq" da vardı. Silahlar "silah anbarında" — "qurxanə"də saxlanılır və qurxanəyə xüsusi başçılar, yəni "cəbbədarlar" rəhbərlik edirdilər. Döyüşçülərin əksəriyyəti zirehli idilər. "Kəcim" adlı örtük də döyüş libasları sırasına daxil idi.^[158]

Döyüşə "şeypur", "nağara", gəbrəgə", təbil" və "bayraqla" yollanırdılar. Hücum vaxtı "kərənay", qələbə çalınanda isə "nağara" səsləndirilərdi. Döyüş zamanı hərbi qüvvələrin bir hissəsi ehtiyatda durur, döyüşü müşahidə edir və lazım olduqda döyüş meydanına çıxırdılar.^[159]

Müharibə gözlənilən vaxt ərazilərə "istimalətnamə" (cəlbedici məktub) göndərilib, mükafat vəd edilirdi ki, qoşun toplanışı sürətləndirilsin. Vilayətlərdə yaşayan əmir və feodallar fərman alan kimi öz dəstələri ilə köməyə gəlir, yalnız müharibə qurtarandan sonra geri qayıdırdılar.^[160]

• Əmir əl-üməra — dövlətin idarə olunmasında hökmdardan sonra birinci yerdə əmir ə-üməra durur və ölkənin hərbi qüvvələrinə başçılıq edirdi.^[161]
• Baş vəzir — mərkəzi dövlət idarəsində mühüm yerlərdən biri də dövlət gəlirləri və maliyyə aparatını idarə edən baş vəzir olmuşdur. O, həmçinin ölkənin xarici işləri ilə məşğul olur və mülki-inzibati idarələrə başçılıq edirdi.^[162][163]
• Sədr — vəqf torpaqlarının bütün məsələləri, "qazı", "müdərris" və ruhani idarələrinin ixtiyarı baş sədrə məxsus idi. Sədrin nəzarəti altında məhkəmə və dini işlərə baxan "Sədarət divanı" vardı. Mədrəsələrin nəzarət və təftişi də Sədarət divanının ixtiyarında idi.^[164]

Vergilər xüsusi dövlət vergiyığanları — "mühəssillər" vasitəsilə toplanırdı.^[165] Qaraqoyunlu dövründə yığılan vergilər bunlardırː

• Mal — müxtəlif xüsusi əmlakdan bağ, meşə sahəsi, dəyirman və s.-dən, ümumiyyətlə, rəiyyət və köçərilərdən alınan vergi olmuşdur.^[166]
• Malcəhət — məhsulun bir hissəsi kimi yığılan renta vergi növüdür.^[167]
• Ələfə — feodal qoşunlarındakı heyvanların yemlənməsindən ötrü əhalidən toplanan vergi.^[168]
• İxracat — əyalətlərdə olan döyüşçü və dövlət qulluqçularının ehtiyaclarını ödəməkdən ötrü əhalidən yığılan vergi.^[169]
• Tamğa — ticarət və istehsal edilən sənətkarlıq malları satılarkən onların üzərinə qoyulan vergi olub, əsasən, pul ilə yığılırdı.^[170]

• Divan — dövlətə məxsus olub, gəliri birbaşa xəzinəyə daxil olan torpaqlar idi.^[171]
• Xass — ayrı-ayrı hökmdarların və sülalələrin mülkiyyətində olan torpaqlar idi.^[172]
• Mülk — yerli feodalların mülkiyyətində olan torpaqlar idi.^[173]
• Vəqf — dini müəssisələrə aid mülkiyyəti vəqf adlanırdı. Bu torpaqlarda yaşayan rəiyyət ruhanilərdən asılı idi. Vəqfdən götürülən gəlirin bir hissəsi məscid, mədrəsə və başqa dini idarələrin tikilməsinə xərclənirdi.^[174]
• Soyurqal — hökmdar tərəfindən verilirdi. Sahibləri öz torpaqlarında tam müstəqil idilər və həmin torpaqlardan vergi yığılmasına icazə yox idi.^[175]
• Tiyul — müəyyən bir yerin müvəqqəti istifadə olunmasından ötrü hökmdarın dövlət torpaqları hesabına xüsusi şəxslərə verdiyi sahəyə deyilirdi. "Tiyuldar" həmin torpaqdan alınan gəlirin hamısını, yaxud böyük bir hissəsini mənimsəyirdi. O, dövlətə hər il rüsum adı altında müəyyən məbləğ də pul verməli idi.^[176]

Qaraqoyunlulardan əvvəl bir müddət Cəlairilərin və Teymuri canişinlərinin mərkəzi olan Təbrizdə çox sayda sənətkarlar, şairlər və alimlər fəaliyyət göstərirdilər. Qara Yusif siyasi sabitlik yaratdıqdan sonra sənətkarların, şair və alimlərin Təbrizdən ayrılmaması üçün onlara diqqət göstərirdi.^[177]

Qaraqoyunlu hökmdarlarının Vanda, Təbrizdə və başqa ərazilərdə tikdirdikləri memarlıq obyektləri indi də qalmaqdadır. Bunlardan Cahanşahın Təbrizdə inşa etdirdiyi Göy məscid, Cahanşahn həyat yoldaşı Bəyim xatunun mədrəsə və imarəti, Vandakı Ulu məscid, İsfahandakı Cümə məscidi Qaraqoyunlu memarlığının örnəklərindəndir.^[178]

İrəvanda tikilmiş Pir Hüseyn türbəsi də Qaraqoyunlu memarlığının incilərindəndir. Qaraqoyunlu əmirlərinin sərdabəsi üzərində ucaldılan türbənin hündürlüyü 12 metrdir. Türbəni yuxarıdan kəmərvari əhatə edən 22 metr uzunluğundakı ərəbdilli kitabədə yazılıb:"Bu günbəzli müqəddəs sərdabə böyük hökmdar Pirbudaq xanın və noyon Yusifin padşahlığında Əmir Səədin oğlu Pir Hüseynin əmri ilə hicri 816-cı il rəcəb ayının 15–də (miladi 1413-cü il, 11 oktyabr) tikilmişdir.^[179]

Cahanşahın 1452–1453-cü illərdə Teymurilərin mədəniyyət mərkəzlərindən olan İsfahan və Şirazı ələ keçirməsi, Qaraqoyunlu mədəniyyətinin inkişafına böyük təkan vermişdi.^[180]

Cahanşah "Həqiqi" ləqəbi ilə Azərbaycan türkcəsi və fars dilində şeirlər yazmışdır. Cahanşah dövrün tanınmış şairlərindən olan Əbdürrəhman Cami ilə məktublaşmışdır.^[181] Onun dövründə tanınmış alimlər Göy məsciddə dərs verirdilər. Məşhur islam alimi Cəlaləddin əd-Dəvvani burada dərs vermiş və "Risale-yi Zəvra", "Şəvakülül Xurc" əsərlərini əsərlərini yazmışdı.^[182][183] Şeyx Şücaəddin ibn Kəmaləddin Kirmani özünün 1462-ci ildə tamamladığı "Gülşən-i Raz" və "Hədiqətül Maarif" əsərlərini Cahanşaha həsr etmişdi. Şair Mövlanə Tusi Cahanşahın oğlu Şahbudağın sarayında xidmət etmişdi.

Cahanşahın oğlu Pibudaq da Bağdad və Şirazda canişin olarkən məşhur alimləri və sənətkarları bir yerə toplamış və himayə etmişdi.^[184] Pirbudağın dəstəyi ilə "Nizaminin Xəmsəsi", "Hacı Kirmaninin Xəmsəsi", İstəxrinin "Məsalik vəl-Məmalik" əsərinin və bunlar kimi başqa əsərlərin üzü köçürülmüşdür.^[185]

• Encyclopædia Britannica Kara Koyunlu
• Karakoyunlular Arxivləşdirilib 2016-02-07 at the Wayback Machine
• Azərbaycançılıq və dövlətçilik tarixində Azərbaycan Qaraqoyunlu dövlətinin rolu və yeri
• Qaraqoyunluların 58 illik hakimiyyəti

• Qütbşahlılar

• Aud Nəvvablığı

• Baharlılar

• Səfəvilər